Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1934

[p. 700]

Kroniek

Scandinaafsche Letteren
door Em. De Deyne.

Een ongekend schrijver heffen op het schild, zonder den steun van een officieele bevestiging, zijnde gewoonlijk een letterkundige prijs, plus de uitgeversreklaam, is dikwijls een gewaagd experiment. De nog zoo heilige overtuiging van een boekenwurm staat weleens in scherp contrast met den smaak van het lezend publiek, voor wie, bewust of onbewust, maar al te dikwijls als eenig criterium geldt: het goud waarmee een werk bekroond werd, of het aantal nullen der oplage: in elk geval een zakencijfer. Voegt daarbij dat schrijvers jeugdige ouderdom, zijn burgerdeugden of extra-literaire prestaties weleens verzachtende omstandigheden pleiten, en zoodoende het publiek er toe aanzetten het voorbeeld te volgen van den God van Vader Tollens, welke God

‘rekent d'uitslag niet maar telt het doel alleen;’

Toch waag ik het - al is schrijver in kwestie, voorloopig althans, noch bekroond, noch beroemd - de aandacht te vestigen op Knuth Becker, die in zijn twee-deeligen roman ‘Verden venter’ - vrij vertaald: ‘Het wachtende leven’ (uitg. Gyldendal, Kopenhagen 1934) blijk komt te geven van een ongewoon hoogstaand talent. Niet elk jaar brengt revelaties als deze.

Knuth Becker's eersteling, een bundel verzen, verscheen in 1916: Becker behoort dus niet tot de jongsten onder de jongeren.

Zijn werken hebben alle een zekere sociale beteekenis. Bij voorkeur schetst Becker het conflict tusschen eenling en gemeenschap, 't zij dit conflict zijn grond vindt in maatschappelijk vooroordeel en huichelarij (zoo in het tooneelstuk: ‘I som praeker’), 't zij het geschapen wordt door onbegrip en godsdienstig fanatisme (zoo in de romans ‘Ded daglige Bród’ en ‘Verden venter’).

Opvallend is de rol welke het kind speelt in Becker's werk. In het kind schijnt hij te vinden de menschelijkheid in een zuiver stadium; daarin erkent hij, onaangetast en onbedorven, een individualiteit, welke een kortzichtige gemeenschap maar al te dikwijls tracht te uniformiseeren door het opdringen van eigen gezichtspunten, en welke ze zoodoende vertroebelt. Meteen zien we reeds aanstonds hoe alle problemen sociaal zullen worden gesteld, ingezien en conflict in zulke premissen fataal besloten ligt.

Dit is dan ook het geval in ‘Verden venter’, hoewel de hoofdpersonen kinderen zijn. In dit boek stelt Knuth Becker twee levensopvattingen, neen, twee werelden als kampen tegenover elkaar: de wereld der kinderen die opgevoed worden in een jongenstehuis eenerzijds, anderzijds al wat daar buiten ligt: de wereld der volwassenen in den persoon der opvoeders met hunne hardvochtigheid, hunne godsdienstige kwezelarij, maar vooral met hun brutaal onbegrip van het naieve en oprechte dat roeren kan in kinderzielen, zij het onder een oogenschijnlijk nog zoo ruwe schors. Maar ongelijk is de strijd, en het is hard te moeten toezien hoe deerlijk de jongens zich de vleugels verschroeien, vóór ze zich terugtrekken in de geslotenheid van hun eigen kringetje,

[p. 701]

in het ‘zonnehoekje’, waar ze de weinige gelukkige oogenblikken van den dag doorbrengen, kindren onder mekaar, buiten het bereik van de kijvende stem, het spiedend oog, de ruw-straffende hand der overheid.

Want tot de kinderen gaat onverdeeld al onze sympathie, al zijn het precies geen heiligenbeeldjes die ons voorgeteekend worden, en al geeft het straatjongensjargon waarin het boek geschreven is, een ongeveer volledig vocabularium der ‘leelijke woorden’ welke men hooren kan uit den mond van onbeschaafde straatbengels.

