Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1936

[p. 136]

Kronieken

I
Vlaamsche letteren
Gerard Walschap - De vierde koning
(Nygh en Van Ditmar, N.V., Rotterdam)
W. Putman - Pruiken
(Nygh en Van Ditmar, N.V., Rotterdam)

Proefondervindelijk ben ik tot de wetenschap gekomen dat dit vertelsel voor kinderen nu werkelijk door kinderen wordt gelezen met een gretigheid die alleen haar weerga vindt bij het genot dat ikzelf erin heb gesmaakt. Want een schoon vertelsel is het voor groot en klein.

De vierde koning? Dat is de braafste van de vier, beter en verstandiger dan de drie officieele koningen te samen. Die volgt onmiddellijk de ster met zoo'n ijver, dat hij ze voorbijloopt en slechts op den terugweg te Bethlehem het stalleken vindt waarin, na de kindermoord, een ander gezin dan dat van het gezochte koningskind heeft huisvesting gevonden.

De brave vierde koning voedt het op, neemt de ouders in huis die hem zelf en zijn koninklijk gezin verdringen, zet het kind op den troon en sneuvelt in zijn dienst.

Wat een wonder gemak van aanpassing ligt er toch in dit verhaal. De nooit rustende, steeds meetrekkende gang van Walschap's kunst heeft hier een volmaaktheid gevonden, een evenwichtigheid die eerbiedig stemt. En de schoone lijn van levenswijsheid, de bezonnen overweging van de levenswaarden en van de illusies van ons bestaan loopt zonder stoornis door dit vertelsel vol humor van hooger gehalte.

[p. 137]

Er is in dit boek stof voor hen die graag de verborgenheden van bedoelingen opsporen. Er is een greintje weemoed in, een heele levensbeschouwing, maar vooral een vertelsel dat als model van vertelwerk dienen kan.

De getuigenis: ‘met mijn pen heb ik geschreven wat in mijn hart is’, mag dan verder door velen in Vlaanderen die met ‘het geval Walschap’ bekommerd loopen, worden overwogen.

Waarom Putman, als motto voor zijn boek, het solemneele Schillersche vers ‘Der Schrecklichste der Schrecken ist der Mensch in seinem Wahn’, genomen heeft is ons, na de lezing van het boek, niet duidelijk geworden.

Dat de schrijver zulks op zich zelf zou toepassen, kunnen wij moeilijk aannemen, en nochtans....

Het is een boek van een dubbele liefde, niet gelijktijdig, maar in een fatsoenlijke volgorde. En elke liefde vult een deel van het boek. Al dadelijk willen wij vaststellen hoe het eerste deel het beste, feitelijk het eenig goede is van Pruiken.

De held, Lode of Louis, naar gelang de omstandigheden, heeft het aan een bombardement te danken dat hij aan zijn eerste vrouw is geraakt. Een dartel meiske van niks uit een winkeltje. In een muffen kelder waar hij, samen met dochter, moeder en grootmoeder, den nacht doorbrengt, maakt hij, laten wij maar zeggen, nadere kennis met het meiske; dienzelfden nacht sterft de grootmoeder.

Het meiske wordt zijn vrouw, - en de ommekeer van karakters in dit boek begint met dit Lieske. Op haar ziekbed wordt ze 't vroomste zielke van de parochie; zij heeft zoowaar verschijningen. Haar dood sluit het eerste deel van het boek en van het leven van Lode Kappers.

Sommige details uit deze bondige samenvatting wijzen reeds op haast kinderachtige gebreken van dit eerste deel. Veel zaken zijn er niet overtuigend, de evolutie wordt meer verteld door den schrijver dan verwezenlijkt door de personnages zelf. Maar er is een vlugheid en een zekerheid in het verhaal die niet zonder lof mogen vermeld worden. Dat de

[p. 138]

methode van Walschap hier wel is weer te vinden geloof ik stellig: het ontleden van de antecedenten, het onderzoek van den familieboom; maar het mist hier dat gedrongene, die synthetische kracht en het onverbiddelijke van Walschap.

De tweede evolutie gebeurt in het tweede deel met de tweede liefde. En hier heeft de tooneelschrijver den romanschrijver verleid en op het dwaalspoor gebracht. Want de tweede liefde van Lode Kappers heet Carina en speelt goddelijk tooneel. En onder den spoorslag van die liefde wordt Lode Kappers een groote fabrikant van pruiken, een internationale figuur in de pruikenwereld.

Daarmee echter is de omvorming van zijn wezen niet voltrokken. Als onstoffelijk erfdeel van zijn overleden vrouw had hij een zekere vergeestelijking behouden; onder den invloed van Carina wordt hij een romantieker, - een romantieker met een tooneelstap, tooneelgebaren en tooneeltaal. En dit is nu het failliet van dit tweede deel. Het onwezenlijke van heel dit gebeuren, het tooneelmatige van opzet en uitwerking. Wat misschien als tooneelwerk aannemelijk zou geweest zijn is als roman mislukt.

