Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1933

[p. 464]

Ringsteken

‘Het is een heerlijk voorrecht, schrijver te zijn. Het woord te mogen hanteeren, ter hercreatie van menschenzielen, is een verheven bedrijf, een schoon vermogen ons door den Schepper geschonken. Er is, in dit weidsche kunnen slechts één beperking, die onze afhankelijkheid aan den Creator van het heelal nadrukkelijk bepaalt: de schrijver kan niet scheppen, hij kan echter nabeelden. De mensch kan zich immers niets voorstellen buiten de werkelijkheid.’

Dergelijke hooge wijsheden worden doorgaans verkondigd door jongelingen of door idealist-geborenen die ook idealist zullen sterven. Het heeft op de schrijvers altijd den indruk gemaakt dien eerzame, hard werkende boeren ondergaan, wanneer hun zoon, op vacantie na zijn zesde latijnsche, het gedicht reciteert:

Hoe genoeglijk vliedt het leven
des gerusten landmans heen....

Zij bezien den zoon en uit deernis met hem en met den dichter zwijgen zij. Maar het bovenstaande citaat is niet van een jongeling, vermoedelijk van een idealist en zeer zeker van den schrijver Herman De Man. Wie bekomt nu van zijn verbazing wanneer hij iemand die reeds meer dan duizend bladzijden boek heeft geschreven, hoort spreken over het heerlijk voorrecht schrijver te zijn, het woord te mogen hanteeren, een schoon vermogen hem door den Schepper geschonken en van zijn afhankelijkheid aan den Creator van het heelal bij dit alles? Zou deze schrijver dan de eenige ter wereld zijn, die zich niet herinnert uit welke duistere en smartelijke omwoelingen het werk ontstaat? Zou hij nooit gezucht hebben onder wat Helman eens genoemd heeft den vervloekten slavenarbeid van het schrijven? Zou hij nooit de waarschijnlijk pathologische behoefte zijn ‘heerlijk voorrecht, schrijver te zijn’ uit te oefenen, ondergaan hebben als een doem? Zou hij nooit het hem door den Schepper geschonken⁽¹⁾ schoon vermogen, dat de oorzaak is van een periodiek tot getormenteerdheid stijgende ongedurigheid, hebben willen ruilen met de evenwichtige gemoedsrust van den normalen mensch?

(1) Men leze echter hieronder de kantteekening: Doem of Gave in het Juli-nummer.

[p. 465]

Wij zullen hem ‘Het démasqué der schoonheid’ sturen als koortsafdrijvend middel. Wij houden het met de kleine ophorismen die onlangs in de Nieuwe Eeuw verschenen:

Kunst:
een vliegende winkel naast Gods warenhuis.
Kunst maken:
droomen tegen den keer in:
De kunstenaar:
onmisbaar paria.

Gelukkiglijk is nog niet iedereen illusieloos: Albert Kuyle geeft een nieuw weekblad uit over film. Het heet ‘Zuiderfilm’ en lees maar in het volgende uit de inleiding hoe talrijk zijn illusies zijn:

‘Er is volop plaats voor een iedere week verschijnend tijdschrift, waarin dus de actualiteit van het filmgebeuren, (en is er wel een kunst meer actueel?) op de voet kan worden gevolgd. Een weekblad, dat daarbij door zijn inhoud en zijn stijl aantrekkelijk wil zijn voor een groot publiek, zonder nochtans in het wekelijksch verkeer met die nog te verwerven vrienden, te vervallen tot een nietszeggend praatblad, dat van alle markten thuis is, en geen enkele beperking kent van moreelen of artistieken aard, als het er om gaat de nieuwigheid en de sensatieverlangens van een groot deel der massa te bevredigen. Zuiderfilm zal zich speciaal bezig houden met goede films. Goed van inhoud en goed van vorm. Maar de leiding van dit weekblad gelooft, dat er veel meer goeds en prettigs is te ontdekken in de massa films, welke steeds ontstaan, dan een kwasi-deskundig publiek er momenteel in ontdekt, of er in meent te zien. Hoe wij ons voorstellen die lijn te trekken? Och, dat zult u zelf in het weekblad moeten ondervinden. Dit zeggen wij vooraf: voor critiek, voor op- of aanmerkingen, voor ideeën en voorstellen, zullen wij altijd een open oor hebben.’

