Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1934

[p. 287]

Wie heeft het woord?
(Voorzichtige karakteristieken van de gebreken van de 20^e eeuw en het offensief der katholieke jongeren.)
door Oscar van der Hallen.

Toen de naturalistische fijnproevers zich aan de herontdekte ‘mystiek’ gingen verfrisschen, was dit misschien wel een gebeurtenis voor de literatuur en voor de orientatie van een deel der vorige generatie, maar geenszins voor de mystiek zelf noch voor den godsdienst en zijne eenvoudige belijders. De afstand tusschen Maeterlinck en Gide of den ouderen Barrès is groot, maar het verschil van inzicht tusschen J.K. Huysmans en G. Bernanos is o.i. essentieel al zijn ze beiden even oprecht in hun geloof.

Aldus stelt zich de quaestie. De eene schept zijn gestalten uit de volheid van het geloof waarin de hééle mensch is opgegaan, zoodat er niets overblijft buiten de ééne, groote dualiteit; de andere laat zich drijven op zijn heimwee en geeft vorm aan zijn menschelijke en aesthetische droomen, in antithesen die overal den strakken en kouden glans behouden der heidensche schoonheid waarmee zijn ziel werd gevoed. Dergelijke vaststelling mag beslist niet gelden als argument om het godsdienstige of geestelijke peil eener periode aan te geven, maar misschien wel als toevallige illustratie van den stelregel dat de uiterlijke manifestatie's die het beeld vormen der samenleving, niet mogen verward worden met de ware verhouding van deze samenleving tot het bovennatuurlijke; het eenige standpunt van waaruit we den mensch en zijn diepere artistieke uiting mogen beschouwen. Want verdoken bevrucht en bezield de goddelijke Geest al het geschapene, en als het goede niet geheimzinnig en telkens triomfeerde zou het leven ophouden te bestaan. De magnifieke eenvoud der geloofskinderen overleeft de meest verpletterende heerschappij der stof en wekt reactie's die op hun beurt het volle doorbreken van het licht aankondigen. Daarom zijn alle tijdperken even volwaardig, gezien in het licht van den mogelijken opgang van iedere ziel naar hare bestemming. Maar hetgeen gemeenlijk genoemd wordt, het aspect der wereld: deze karakteristieken

[p. 288]

waardoor het beeld zich onderscheidt van dit der voorgaande tijdperken, dit aspect wordt bepaald door het complex der afwijkingen en zonden die voor de goegemeente aan de oppervlakte een passionant schouwspel vormen.

Het is glad naast de quaestie, honderd uit te praten over den dag van vandaag, over de godvergeten modernen tijd, over de beginselloosheid en de roekelooze hardheid der jeugd. Het is nog doelloozer te klagen over de verrotte basis der sociale structuur, over het georganiseerde bedrog, over de systematische volmaking der aloude hypocrisie verheven tot een sociale noodzaak, over de vergroving van den smaak en het zedelijk nudisme. Dat is alles leeg geklets want aforismen die niet uitgaan van het ééne groote Beginsel, zijn altijd gratis geweest al wordt deze gevonden schat door sommigen als gangbare munt aanvaard.

Om nochtans bij de beoordeeling van sommige tijdelijke verschijnselen eenige klaarheid in ons gezichtsveld te brengen, kan het zijn nut hebben de karakteristieken van onzen tijd aan een vergelijkend onderzoek te onderwerpen. Dit verkleint allicht de kans van vergissing want een diagnostiek hoe gebrekkig ook heeft kans ons bewustzijn te bevrijden uit den ban der suggestie die de omgeving op ons uitoefent.

In een conferentie over de karakteristieken der 20^e eeuw onlangs gehouden door P. Morlion o.p. zette deze spreker als zijn meening voorop dat men best het karakter van zijn tijd kan achterhalen door hem te vergelijken met vroegere perioden. In verband met een voorafgaandelijke bespreking over het communisme dat ons menschen van de 20^e eeuw heeft geleerd hoe men met een gedachte, hoe simplistisch ook en hoe arm aan geestelijken inhoud, hard door het leven kan gaan, wees pater Morlion op een anderen vijand die ons van dichtbij bestookt, nl. het neutralisme.