Zoo is dit boek, in zijn geheel, onevenwichtig en zonder die overtuigende kracht die uit leven en woord van de personnages zich opdringt. En hoe onzuiver en oneigen is toch dikwijls de beeldspraak van Putman. ‘Het valt niet te loochenen dat deze waan zijn verstand en gemoed rijpt, en hem in zekere mate een harnas is’, schrijft hij. In Lode's huishouden ‘stapelen zich wolken op en daar groeit een beklemmende atmosfeer als was er een of ander onweer op komst’. De oogen van Lode ‘zijn als dolken die haar neersabelen’. En ten slotte is er ook een ‘uiterst bekoorlijk meisje dat gracieus rondwandelt als een bloem in een frisch lente-décor’.

Dat ‘decor’ voelt ge een beetje overal in ‘Pruiken’.

Putman is ons na ‘Pruiken’ een beter boek schuldig.

filip de pillecyn.

[p. 139]

II
Fransche letteren
Comte de Gobineau
De la vie individuelle
(Desclée de Brouwer & C^ie, Parijs)

Toen graaf de Gobineau eerste gezantschapssecretaris was te Bern, schreef hij zijn Essai sur l'inégalité des races humaines. De eerste deelen verschenen in 1853. De jeugdige schrijver hoopte dat zijn werk ‘een electrischen schok zou geven aan de gansche historische wetenschap’. Zijn optimistische verwachting viel echter in de eerste jaren niet uit. In Frankrijk - men is geen profeet in eigen land - nam men zijn systeem niet heel ernstig op. Gobineau stelde toen zijn hoop op Duitschland en heden ten dage kan zijn schim de voldoening smaken dat het aldaar heerschende politieke stelsel grootendeels gegrondvest is op zijn berucht onderscheid tusschen de verschillende rassen. De eerste Duitsche geleerde die intusschen blijken van sympathie gaf voor de philosophie van graaf de Gobineau was Heinrich von Keller, professor in Germaansche en Romaansche talen aan de Universiteit van Tübingen. Hij gaf een zekere ruchtbaarheid aan het Essai en graaf de Gobineau was hierover zoozeer voldaan dat hij besloot een nieuw werk rechtstreeks in het Duitsch te schrijven. Dit werd de Untersuchung über verschiedene Aeusserungen des sporadischen Lebens die na een langen lijdensweg dan toch in het Zeitschrift für Philosophie und philosophische Kritik opgenomen werd. Thans verschijnt voor het eerst ook de Fransche tekst van dit Essai onder den titel Mémoire sur diverses manifestations de la Vie Individuelle. Het lijkt een vrij bevreemdend werk: een mengsel van philosophie,

[p. 140]

natuurlijke wetenschappen, taalkunde en anthropologie. De schrijver zelf gaf het trouwens al schertsend toe in een brief aan een vriendin: ‘c'est un petit ouvrage de philosophie moitié métaphysique, moitié, moitié, bien des choses!...’ Nochtans valt zijn beteekenis niet te onderschatten daar het in zekeren zin de logische conclusie en de bekroning vormt van het Essai sur l'Inégalité des Races.

Deze philosophie gaat uit van een uitgesproken materialistisch standpunt: ‘In de natuur zijn er geen twee radikaal verschillende elementen “Materie” en “Geest”. Er is slechts het feit van de substantie die alles omvat, alles vult, alles is, en buiten dewelke niets is.’ Het zal dus wel eenige verwondering baren dat Gobineau niettemin staande houdt dat de orthodoxie van zijn werk onbetwistbaar is, ‘wel te verstaan de thomistische orthodoxie en geenszins deze van St. Sulpice’... En aan het adres van deze laatste voegt hij nog de volgende vriendelijkheid toe: ‘In mijn oogen zijn de Sulpiciens nog walgelijker, ketterscher en lager dan de Carpocratiers of andere dwepende gnostiekers.’.... Nu zal deze uitspraak echter minder paradoxaal blijken wanneer men vaststelt dat de Gobineau zich uitdrukkelijk verklaart voor de onsterfelijkheid van de ziel: deze althans opgevat als het bewustzijn van het individu. ‘Daar het bewustzijn slechts de inspanning is die het leven aanwendt om tot de grootst mogelijke ontwikkeling te komen en daar het leven zich, in dit stadium en in dezen vorm, slechts voordoet in het individu, zoo overleeft het individu noodzakelijk met het bewustzijn dat het draagt.’