Zoo voorgesteld komt het thema op het eerste zicht wel wat a prioristisch voor, door zijn scherp-afgeteekende oppositie tusschen sympathieke kinderen en onsypathieke opvoeders. Het talent van Becker is echter groot genoeg om aan het geheel de noodige echtheid te geven, die allen schijn van stoorende vooringenomenheid uitsluit.

Die echtheid bekomt schrijver vooral door de knappe uitbeelding van elk karakter: elk figuur wordt tot een type, springlevend ons voor het oog gebracht door een reeks juist gekozen, typeerende momentopnamen. Het is één reeks levende beelden, al de 600 bladzijden van het boek door. Ik denk aan al die gebrandmerkten door hun verblijf in het gesticht: aan Kai, den kleinen fantast die de wereld omschept naar de grillen van zijn verbeelding en de grenzen niet onderscheidt tusschen fantasie en werkelijkheid, tusschen waarheid en leugen; aan Niels, den sympathieken wroeter, die aai zoo nauw zich er door slaat en ten slotte nog zoo tragisch eindigt: verkrachting is een woord dat onheilspellend klinkt! Ik denk aan ‘kleine Gorm’ die elke nacht zijn bed bevuilt, en sterft aan zijn nierziekte... gevolg der mishandelingen;... aan Dominee Willumsen, den snul van een nieuwbakken Dominee, en de kostelijke parodie der godsdienstoefening welke hij leidt,... aan nog zooveel andere tobbers van onbegrepen kinderen en onbegrijpende opvoeders.

Een eigenlijken hoofdpersoon, een centrale figuur, vinden we in ‘Verden venter’ niet. De hoofdrol wordt gespeeld door het bloc der kinderen welke, onder leiding van Bestuurder Monrad en zijn staf, zullen opgeleid worden tot deugdelijke en christelijke leden der samenleving. In het scheppen van die levende eenheid, wat ook klaarblijkelijk Becker's doel geweest is, ligt het hoogtepunt van zijn werk. Ik ken geen enkelen roman waarin elk individu zoo volkomen opgaat in het geheel, geässimileerd wordt door zijn ‘clan’, zonder er ook maar in het minst zijn eigen-aard bij in te boeten. In al de personen zien we twee aspecten: eenerzijds het individu, het psychisch gegeven, anderzijds hun rol als ingedrient in een der twee klassen tot dewelke ze behooren. De volledige harmonie waartoe die twee elementen verwerkt worden geeft blijk van een ongewoon, onovertroffen meesterschap. Andere kwaliteiten: psychologisch doorzicht, macht van concentratie, soberheid, heeft Knuth Becker gemeen met andere romanschrijvers, - dit echter stelt een unicum daar in onze hedendaagsche romanproductie. Ik heb gezocht naar een typisch uittreksel, maar vond er geen: elk deeltje krijgt slechts zijn volle waarde door de belichting welke uitgaat van het geheel, lijk in een schilderij elke kleur, een eigen waarde heeft, benevens een waarde die bepaald wordt door het geheel der kleurcompositie. ‘Verden venter’ is een zuiver-realistisch werk, door een kunstenaar gestuwd tot boven de engheid van een procédé.

Al lezende heb ik dikwijls teruggedacht aan ons kostelijk ‘Merijntje Gijzen’ van A.M. De Jong. Wel zijn de helden van Knuth Becker precies niet zoo braaf als het argelooze Merijntje. Maar Becker en De Jong hebben een kind begrepen, en ons een kijkje gegund in den kostbaren rijkdom van kinderzielen.