We geven nu nog enkele -ismen kadeau die in één groep vereenigd het neutralisme uitmaken: liberalisme, dilettantisme, kapitalisme, voorzichtig socialisme en erotisme. Laten we maar op voorhand zeggen dat het zeer moeilijk zal zijn dezen vijand te bepalen, niet alleen omdat wij hem zoo zeer gewoon zijn geworden dat wij over hem niet meer nadenken, maar ook omdat hij nog armer aan gedachten is dan het kommunisme en meer tot het geslacht der mosselen behoort dan tot dit der werveldieren. Wij spreken hier wel degeijk over den doorsnee-mensch der XX^e eeuw. Laten we a.u.b. toch niet

[p. 289]

denken dat we over de moderne beschaving spreken. Er is ernstig reden om te twijfelen of wij zonder liegen nog van moderne beschaving mogen spreken, of alles samengenomen het menschdom sedert de XII^e eeuw niet in voortdurende geestelijke regressie is. Laten wij dan maar even eenige vergelijkingen treffen die absoluut niet troostend zijn.

Intellektueelen die hun naam willen verdienen, brengen terug studie in hun leven. Het is niet zonder reden dat juist in dezen tijd overal thomistische kursussen worden ingericht. De oude scholastiek is nu meer dan vroeger noodig: de nuchtere beschouwing der werkelijkheid, het klaar inzicht der grondprinciepen, de logische opeenvolging der syllogismen, de eenvoud en de redelijkheid in alles. Als wij, katholieken, op kultuurgebied iets blijvend willen presteeren, dan moeten we weer wat wijsbegeerte in ons leven brengen, dan moeten we persoonlijk en geduldig een logica hebben doorgemaakt, dan moeten we de strenge tucht van den geest kennen, die ons laat onderscheiden, punt voor punt, waar de heerschende schrijvers en denkers al hun begrippen in een soep roeren die ze op de rij der -ismen plaatsen. We moeten aan den aanvang van alle kultuur-initiatieven weer het groote beginsel der orde stellen: eerst kultuur der gedachte, synthese der begrippen, klaren opbouw van het zuiver geestelijke... en daaruit de kunst, de journalistiek, de overreding, de daad.’

Hoe logisch dit besluit ook moge zijn, toch twijfelen we er niet aan dat vele katholieken deze noodzakelijkheid eener ascetische vernieuwing - want daarop komt het tenslotte neer - als tevèrgezochte of als ‘irrationeel’ zullen ontwijken. Onze geestelijke ontwikkeling wordt van jongsaf georiënteerd langs de oppervlakte van het menschelijk weten, waarvan de horizonnen zich telkens verwijden, en onze vermogens worden vanzelfsprekend afgestemd op utilitaire praemissen zoodat de glans der onloochenbare waarheid wel ons verstand vermag te beroeren, maar geenszins onze levensdaden beïnvloedt.

De bereidwilligheid waarmee de huidige samenleving tot oververzadiging toe, onze legersbehoeften tegemoet komt, bewijst hoeverre we afstaan van de intellectueele passie onzer voorouders, van hun zoeken naar de waarheid, van hun hevige belangstelling voor de eindelijke vragen van het bestaan.

Tegenover den scholastieken, absoluten waarheidsdrang bezitten de moderne menschen meestal een evenzeer absolute zelfvoldaanheid, den populairen vorm van eigen en nageaapt zelfbedrog.