Als een der illusies van de redactie zouden wij aangestipt hebben dat Kuyle impliciet meent dat er genoeg goede films zijn om er een weekblad voor op na te houden, indien wij Henrik Scholte in Filmliga niet hadden hooren verzekeren dat er een ‘Amerikaansche regeneratie’ is:

‘Er zijn regisseurs, die wij hier nog maar ternauwernood of van een toevallig doorgelaten film kennen: Lewis Milestone, Howard Hawks, Mervyn Le Roy. Er zijn sterren, die aan dit Europeesch firmament niet schitteren: Helen Twelvetrees, Helen Hayes. Nu de Europeesche regisseurs in Hollywood hun woordje zoo'n beetje gezegd hebben en hun toch altijd ietwat anders getinte sfeer op tal van films hebben gedrukt, wier artistieke invloed (ook op Hollywood) meestal grooter was dan hun zakelijk succes, vooral ook in Amerika, nu bovendien vier crisisjaren en de speciale verscherping daar-

[p. 466]

van in den laatsten tijd, die zelfs in de afgeloopen weken de geheele productie in Hollywood ernstig bedreigde, dwingen om te woekeren met het materiaal en bij wijze van proef het afzetgebied van specifieke Amerikaansche films ook in Europa te vergrooten, beginnen echter deze volvloed Hollywood-films los te komen’.
‘Dat zij nog niet allen klassieke meesterwerken zijn, men vergete niet het argument dat niet genoeg herhaald kan worden: ‘evenmin als eenige andere kunst ter wereld heeft de film het recht elke week de productie van een meesterwerk te verwachten’. Het relatief groote succes dezer werken geeft al reden genoeg om althans nu en dan in de film zulk een daad te verwachten. Deze films bewezen tevens, dat er - buiten de Europeesche kopstukken - dus nog andere regisseurs in Hollywood leven dan de ceremoniemeesters van M.G.M., die tot voor kort slaafs navolgen wat onpersoonlijke sterren hun tot meerdere eere van hun physieke aantrekkelijkheid dicteerden. Zij bewijzen ook, dat er dus nog andere sterren zijn dan de reclame-produkten Ramon Novarro, Clark Gable, Elissa Landi en alle verdere duur gekleede ledepoppen met eendere lammerengezichten.
‘Het is een der typeerende eigenschappen van deze Amerikaansche films, dat zij - de psychologie der persoonlijkheid geheel aan den acteur overlatend - veel ‘story’ trachten te geven....
‘Het levensverhaal van ons dienstmeisje accepteeren wij daarom niet op het witte doek, omdat het meestal voor dienstmeisjes en niet voor ons werd uitgewerkt. De Amerikaansche film begint echter te spreken, “in terms of adult intelligence”: het verhaal van ons dienstmeisje wordt aldus verhevigd en doorwerkt, dat het tenslotte in zijn strakken en niet meer weezoeten en bewust simplistischen verteltrant de beteekenis krijgt van een drama, welker ontroering het critisch verstand.... niet meer ontkennen kan’.

*_**

Jan Greshoff wijst in ‘Den Gulden Winckel’ op het verschil tusschen een mensch en wat die mensch schrijft:

‘Ik heb tusschen mijn trouwe vrienden er een, die door de ijverige kleine letterknechten bij de cynische honden ondergebracht is. Daar helpt nu geen lieve vadertje of moedertje meer aan, wat hij schrijve of doen moge, hij is en blijft: brutaal, schaamteloos, proleterig, godslasterend, liederlijk, vuilbekkend, et patati et patata. In werkelijkheid is dit wezen bijna weerloos van teederheid, en ik ken in mijn omgeving weinig menschen, die zoo op het sentimenteele af gevoelig zijn, zoo trouw en betrouwbaar, zoo rechtschapen en onbaatzuchtig; een vriend uit duizend, een zoon als er niet veel zijn, een model-echtgenoot. Kortom, een proper mensch, die - welke zijn fouten ook zijn mogen - niets, werkelijk in het geheel niets, gemeen heeft met het algemeen geldig geworden legendeportret door gewetenlooze scribenten in den handel gebracht.
‘Ook het omgekeerde komt voor. Ik ken schrijvers als idealisten geklasseerd. Zij zijn gegarandeerd zielsrein; verheven in alle uitingen en ze kunnen geen kwaad doen bij het publiek, terwijl ze inderdaad toch niets anders dan schrale, ijdele en hebzuchtige “Streber” zijn....

