Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1934

[p. 508]

Klabund de Zanger der Tuberkulose.
door Alb. Van Driessche.

Klabund is de schrijversnaam van een modernen, jonggestorven Duitschen prozaschrijver en dichter. Zijn echte naam was Alfred Henschke.

Hij werd geboren den 4 November 1891 in Crossen.

Het pseudoniem is een gekruiste samenstelling van Klabautermann en Vagabund: en beteekent verandering - wijziging; dit volgens Soergel die er een psychologisch beeld van den auteur in ziet, van zijn bekentenis eener gedurige wisseling in zijn gemoed.

In zijn eerste dichtbundel: Die Himmelsleiter, die de gedichten bevat welke tusschen 1912 en 1916 verschenen waren, en die in 1920 werd uitgegeven vertoont hij een wonderlijk mengsel van ironie en spot met teederheid en echte fijngevoeligheid.

In 1914 was Klabund in het leger ingelijfd geworden doch werd weldra als lichamelijk ongeschikt ontslagen.

In 1916 werd hij zwaar ziek tijdens zijn verblijf te München en ging op kuur naar Davos, de stad waar de blanke paleizen der Tuberkulose tegen de besneeuwde bergwanden zijn opgericht.

Daar schreef hij zijn boek ‘Die Krankheit’.

Hij verbleef echter niet lang in dit oord en toog naar den Tessin in Italië.

In Locarno leerde hij zijn eerste vrouw kennen.

Hun huwelijksgeluk was echter van korten duur: zijn vrouw stierf vroeg en in 1919 trok hij terug naar Berlijn, waar hij in den winter van 1920 als kabaretdichter optrad.

Het gevolg bleef natuurlijk niet uit, zijn half herstelde gezondheid begaf onder het uitputtend werk der nachtelijke voordrachten, de ongeheelde letsels in zijn ontstoken longen flakkerden weer op en hij kreeg op een nacht een zware bloedspuwing.

Hij vertrok naar Positano bij Palermo om er een nieuwe kuur te doen.

Het eigenaardige verschijnsel dat zich bij menig geestelijk begaafde, dichterlijk aangelegde tuberkuloselijder voordoet kwam ook

[p. 509]

bij hem tot uiting. Een innerlijke onrust, een psychische prikkelbaarheid die een refleks is van het gedurig lichamelijk minderwaardigheidsgevoel dat de zieke beleeft, beroerde hem zonder ophouden. Een drang naar geestelijke bedrijvigheid die als het ware een compenseerende bevrijding is van de lichamelijke onmacht, van het onlustaffekt, dreef hem tot dichterlijken arbeid. Zoo wordt ook van Schiller beweerd dat hij het grootste deel van zijn liederen en gedichten onder den prikkelenden invloed der tuberkuleuse intoxicatie heeft geschreven.

Doch het eigenaardige, het persoonlijke van Klabund is hier in gelegen, dat hij zijn ziekte, zijn eigen geval, het individueel pathologisch-gebeuren, de organische ontaardingen en functioneele stoornissen, de symptomatologie, het klinisch beeld ervan, en als gevolg ook de behandeling met de fundamenteele driepikkel der therapeutiek: Rust, Lucht en Voeding als rechtstreeksch middel, als vehiculum voor de uitdrukking van zijn gevoel en de vertolking van zijn gemoedsaandoeningen gebruikt. Subjektieve en ook objektieve teekenen van zijn kwaal, die hij door en door kent, en naar binnen beleeft, introvertief als hij van huize uit aangelegd was en door de omstandigheden daarin bevestigd werd, met al de wisselvalligheden van haar chronisch verloop, worden de leidmotieven van vele zijner gedichten en lyrische opstellen.

Vaak is een of ander bijzonder treffend symptoom tot een onmiddellijk beeld aangewend en verwerkt.