[p. 290]

Tegenover de strenge zuiverheid der kunst die nooit haar doel uit het oog verloor, nl. naar menschelijk vermogen in te stemmen in het eeuwige lofgezang van het geschapene aan God, hebben de kunstenaars deze koninklijke baan verlaten om avontuurlijke strooptochten te houden buiten de natuurlijke ethica. En de buit bepaalt zich maar al te dikwijls tot een opbod van valsche grootheden, die onlangs geculmineerd zijn in duizendvormige sensatie. Tegenover dogmatisch gezag en verantwoordelijke moraal stelt onze tijd een naïeve vrijheidsillusie en een individualisme dat geleid heeft tot bandeloosheid en tot een modieuzen opbloei der pathologische wetenschap. Tegenover de kristelijke solidariteit kent de 20^e eeuw egoïsme van boven tot beneden; tegenover het heilzame eenvoudige geloof eindelijk, huldigt onze tijd een averechts geloof: het mannelijke scepticisme en voor de zwakkere broeders de talloos gevariëerde vormen van instinct en sentiment.

En wij, katholieken?

Wij allemaal maken deel uit van dezen tijd, en veel van zijn verkeerdheden voelen we niet meer als dusdanig omdat alles dooreengeweven is tot een beeld waarin de schakeeringen slechts zijn te onderscheiden. Nochtans is het noodzakelijk voor iedereen zich met inzicht te wapenen om te weten hoe we te leven hebben, t.t.z. tegen wie we moeten strijden. Op alle gebied, maar vooral op het door iedereen betreden gebied der literatuur en der ideeën stellen zich strenge gewetensvragen. Iedereen die al eens een twintigjarigen ‘zoeker’ aan de hand heeft gehad zal me begrijpen. Er is soms moed noodig om dergelijke ‘leiders der toekomst’ in overweging te doen geven dat het katholicisme geen uitgediende en lichtelijke mythe is, maar een levende realiteit die beter en alleen bij machte is onze natuur te voldoen. Om dit te aanvaarden moeten deze jonge menschen van vèr terugkomen, al komen ze ook regelrecht uit een katholiek gesticht van middelbaar onderwijs. Ze hebben echter dermate veel gelezen en gehoord dat ze meenen dat deze roes zal volstaan om hun heele leven te vullen; daarbij lijkt hun de zekerheid van het laatste oogenblik onafzienbaar en van geen principieel belang. Wie eenigszins de literatuur van dezen tijd volgt zal moeten toegeven dat de deugd van het eerste menschenpaar wèl bewaard was; inderdaad de boom der kennis in het Paradijs lijkt - vergeve deze gemoedelijke

[p. 291]

paradox - maar een kinderlijk lokaas bij de broeiende verleiding die uit de massale geschreven productie opstijgt. Dat men aan een kunstwerk kan werken dat zijn auteur een Belijder is, dit is doorheen de tijden slechts sporadisch het geval. Maar meer dan ooit worden we nu overstelpt met tegenovergestelde getuigenissen die wel den indruk moeten geven dat de samenleving van negen tienden verheidenscht is.

Door het teloorgaan van de Werken is er een crisis in het Geloof en een karakteristiek der 20^e eeuw is wel de instabiliteit van het menschelijk geloof. Na de hevige nihilisten en scepticisten die toch immer iets in petto houden ‘om voor te vechten’ à la Greshoff, komt er een nieuw geloof dat moet dienen als onderpand voor de noodzakelijke gemoedsrust. Want geloof bezit iedereen, al was het maar het geloof aan de individueele onovertroffen en onfeilbare smaak. Het gevaarlijkste geloof der laatste jaren is echter o.i. het geloof aan de prachtige, eerlijke menschen. We leven onder het régime der eerlijken die overal hun veroveringstochten maken, tot zelfs op het terrein der politiek, terrein dat de jongeren nochtans met gerechten afkeer schenen verlaten te hebben. Eerlijk zijn alle schrijvers en denkers. Van Maurois is dit misschien nog niet zoo zeker als van Lawrence, maar het geval Ehrenburg is onaanvechtbaar. Zoo schijnt het. We mogen deze eerlijkheid gerust aanvaarden als we haar vruchten ook onmiddellijk durven vèr van ons afwerpen als behoorend tot het rijk van Satan. Want wat hebben we aan die dappere eerlijkheid? Is haar bestaan een reden om de wapens uit handen te geven? Er kunnen geen twee waarheden strijden om de ziel der menschen en wie zich door alle schoonheid laat beroeren doet beter in de woestijn te gaan wonen om zijn ziel niet te verliezen. Men kan het in het latijn zeggen, maar het is een simpele waarheid dat de kinderen der duisternis sluwer zijn dan wij oorbaar achten. En de beroemde eerlijke kunstenaar die, afzijdig van het bovennatuurlijk leven, zijn drang naar bevrediging involgt, zelfs al is het een pure bevrediging door schoonheid en wijsheid, biedt een gevaarlijk schouwspel van onze wankele natuur. Want de geloovige die er ook toe komt zich zat te eten aan deze agapen, komt onvermijdelijk in de scheeve positie van iemand die in een banketzaal blijft rondhangen en zijn geweten sust met tusschen de tanden-gesmoorde zelfverwenschingen. Moeilijke stabiliteit, behalve voor benijdenswaardige eenvoudigen van hart en voor de mogelijk-bestaande uebermenschen. - Henri