[p. 702]

Dit is zoowat het kenschetsende. Het geheel voor den geest roepen is onmogelijk. Nog heel wat zou kunnen gezegd worden over godsdienstige problemen welke het boek stelt, waar het de huichelarij aan de kaak stelt van de ‘Indre Missions’ -beweging, een uitwas van het Deensch Lutheranisme. Of over de miskenning van alle menschelijk gevoel, waar men religiositeit maakt tot een ersatz voor erotiek, tot opeens alles omslaat en het laatste greintje natuurleven bovenkomt.

Dit echter moge volstaan.

De stijl van Knuth Becker is naakt en nuchter. Hij reveleert een stroom van sympathie en begrijpen, die zich nooit radikaal uitspreekt, maar overal aanwezig is.

Zijn taal heeft epische allures, - al lijkt het wel ongelooflijk in een epischen stijl te schrijven over straatjongens. De verklaring ligt hierin, dat Becker aan oogenschijnlijke kleinigheden, aan psychologische raffinementen, een relief weet te geven dat ze stelt op een breed-menschelijk plan. Ze dijen uit tot handelingen met perspectief. Alleen reeds dit mikrokosmos te hebben doen uitgroeien tot een makrokosmos met algemeengeldende waarden, geeft blijk van schrijvers meer dan gewoon talent.

Het land van H.C. Andersen telt relatief weinig markante boeken over kinderen. Op dat terrein is het werk van Knuth Becker een merkwaardige aanwinst.

Deze bespreking weze ook een bescheiden vingerwijzing voor een of ander ondernemend uitgeversbedrijf hier te onzent. - Het boek in natuurlijk bedoeld voor volwassenen.

_**_*

Heel anders is het temperament van Johannes Buchholtz, levenslustig, joviaal, lijk hij zich toont in de novellen, gebundeld onder den titel ‘Godtfolk’ (uitg. Gyldendal, Kopenhagen). Twaalf pittige schetsen, die spelen in heel verscheiden millieus: tusschen oude juffers en jonge verliefden. Straatmuzikanten en Jutlandsche boeren. Een zedeles krijgt ge op den koop toe, en, wat meer is, ge neemt ze mee!

Typisch voor Buchholtz zijn zijn potsierlijke inleidingen: een algemeene bemerking welke dan haar toepassing vindt op den hoofdpersoon. Maar, en hierin ligt juist de knapheid van het trucje, het stelt u oogenblikkelijk in de vereischte stemming, en ge leest door tot het einde. Alles bij mekaar is het een boekje gecondenseerd levensoptimisme. - Volledigheidshalve voeg ik er aan tot dat deze, voor zoover ik weet, Buchholtz' zesde bundel novellen is.

_**_*

Ronald Fangen verzamelde enkele essays in ‘Dagen og Veien’ (Norsk Gyldendal, Oslo). De bundel bevat een deel krant- en tijdschriftartikels, behandelend de internationale problemen, voorts eenige officieele aanspraken, uitgesproken in schrijvers hoedanigheid van Voorzitter der ‘Vereeniging van Noorsche Schrijvers’, eindelijk studies over Ibsen, Bjórnson, Jonas Lie, Hamsun, Johan Bojer, Olaf Bull, Aldous Huxley, Henry Mencken.

Veruit best zijn Fangen's algemeene studies: over de wereldcrisis als resultaat van den wereldoorlog, over de ver-amerikaniseering van Duitschland - met als onmiddellijk gevolg de slooping van zijn Middenstand - over Ivar Kreuger lijk hij was: niet de fielt en bedrieger-in-'t groot, waarvoor hij meestal doorgaat, maar een man die werkte voor een ideaal, het weze nog zoo ongewoon, en de middelen wezen nog zoo onwettig, nl. de volkeren te binden tot de internationale der Financie, welke interna-

[p. 703]

tionale in zijne oogen sterker staan moest dan een volkerenbond. Begrepen werd Kreuger nooit: Europa heeft hem versleten voor een speculant, vooral na zijn val. Maar, Krueger moge geweest zijn wat hij wil, méér dan speculant was hij in elk geval. Tot daar Fangen.