Zoo bijvoorbeeld het bloedspuwen dat voor vele tuberkuloselijders een schrikverwekkende beteekenis heeft die hunne Psyche tot in de diepste diepte beroert, eenerzijds omdat het dikwijls bij zijn eerste optreden, gansch onverwacht, als een allerbrutaalste veropenbaring geldt van de ware toedracht der morbiditeit en hare voortaan onmiskennelijke natuur, midden een tot nog toe min of meer vaag gebleven algemeenen toestand van ongesteldheid en onbehagelijkheid; anderzijds omdat het bij herhaling, midden een in voor de rest in alles schijnbaar goeden toestand van welbevinden, den zieke telkens weer neersmakt, hem aan bed en ligstoel kluistert en alles, verloop en kuur, om zoo te zeggen weer van meet af aan laat herbeginnen.

Met de koorts op het lijf schreef Klabund immer voort.

Langzamerhand bekwam hij echter toch weer.

In 1922-23 herviel Klabund voor de derde maal en dit maal

[p. 510]

tot een zeer ernstigen graad. Hij kreeg de geduchte verwikkeling der keeltuberkulose, verloor zijne stem en bleef meer dan een half jaar volkomen sprakeloos. Hij ging weer naar Davos en werd er door Dokter Ruedi driemaal aan de keel geopereerd.

Klabund schrijft erkentelijk over dezen man waar hij zegt: ‘Deze arts heeft aan mijn keel een wonder volbracht; ik ben hem dankbaarheid schuldig en dank het aan hem dat ik weer spreken kan.’

Van Davos, weder wat opgeknapt, ging hij opnieuw naar München. Daar hertrouwde hij met de tooneelspeelster Carola Neher.

Het paar trok naar Breslau.

‘In zijne lijkrede voor Klabund, eerst verschenen in het Berliner Tageblatt’ in September 1928 schrijft zijn oude schoolkameraad, vriend en arts Dr. Gottfried Benn het volgende: ‘Voor Klabund waren de schoonste jaren deze welke hij onmiddellijk na den oorlog in Berlijn doorbracht. Het waren de jaren van de tweede periode van zijn gedichten en van zijn romans en die jaren gedurende dewelke bij hem de gedachten aan den “Krijtcirkel” ontstonden.

Het waren ook de jaren der ziekte, en ik ging dikwijls tot hem als geneesheer. Menigmaal noemde ik hem vriendschappelijk: Jens Peter, die de voornamen zijn van den grooten Deenschen romanschrijver Jens Peter Jacobsen, aan wien hij uiterlijk geleek en die aan de zelfde kwaal leed en stierf. Dikwijls ook zag ik viooltjes in zijn kamer, de lievelingsbloemen van Chopin, zijn andere ziektekameraad.

Eens lazen wij samen de laatste woorden van Chopin die hij schreef op zijn stervensdag: “mijne pogingen zijn in die mate volbracht van wat mij mogelijk was te bereiken...”

Het afscheidswoord van een waren kunstenaar die het fragmentarische van het Individueele beleefd had, een woord van stille gelatenheid en terughouding, zooals het ook Klabund hadde kunnen geschreven hebben, hij wiens grondelijke karakteristiek gedurende al die lijdensjaren was geweest: een diepe broederlijke bescheidenheid.’

In Klabunds: Geschichte der Weltliteratur in einer stunde’ spreekt hij ook zelf over Jacobsens longziekte en ook over die van Hermann Bang. Daarbij schrijft hij deze, ook wetenschappelijk te verantwoorden stelling neder:

Deze konstitutioneele ziekte (de Tuberkulose) heeft deze ei-

[p. 511]

genschap: van degene die door haar zijn aangetast in geest en gemoed te veranderen; zij dragen het Kains brandmerk van het lijden dat binnen in hen zich afspeelt en Longen en hart opvreet.

Wij zegden dat die stelling ook wetenschappelijk te verantwoorden is. Inderdaad deze bij uitstek chronische intoxiceerende kwaal wier verloop over maanden en jaren gaat en die gekenmerkt is door een gedurig afwisselenden strijd tusschen den ingedrongen vijand en de afweermiddelen van het organisme, blijft niet beperkt tot den haard die ergens in het lichaam zetelt.

Zij bestrijkt de heele levensekonomie en de functioneele stoornissen zijn niet gebonden aan het een of andere orgaan.