[p. 292]

Borel bekeert zich op zijn sterfbed, mooi. En A. Helman die lang de zuivere Gemeenschaplucht heeft ingeademd, schrijft dit vreeselijke boek: Waarom Niet? Boordevol van aardsch lyrisme en afgrondelijk heroïsme dat niets dan doode asch omhoogwervelt. Een sublieme expressie van zuivere vitale intensiteit, en de eeuwigheid is een onvruchtbare misleidende phrase.

Niemand roept op godsdienstige kunst, want dit roepen alleen is reeds gevaarlijk en zeker niet op stichtelijke literatuur, want dit artiekel kan iedereen leveren. Maar wel wenschen we vurig dat er meer en meer menschen zouden komen die bewust zijn van den schat der katholieke waarheid. Dan volbrengt de literatuur vanzelf hare roeping: aan den naaste te toonen wat een katholiek leven is, ook vandaag, en hoe God ons hier reeds schatten van levensschoonheid schenkt waarin we Hem herkennen. Dergelijke literatuur is reeds voorhanden, zij alleen mag een wegwijzer zijn voor dezen tijd waarin niemand kan vermoeden op welke geestelijke basis het menschdom een nieuw tijdelijk evenwicht zal grondvesten.

Zoover we weten heeft ‘Offensief’ (een groep katholieke jongeren te Antwerpen wier activiteit ons deze overwegingen ingaf) niet de pretentie nu zelf beter godsdienstige, resp. katholieke kunst te propageeren, of in het proces van den artistieken groei in onze landen onmiddellijk katholieke symptomen uit te lokken. Het ongerijmde van dergelijken ijver is evident. ‘Offensief’ vereenigt echter enkele jongeren die in hun leven ten allen prijze een bepaalde lijn wenschen te volgen die ze onder alle omstandigheden als katholieken kunnen verantwoorden. Zij trachten op sociaal en artistiek gebied menschen van de twintigste eeuw te zijn en te bewijzen dat het katholieke erfgoed ook nu nog meer dan een relikwie maar een levenskracht is. Ze weten dat, sinds de middeleeuwen, het katholicisme slechts bij uitzondering kan wijzen op kunstuitingen die kunnen gelden als gave vruchten van zijn geest. Maar ze weten niettemin dat zelfs midden de beweenlijkste ontsporingen der individualistische ketterijen en midden het meest verdufte rationalisme, de geloofszekerheid aan sommigen, onvergankelijke accenten heeft geïnspireerd die voor immer zullen blijven getuigen van zijn eeuwige vitaliteit.

Maar als weer de tijd gekomen is, dat het geloof met hernieuwde kracht door de chaotische wereld begint te stralen, dan is het noodig dat het vele zielen bereid vindt. Het is een werk van inkeer en trage bewustwording, het is een noodzakelijk werk.