In zijn ‘Brieven uit Engeland’ brengt Fangen ons in voeling met wat hij noemt het laatste bolwerk der vrijheidsgedachte en de sterkste tegenstander der dictatuur: het Engelsch conservatisme, dat zich door geleidelijke ontwikkeling, zonder slag of stoot, ontwikkelde tot het hedendaagsche volkskarakter.

De verzamelde gelegenheidsspeeches zijn veel minder: hunne oppervlakkigheid steekt af tegen de uitstekende studies welke het eerste deel van den bundel uitmaken.

_**_*

Met ‘Den fórste Vaar’ (‘jonge Lente’) (uitg. Aschehoug, Oslo) brengt Kristmann Gudmundsson ons weer in de sfeer der ‘neiges d'antan’: 't is een liefderoman naar traditionneel recept, zich afspelend in een prutserig visschersdorpje ergens aan de Noorsche fjordenkust. Waaruit blijkt dat het eeuwige thema der minnende harten in maneschijn ook bekoren kan in de koele streken der Noorderzon. Men zou er heusch kunnen aan twijfelen als men den typisch-noorschen roman beschouwt: de liefde dier Noorderlingen - ik oordeel volgens de specifieke voorstelling door den hedendaagschen Noorschen roman gegeven van dien algemeen-menschelijken gemoedstoestand - is geen ‘Schwärmerei’: hun liefde is in de eerste plaats tragisch: de mensch is tot liefde gedoemd. Tristan en Isolde. Of, zoo ge meer moderne voorbeelden wenscht: Kristin Lavransdochter en Erlend. De overweldigende, ruwe natuur, kampplaats van Asen en Joten, drukt haar stempel op het menschelijk gemoed; van daar den tragischen ernst, het vaag fatalisme in de Noorsche literatuur, bij een Knut Hamsun, S. Undset, Olav Duun, om enkele representatieve figuren te nemen.

Het probleem der liefde wordt niet behandeld als een gevallteje, het is méér dan een dankbaar actieterrein voor psychologen: liefde heeft een zerpen bijsmaak. Hier vinden we reeds een grondig onderscheid tusschen den modernen Deenschen en Noorschen roman: het pessimisme der meeste toonaangevende Deensche schrijvers (Pontoppidan, Kidde, en a.) wordt gemotiveerd door psychologische redenen, terwijl het fatalisme der Noren kosmisch is. Daarin zijn ze de geestelijke kinderen der Eddahelden.

Het laatste boek echter van Gudmundsson wijkt af van die aangegeven Noorsche richting: hierin fgaat de schrijver meer de psychologische richting uit. De inhoud is gewoon: een jonge man, eenzaam (want ouderloos!), bedeesd (want met dichter-aanleg!) wordt voor het eerst van zijn leven verliefd, maar moet het voorloopig afleggen tegen een makker die heel wat meer practisch aangelegd is. De liefde echter blijft, en de hoop meteen. Meer wordt ons niet verhaald; we volgen heel den tijd den ontwikkelingsgang der liefde in het hart der jonge lieden. Hun beider ondervinding vinden we samengevat in deze woorden welke zoowat het leitmotief uitdrukken van den roman: ‘Liefde is immer zoo vreemd op aarde, ze is als een uitheemsche bloem die hier niet kan gedijen. Ze ontkiemt in ons, maar zelden kan ze volgroeien; hare bloem sterft weg, en slechts de wortels blijven over, de wortels die ons bloed vergiftigen.’ (bl. 157)

Als besluit: het traditionneel thema, knap, heel knap bewerkt. Ik voor mijn paart houd meer van de spanning van het volle leven: hier krijgen we slechts ‘leven in blikjes’: ik vind er mijn dosis niet. Boeken als dit maken we wee, onmannelijk. Maar dit is mogelijk subjectief?