Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1934

[p. 845]

Persijn in Holland
door Piet Oomes.
(Persoonlijke Herinneringen)

Karel van den Oever woonde in de oorlogsjaren en nog lang daarna in Baarn en Hilversum. Hij hoonde er niet alleen de vitrophanie der kerken en de horrible beeldenwinkels, maar evenzeer de gecentimeterde grassprietjes der Gooische gazons, de negen voetmatjes in de vestibule van zijn pension en de clichégesprekken der beschaafde standen.

Ook Jules Persijn woonde omstreeks diezelfde jaren in het Gooi. Hij schreef geen scherpe woorden over de dingen, waartusschen zijn Vlaamsche aard zich eveneens bekneld moest voelen, maar hij arbeidde er hard voor zijn steeds groeiende gezin, hij pelgrimeerde er naar het landhuis van Van Deyssel aan den boschkant van Baarn, hij vond er deugddoende hartelijkheid in het gezellige huis der Steenhoff's en hij hield winteravondvoordrachten voor een aandachtig gehoor in Baarn.

Twee winters - van October tot Maart, telkens in tien lezingen - heb ik het voorrecht gehad hem daar te hooren. Hij sprak in den witten foyer van Hotel Centraal en de aristocratie van Baarn en omgeving was er goed vertegenwoordigd. Zóó zag ik hem voor 't eerst binnenkomen: actetasch onder den arm, lichtelijk naar voren gebogen, in zijn uiterlijke verschijning geen kunstenaar, geen geleerde, met daarbij een volkomen afwezigheid van wereldsche voornaamheid. Maar reeds vóór hij bij het podium was gekomen, bracht hij de charmantste hoofdgroeten aan kennissen, die hij ter linker en ter rechter zijde in de zaal bespeurde, en heel even onderhield hij zich met een bevriende familie, waartoe hij zich, handengevend en zijn gelaat in gullen lach, overboog. Het was klaarblijkelijk, hoe dit selecte gezelschap, meerendeels van niet-katholieken, den beminnelijken Vlaming genegen was.

Persijn begon dan te spreken met zijn heesche en gebroken stem, die hij melodisch toch nog zoo schoon te buigen wist en waar àltijd een groote gemoedswarmte en een bewogen ziel in trilden. Ja, die

[p. 846]

stem van Persijn is mij vooral in latere jaren zoo vertrouwd en dierbaar geworden: een ongeschoolde, altijd befloerste stem - een irritatie voor den spraakleeraar - maar waarin iedere rimpeling van zijn gevoel zich direct registreerde; een stem, die vooral ontroerde als Persijn vereerde. En vereering was het grondgevoel en de uiteindelijke vrucht van zijn literatuurstudie.

In de beide reeksen van voordrachten nam hij ons, geboeide toehoorders, mee naar de hooglanden der literatuur. Geen causerieën over het littéraire va-et-vient van den dag, waar de meest indifferente klas van lyceumleerlingen nog mee te vangen is, maar gestalten uit de wereldletterkunde, meesterwerken uit Nederlandsche en vreemde literatuur. Hij verhaalde het leven der machtigen van het woord en van den geest. Zijn voorliefde voor de kenschetsende en beeldende anecdote belette hem geenszins een heldere en strakke synthese te geven van de persoonlijkheid, die hij bij zijn gehoor inleidde. Hij behandelde op waarlijk epische wijze en met gevoel voor de dramatische spanningen Dante, Cervantes, Milton, Victor Hugo en Vondel. Een avond over Dante, daarna L'Inferno. Eerst het leven van Victor Hugo, daarna La Légende des Siècles. Altijd zoekend naar parallellen om door vergelijking en contrast het werk zelf meer relief te geven, toetste hij meesterlijk Paradise Lost aan Adam in Balling schap.

Een andere cyclus van voordrachten was geheel gebaseerd op analogieën in eigen en vreemde litteratuur. Zoo kwam Arthur van Schendel te staan naast Villiers de l'Isle Adam: de visionnairen der ideëele wereld. Hoe bleek gedurig zijn geweldige belezenheid bij deze voyages in eigen en vreemde literaturen. Edgar Allan Poe, Björnson, Ibsen, Claudel, De Pereda en vele anderen liet hij leven in hun werk. Hij schroomde niet om fragmenten van hun werk te laten klinken in de oorspronkelijke taal. We hoorden Noorsche liederen van Björnson, Spaansch proza van De Pereda, en als hij Engelsch ging voorlezen, vroeg hij eerst verontschuldiging voor zijn onvolkomen uitspraak. Hoe wist hij de meest onderscheidene figuren te behandelen zóó, dat hun eigen grootheid geheel recht gedaan werd, zonder dat hij naliet te wijzen op ethische en religieuze tekorten. Nooit was hij bekrompen in zijn oordeel, daarbij geheel zelfstandig. In ‘De Mensch van Nazareth’ van Arthur van Schendel wist hij veel te roemen - een eenzame stem in het koor der afwijzende critiek - en op een avond gewijd aan het H. Lijden, in lateren tijd

[p. 847]

te Hilversum, las hij zichtbaar bewogen het stervensdrama in de taal en in de visie van Van Schendel.