Deze drang naar individualisatie vormt het hoofdthema van het werk. De grootst mogelijke volheid van bewustzijn, de levendige gewaarwording van het bestaan, van het individueele bestaan, van een bestaan afgezonderd van de rest van de omringende substantie, van op zich zelf en voor zich zelf te bestaan verleent alleen het volle leven. In gelijk welk ander stadium dat men het leven beschouwt, is dit nog in vorming. Het leven blijft niet stil, het stijgt, in werkelijkheid bestaat het nog niet, het is slechts in wording. Men moet dus het leven beschouwen in zijn grootste ontluiking, die de persoon-

[p. 141]

lijkheid is en niet in zijn oorsprong. Daarom heeft het weinig zin zich te ergeren over, of behagen te scheppen in de vraag of de mensch al of niet verwant is met de aap. De vooruitgang van het leven gaat toch precies in de tegenovergestelde richting. Het leven vertoont een gestadige selectie door dewelke de algemeene kenmerken meer en meer uitgeschakeld worden totdat het wezen den hoogst mogelijken trap van afzondering en specialisatie vertoont. Dan eerst is een resultaat bereikt. De ontwikkeling houdt op omdat zij volledig is, gezien de voorwaarden waarin zij zich voordeed. Dan ook beginnen zich de eerste teekenen van ontbinding te vertoonen.

Zoodus is de sporadische determineering het doel en het individu het wezen. Gobineau besluit tevens dat, zoolang zich geen individualiseering voordoet, er eigenlijk gesproken, nog geen begin van leven, zelfs geen geboorte is. Het leven draagt in zich als zijn belangrijkste kenmerk de drang naar de eigenaardigheid. Daarbuiten is geen leven en men mag zonder aarzelen beweeren dat wat niet individueel is, niet is, maar worden zal. Maar men mag even stout beweeren dat het moment waarop de substantie niet naar den sporadischen staat dringt, niet bestaat. Men heeft nog nooit de substantie in staat van volstrekte roerloosheid betrapt en zoo zij roert is het slechts om de middelen te verwerven om een afzonderlijk lichaam voort te brengen. Zoowel de metaphysische beschouwing als het experimenteel waarnemen stellen dit steeds vast.

Nu is de mensch onbetwistbaar een zeer interessant specimen van de voortschrijdende werking van deze tendens tot steeds verdere individualisatie. Aanvankelijk treft men drie rassen aan. Elk bezit zeer duidelijke kenmerken. Ook hun geografische verspreiding is duidelijk afgebakend. Mettertijd echter zijn door de selectieve werking de drie oorspronkelijke typen zoo goed verdwenen als de dinotherium. De eerste rasvermengingen hebben een onafgebroken en ontelbare reeks andere vermengingen teweeggebracht. De varieteiten zijn ontelbaar geworden en zij zullen het hoe langer hoe meer worden. Ten slotte zullen alle ethnische verschillen verdwenen zijn en alleen nog individueele verschillen overblijven.

Zeer belangrijk zijn ook Gobineau's taalkundige be-

[p. 142]

schouwingen. De talen volgen niet den vooruitgang der beschaving. Integendeel: het is aan hun oorsprong dat zij hun volmaaksten vorm vertoonen. Later treedt een steeds verder schrijdend verval in. Er is geen parallelisme tusschen de ontwikkeling van de taal en deze van den geest. Het schoonste linguistische tijdperk der Grieken was dit van de Ilias. De grootste school van het sanskriet deze van de Vedas; hetgeen niet belet dat de tijdgenooten der Ptolemeeërs en deze van Vikramadytya oneindig meer beschaafd waren dan de wilde Acheeërs die Troje verwoestten en de Arische herders van Arya-Varta.

Zoo ook vertoonen in den loop hunner ontwikkeling onze moderne talen, het Engelsch, het Fransch, het Duitsch, duidelijke teekenen van verval. Zoo verdwijnt haast overal de lijdende vorm en geraakt de bijvoegelijke wijze in onbruik. Zoo verwijt Gobineau b.v. aan de Fransche taal dat zij de ‘uitstekende uitdrukkingen’ septante, octante, nonante, vervangen heeft door ‘de ellendige samentellingsopgaven’: soixante et dix, quatre-vingts, quatre-vingt-dix. Zoo ook was de woordenschat van een Rabelais oneindig rijker dan deze van een Racine. Men beriep zich op een zoogezegden ‘goeden smaak’ om tallooze uitstekende woorden te verbieden. De poëzie moest zich tevreden stellen met een vocabularium van een driehonderdtal woorden. Ook zijn de ‘barbaarsche’ talen meestal ‘gezonder’ en vollediger dan deze van meer beschaafde volkeren.

Wat gebeurde met de rassen deed zich echter ook voor op het gebied der talen. Aanvankelijk waren ook de talen sterk verschillend. Mettertijd heeft zich alles vermengd en door deze vermengingen zijn talrijke hybridische types ontstaan welke allen min of meer met elkaar verwant zijn. Men berekent dat er thans ongeveer drie duizend talen op den aardbol gesproken worden.

r. brulez.