Het gansche menschelijk kompleks, ziel en lichaam geraakt er in betrokken. De zieke beleeft zijn ziekte en daardoor ontstaan psychische reacties met onberekenbaar ver strekkende uitcirkelingen van allerlei aard.

Het is dus van stonden aan te begrijpen dat er hier een niet te onderschatten invloed uitgaat van het lichamelijk gebeuren op de zielsaardige wederwaardigheden.

Alles wat de Psyche van den mensch dynamisch veruiterlijkt dat doet zij door bemiddeling van het lichamelijke, van een organisch werktuig: de twee zijn niet van elkander te scheiden, zij vullen elkander aan.

De ideale gezondheid is de volkomen harmonie in de verhoudingen tusschen lichaam en ziel.

De psycho-physische geheelheid der persoonlijkheid, de gebondenheid van ziel en lichaam bestaan zoowel in ziekte als in gezondheid.

Enkel de Dood lost het kompleks op en dat is wel haar wonderlijkst vermogen en haar ondoorgrondelijkst mysterie.

Klabund was sedert lang door den Dood beloerd. En hij heeft het geweten. Hoe moeilijk het ook zijn moge in het algemeen, de verfijnde longtuberkulose lijders omtrent hunnen toestand te misleiden, onder dezen was Klabund er een die ieder om-den-tuinleiden op dat gebied verafschuwde, en het was ook den meest ervaren geneeskundigen tooneelspeler niet gegund hem over zijnen toestand te bedriegen.

Half Augustus 1928 stierf Klabund in Davos waar hij dikwijls genezing voor zijn longtuberkulose was komen zoeken.

De eigenlijke oorzaak van zijn dood was een akute longvlies-

[p. 512]

ontsteking die zelf een corollarium was van een nieuwe heropflakkering in de longen zelve. Hij was toen slechts 37 jaren oud.

Al de kuuroorden, en vooral Davos en Arosa kende hij goed.

In zijn verzen spelen het Sanatorium, de ligkuren en de ziekte in 't algemeen een groote rol.

In een dichtbundel getiteld: ‘Das heisze Herz’ bezingt hij zijn doorleden nachten, de onbehagelijkheden van zijn door de tuberkulose geintoxiceerde lichaam, zijne droomen en zijn verzuchtingen, in zielsschokkende verzen.

Luistert naar de schildering van een dag in het Sanatorium, verschenen in de ‘Kleine liederen voor Irene’:

Men ontwaakt in 't Sanatorium
Emmer rinkt, daar kletst de bezem
Heiliger als een oratorium
Luidt de dag: geweend... gewezen.

Goedig gaan des dokters schreden
Eene zuster draaft daarneven
Uit de vensternis beneden
Slaat een uurwerk in het leven.

Naarstig reeds aan de Tabelle (Koorts)
Droomt een assistent gewichtig
En ik trekke aan de belle
The en dag te bedde luidend.

Hij beluistert en bestudeert zijn geval en merkt al de veranderingen, ten goede of te kwade, welke in zijn toestand voorkomen.

In het gedicht ‘Sanatorium’ zegt hij van zich zelf:

‘Hij hoest maar steeds en hoest, en somwijlen spuwt hij gele sputum in het blauwe fleschje.

Luistert naar het heimwee dat kreunt in een vers uit ‘Die Himmelsleiter’ gedicht in Arosa:

Doch wij op de balkoenen
Liggen stom hier, dag en dag
Niemand die ons hier festoenen
Van vrome wenschen vlechten mag

[p. 513]

En verder:

Achter sneeuw en dennen

Achter 't longenbloeden van het avondrood

Ligt d'onmeetbaarheid van d'horizonten.

De herinnering aan het pathologische gebeuren dat hem overviel in zijn kabarettijd te Berlijn is hem een dichterlijk beeld geworden dat helaas maar al te echt was.

Bijwijlen is het hem droef te moede, droef tot den dood en stervensgedachten besluipen zijn geest.

En zoo kruipen onze dagen,

Vieze wormen door den kelder,

En wij hongren en wij klagen

niet: reeds piept de long wat scheller;

Smijt de tering ons aan scherven,

Laat ons sterven, laat ons sterven!...