De Baarnsche voordrachten in de aandachtvolle stilte van het witte empyre-zaaltje zijn mijn oudste herinneringen aan Dr. Persijn. De warme stem van een diep-levend en bewonderend mensch had het besef van een schooner verbeeldingswereld in mij wakker geroepen. Hoeveel jonge menschen zullen door Persijn in dat andere land zijn binnengeleid? In den kouden winteravond, als ik op het eenzame perronnetje van Baarn wachtte op den laatsten trein - de donkere dennen stonden in zich zelf gekeerd te peinzen - omringde mij nog geheel die gelukkige sfeer van schoonheid en hooger geestesleven, die hij gewekt had.

_** _*

In latere jaren werd Dr. Persijn meer rechtstreeks mijn leermeester. Hij was toen docent aan de Katholieke Leergangen, het instituut dat zijn hoofdzetel in Tilburg had, maar ook in Utrecht gelegenheid gaf tot het volgen van enkele leergangen. Persijn kwam alzoo naar de oude bisschopsstad om literatuur te doceeren.

Nu, na meer dan tien jaar, zie ik hem dien eersten keer binnenkomen in de hal van de Gregoriusschool, waar ik hem met een studiegenoot opwachtte. Ik weet nog precies wat hij zei en hoe aardig het klonk.

‘Is het hier dat men Persijn verwacht?’

Ja, ja, professor, wij mogen U wel voorgaan. - Hij kwam binnen en las onze namen op. Met zijn goede maar indringende oogen doorkeek hij ons een voor een: een eerste peiling. Maar er was geen tijd te verliezen. Er moest gewerkt worden. Ik meen mij te herinneren, dat hij slechts om de vier weken kwam, maar dan een heelen middag. Dat waren krachttoeren voor hem. 's Morgens in de vroegte vertrok hij van zijn huis in Broechem. Op het middaguur was hij in Utrecht. Dan rap de stad door en onmiddellijk, zonder verpoozen, vingen de colleges aan. Vier, vijf uur aan een stuk, alleen even afgebroken, als er om vier uur thee geserveerd werd. Dan was het, dat wij hem wel even losser en persoonlijker aan de praat kregen over jongerenbeweging of over Vlaanderen. Maar terstond ging het dan weer verder. Tot hij met het horloge in de hand haastig moest sluiten: de laatste gelegenheid om Antwerpen te halen en te middernacht

[p. 848]

thuis te zijn drong hem naar het station. Een nacht van huis blijven was toen reeds het ergste dat hem overkomen kon.

Persijn reisde zeer eenvoudig. Wij wisten, dat hij zijn brood in den trein at en ik betwijfel het zeer, of hij zich op de aangeduide Woensdagen een warmen maaltijd gunde. Eens heb ik met hem samen gereisd, nadat hij mij een tentamen had afgenomen in Roermond.

‘Ge gaat denzelfden kant op, zie ik.’ En als wilde hij zich verontschuldigen: ‘Ik reis derde.’ - Zooals die andere aristocraat van den geest, dien hij zoo hoog vereerde: Dr. Ariëns.

Op de gele banken van een uitgezeten compartiment, te midden van het goede Brabantsche werkvolk, voelde hij zich op zijn plaats. De fijne geest, die mij een uur geleden naar de mooiste kinderkopjes gevraagd had in de Europeesche letterkunde, sprak nu hartelijk met een volksman over de droogte. Wij zaten ‘rooken’ en hij presenteerde me zoo'n zwarte Belgische sigaar.

‘'t Zijn geen Hollandsche! Ge moet daar wel om denken.’

Het was daar in dien verveloozen, vollen spoorwagen, dat ik met eerbied een sigaar gerookt heb.

Maar ik wilde nog wat schrijven over den literatuurleeraar, over het wonder van Persijn's lessen. Ik aarzel, nu ik het te schetsen tracht. Want hij was zonder eenigen twijfel het ideale type van lesgever. Niet in dien zin was hij voortreffelijk, dat zijn lessen doelwust en met moderne efficiency op de examens aanstuwden. Achter die examens, die zijn leerlingen moesten afleggen, zag hij het veel belangrijker leven en hij vormde, bewust of onbewust, tot een levend leeraarschap. Een heel enkelen keer, toen de breede en grondige behandeling van een enkele figuur allen beschikbaren tijd dreigde op te vorderen, was het, of hij zich met schrik bezon op het examenprogram. Persijn werd zakelijk. Hij dicteerde onverwacht aan een lesbegin, in snel tempo honderd vragen over Middeleeuwsche letterkunde. Belangwekkende vragen, die tot zelfstandig denken en zeggen prikkelden... met weinig examenwaarde.

‘Weerleg de stelling, dat alle groote littéraire kunst noodzakelijk katholiek moet wezen.’

‘Welke zijn uw denkbeelden over tendenz in de literatuur?’

‘Duidt het groote katholieke tekort aan in de Nederlandsche litteraire geschiedschrijving.’

Daar zou ons waarlijk in Amsterdam niet naar gevraagd worden!

[p. 849]

Ook andersoortige vragen waren er bij, ingegeven door den belezen speurder.

‘Wat weet u van het verloop der studie over Hadewych's handschriften?’

‘Verhaal de Hadewych-Blommaerdinestrijd in de philologie en de literatuurgeschiedenis.’

De bronnen wees hij ons zelf. We hadden ze maar te verwerken.

Heel typisch voor Persijn waren de opgaven, die getuigden van zijn scherpen zin voor historisch-vergelijkende cultuurstudie.

‘Geef de Voornaamste parallelismen van gebeurtenissen in Ruusbroec's tijd.’

Hij leerde ons een groote figuur in het raam van den tijd te plaatsen. Pausen en vorsten, staatkunde en mystiek, dichters en schilders, kathedralenbouw en universiteiten trok hij binnen onze aandacht.

De honderd vragen stonden er. Nu kon hij weer wijd uit en niet zelden met ontroering zijn lievelingsdichters behandelen. Hij werkte tegelijk aan twee kanten der letterkundige geschiedenis: Middeleeuwen en Tachtigers. Ruusbroec bracht hij door zijn woord en voorlezing tot leven; Hadewych, de adellijke mystica, gaf hij den vollen prijs van zijn vereering. Orgelklank in haar verzen en forsch bewogen rhythmiek. Hij las die verzen zonder declamatorisch gepraal. Maar zijn verscheurde stem trachtte iets van den orewoet van minne te verklanken. Hij las altijd met zijn ziel.

Natuurlijk bleef hij niet stààn bij Hadewych: àl de groote mystische vrouwen van Duitschland, Frankrijk en Vlaanderen stelde hij ons voor.

Op denzelfden middag werkten we met hem in de nieuwe literatuur. Jacques Perk en de Perk-kwestie, de dichter Willem Kloos, en vooral Van Eeden en Van Deyssel. Daar zaten we innerlijk bij te popelen. Van Deyssel, de kunstenaar en de mensch. Hoe fraai las hij het proza van Van Deyssel.

‘Zondag-ochtend. Aliquid dulce surgit... Daar beweegt zoo veel wits, rank en met bevende knoppen, dat ik wel héél voorzichtig mag zijn om het ongeschokt te laten gedijen. Ik woû u heel zacht iets zeggen, mijne liefste, even, als een luwte van mijn levenszee aan de fijne schelp van uw oor.....’

Hij stond dan vlak voor ons, vóór den katheder en zijn fluisterende stem beefde. Wij wisten, dat hij dan dacht aan den verdwaalden

[p. 850]

zoon van Thijm, dien hij van zeer nabij kende en om wien hij heel zeker echt en diep verdriet heeft geleden. Aangedaan las hij het sterven voor van Jozef Alberdingk Thym, zooals zijn meest begaafde kind het verhaald heeft in een sublieme bladzijde.

En dan Gezelle. Vele lessen over het geniale kind van Vlaanderen. Het prachtige, volksche gezin van Pier Jan. De pijnlijke kanten in het leven van den seminarist en van den leeraar. Walgrave of Caesar Gezelle? Tout comprendre, c'est tout pardonner óf: wat zwart was, zwart noemen. Hij koos het laatste. Maar als hij de verzen las en den heerlijken volkspriester schetste, was er geen gevoel van rancune of bitterheid. ‘Ik ben een blomme...’ was het hoogtepunt in zijn Gezelle-waardeering. Hij bad het, bijkans met de oogen gesloten: zijn hoofd schudde mee bij de wereld-ontstijgende rukken der ziel van den extatischen dichter.

Waar zou ik eindigen als ik den grooten leermeester geheel recht wilde doen? Het is genoeg te zeggen, dat hij in ons overstortte zijn liefde en zijn vereering voor de waarlijk groote kunst aller tijden. Dat was mogelijk, omdat ieder van ons wist, hoe streng verantwoord zijn bewondering was en uit welk een eenvoud des harten zij voortkwam. Persijn stond ver van iedere ondiepe, artistieke schwärmerei; nooit zou hij het hoogste verlagen tot liefhebberij. Achter alle schoonheid speurde hij naar de ziel, de goddelijke levensvonk, waaraan die schoonheid was ontsprongen.

Hilversum.