In sommige gedichten klinkt een bittere ondertoon, te vergeefs overdekt met een komische begeleiding.

Zoo luidt het in de Komische Elegie:

Met als doel den troost voor een bloedgezwel
Koop ik verschillende flesschen snaps. Waar meng ik ze?
Waar zuip ik ze? Het beroere den hemel toch, hoe
Vandaag mijn ziel treurig en tegelijk komisch is.

Ten slotte wordt hij cyniek. Dit cynisme komt tot uiting na een bezoek aan een bar te Davos, waar helaas ook nog wat anders gezocht en gevonden wordt als de verloren gezondheid.

‘Davoser Bar’:

Een heer danst geëxalteerd als een tuberkel,
De slippen van zijn rok fladdren als bij een vogel
Een jongeling droomt van eene verste verte
Uit zijne uitgesneden veste staart
Het gapen van een reuzige kaverne
En welk de nacht als een palm vriest.

[p. 514]

En verder:

Zij moeten rusten, rusten en weer rusten
Deels op de gepatenteerde ligkuurstoelen
Ziet men ze in Wolle en woede woelen
Deels hebben zij in 't bedde kuur te doen.

Slechts 's middags hokken zij als padden rond den disch
En zwelgen spijzen, vet en zoet en talrijk
Op eenmaal klinkt een vrouwenlachen pijnlijk
Als een Eoolsharpe tooverachtig.

Wellicht dat eene dan zich omdraait om te gaan,
Hij is er morgen vast niet meer,
En zijn stompheid met den browning eindigt;

Een andre maakt zich dik en rond en rood
De dokters jublen stout: Halleluja!
Hij is gezond!... en werd een halfidioot.

Hoe onvolledig en oppervlakkig dit opstel ook zijn moge het toont ons duidelijk tot welke geestestoestanden een ziekte als de tuberkulose met haar diepgrijpende stofwisselingsveranderingen voeren kan.

Het zou de moeite loonen het gansche werk van dezen schrijver, zijn gedichten, zijn romans, Borgia-Krankheit, zijn liederen aan dezen steen te toetsen.

Zijn geval staaf trouwens niet alleen. In de wereld van kunst en letteren, op vele gebieden van de geestesbedrijvigheid is het niet moeilijk namen te vinden van menschen wier oeuvre niet te scheiden is van den langdurigen intoxicatietoestand waarin zij geleefd hebben.

Hier volgen eenige namen uit een reeks van bekende personaliteiten die op den kultuur historischen weg sporen van beteekenis hebben nagelaten. Wij hebben reeds genoemd de letterkundige Jacobsen, de Duitsche dichter Schiller en de musicus Chopin. Eleonora Duse, Ferdinand Bebel, Maxim Gorki, Jon Keats, de fransche medicus Laënnec, Paganini, Pestalozzi, Tschekow, Watteau, de drie gezusters Bronte die alle drie op veertig jarigen leeftijd gestor-

[p. 515]

ven zijn; Michaelis, Marcel Proust, enz., al deze menschen die op een of ander gebied van de geestelijke bedrijvigheid af op het terrein der kunst hebben bewogen, hebben aan den bleeken geessel de treurig-trouwe gezel der beschaving in min of meer ergen graad geleden.

Wij hebben dan nog een heel bijzonder uitzicht van het vraagstuk van kant gelaten namelijk Tuberkulose en Eros.

Thomas Mann in zijn soms wat zwaartillend boek ‘De Tooverberg’, dat zich ook afspeelt in Davos, beschrijft en ontleed die toestanden op ongeëvenaard scherpe en juiste manier.

Dokter Ernst Melzer in zijn boek: Der Einflus der Tuberkulose auf das Seelenleben des Kranken schetst deze verhoudingen onder de benaming: ‘Die Zauberbergsituation’ en hecht aan de psychanalistische gegevens van Thomas Mann eene diagnostische waarde in zooverre dat zij bijna een klinische entiteit en een prognostisch element wordt.

Dat een katholieke levensbeschouwing met het lijden als louteringselement tot voorbereiding van 't hiernamaals een heel ander uitzicht van het vraagstuk biedt spreekt van zelf.