Is het in deze omstandigheden niet te begrijpen, dat men zoo nu en dan eens hunkert naar een gelegenheid om schoon schip te maken. En als het ons te benauwd wordt

[p. 467]

in deze wereld van kwaadaardige ficties, dan trappen we rechts en links oms ons heen, in de hoop ergens een luchtgat te maken.’

Dat lijkt ons niet juist gezien. Het publiek en de publicist hebben alleen te maken met de geschriften. Wie zich schrijvend als cynicus uit, is voor het publiek en den publicist een cynicus en daar kan geen getuigschrift van vrienden en magen iets aan veranderen. Greshoff kan niet eischen dat het kunstwerk of de formuleering er uitzien zooals de maker zelf. Iedereen leidt een dubbel leven, de kunstenaar een tiendubbel, en dit in alle oprechtheid. Was de melancholicus Molière een huichelaar, was de gezellige en grapjassende Van De Woestijne het? Indien er schoon schip moet gemaakt worden naar den zin van Greshoff, dan moet de kritiek in handen gegeven worden van schrijversegaden en - kinderen.

Greshoff verdedigt verder de polemiek:

‘Een opgewekt, gezond geestelijk leven, dat dus scherpe tegenstellingen vertoont is zonder polemiek niet te denken. Vergeet men, dat die goede ouwe Gids ééns (lang geleden!) de Blauwe Beul heette? De Nieuwe Gids polemiseerde, de Beweging polemiseerde. De Vrije Bladen polemiseerden, Forum polemiseert. Als het woedend twistgeschrijf ophoudt, is dat het teeken, dat de Nederlandsche literatuur als actieve geestelijke beweging, opgehouden heeft te bestaan.
De zachtmoedige vraagt:
Maar waarom moet er dan altijd zoo'n onaardige toon worden aangeslagen; waarom kan het niet in het nette blijven; zooals bij nette menschen onder elkaar in het dagelijksche leven....
Ik antwoord:
Nette menschen blijven in het dagelijksch leven en onder elkaar alléén maar netjes zoolang het debat hen au fond niet aangaat. Zet al die academische debattere eens aan het verdeelen van een erfenis! Moord en doodslag, mijnheer. En een taaltje uit het Lam Groen.
Voor negentig procent der menschheid bestaat er maar één essentieel ding: het geld. Overal kan men aankomen, maar als er naar de brandkast gewezen wordt, raken ze alle zelfbeheersching kwijt.
Voor tien procent van de menschheid vormen de geestelijke goederen het eenigste bezit. Heeft die minderheid niet het recht om dat even hartstochtelijk en even onvoorzichtig te verdedigen als de “anderen” hun kous?’

Het is zeker zeer lastig aan te geven wanneer een polemiek persoonlijk wordt. Elk in het nauw gebracht polemist, elk slachtoffer eener polemiek schreeuwt onmiddellijk: ‘persoonlijke aanval’. Maar omdat nette menschen schandalig twisten om een erfenis, mag een net polemist nog niet schandalig polemiseeren. Door om

[p. 468]

geestelijke goederen te vechten zooals anderen om hun kous, kan men het geestelijke stuk vechten. Er is weinig geestelijks in een onverkwikkelijke polemiek. Een groote geestelijke waarde gaat er in verloren: de voornaamheid van onzen geest.

*_**

Wist u, die beweerde de literatuur ‘zoo wat bij te houden’, hoeveel optische kwaliteiten voorkomen bij Shakespeare, hoeveel visueele elementen bij Kloos, hoeveel auditieve bij Ruusbroec, hoeveel tastwaarnemingen bij Van Deyssel? Waarschijnlijk niet. Welnu dan moet u abonneeren op ‘Onze Taaltuin’ waarin Pater Van Ginneken de resultaten van zijn studie in die richting geeft:

‘De sonnetten van Shakespeare zijn heel arm aan visueele en akoustieke qualiteiten, resp. 57 en 23, maar zijn epische gedichten (Venus and Adonis, Lucretia) met 117 opt. qualiteiten staan in visiueelen rijkdom onder Schiller maar boven Goethe met 75. Ook hier, evenals bij Byron (Childe Harold), den jongen Schiller en Goethe domineert het rood. Maar hier domineeren nu opvallend de lichte kleuren. Met Shakespeare's sonnetten werden toen die van Dante-Gabriel Rossetti vergeleken: die viermaal zooveel optische qualiteiten bevatten, en dus den jongen Schiller hierin evenaren (151 netto op de 10,000 woorden). (K. Groos - Ilse Netto, Englische Studien Bnd. 43, 1910 - II’)
‘Terwijl Shakespeare het in zijn Sonnetten stelt met 57 visueele indrukken op de 10,000 woorden, stijgt hij in zijn epische werken Venus and Adonis en Lucretia tot 118, Bernardin's Paul et Virginie, Spenser, Byron en Goethe met respectievelijk 71, 72, 85 en ± 80 achter zich latend. Maar Wagner's Ring der Nibelungen, Schillers jeugdperiode en Rossetti's Sonnetten overtreffen hem respectievelijk met 122, 154 en 150. Pindarus' Oden hebben er liefst maar 255. Een der nieuwste rijke Duitsche dichters H. Rausch in zijn ‘Buch für Tristan’ gaat nóg hooger tot 275; terwijl de om zijn verbluffende en intense visualiteit wereldberoemde Richard Dehmel het slechts brengt tot 234.
Maar ten onzent hebben wij daar b.v. Willem Kloos, die ons in zijn mooiste jeugdverzen op de 10,000 woorden 267 visueele elementen suggereert; hebben wij den Pallieter van Timmermans met 297, Gorters Mei met 435, Boutens Carmina en Beatrijs met 466 en last nost least Lodewijk van Deyssel's Apocalyps en fragmenten uit Frank Rozelaar met niet minder dan 688 visueele qualiteiten.
Ook van Looy's Jaapje, W. Moens' Cellebrieven, Marie Gijsens Eén uit velen, Febers Gordel der Aarde, Marie Koenens De Moeder en Schaepmans Aya Sophia mogen hier genoemd worden met respectievelijk 120, 132, 134, 153, 250, 291 visueele qualiteiten op de 10,000 woorden.
‘Ook bij dichters, wier auditieve verbeelding domineert zooals Schiller, Cornelis, Chateaubriand en Poe, halen de auditieve qualiteiten - onze Europeesche alten zijn nu éénmaal meer visueel - slechts amper dezelfde getallen als hun visueele qualiteiten. Chateaubriand's Atala heeft op 10,000 woorden 80 optische en 79 akoustische quali-

[p. 469]

teiten, de jonge Schiller resp. 151 en 168, Cornelius 92 en 136, Wagner 122 en 92, Richard Dehmel 243 en 147. Maar bij ons halen Timmermans Pallieter 208 en Boutens Carmina 209, L. v. Deyssel's Apocalyps 322 en Gorters Mei 323 gehoorsfeiten op de 10,000 woorden. In zijn Frank Rozelaar daalt L. v. Deyssel tot 151. Schaepmans Aya Sophia (‘'t Is een leven als een oordeel in die Aya Sophia’ zegt Kloos terecht) heeft er 142.
‘Van de nieuwere schrijvers heeft Ida Boudier Bakker in Het Spiegeltje het minste gezichtsfeiten. Dan volgt P. Molenaars Geertruide van Helfta met 39. Hendrik de Man's Het wassende water met 45, Het proza van mevr. Roland Holst met 53 en Brusse's Boefje met 62. Van de ouderen staat Anna Bijns geheel onderaan: met 19 optische qualiteiten. Voor het auditieve staat Ruusbroeck (Seven Sloten) in zijn geheel onderaan met 8 akoustische feiten op de 10,000 woorden. Van de nieuwere volgt dan het proza van mevr. Roland Holst met 33, Kloos' Veertien jaar met 53, Eren's Heilige Pelgrim met 66.
Als wij ons nu naar onze gouden eeuw richten, dan trekken vooral Hooft en Jan Luyken onmiddellijk onze aandacht. In Hooft's minnedichten treffen wij toch 177 niet-overdrachtelijke optische qualiteiten aan met nog 63 overdrachtelijke. Dat brengt dus onzen Drost van Muiden reeds heel dicht in de nabijheid van Richard Dehmel. En zijn auditieve qualiteiten halen de 97 netto, waar hij Chateaubriand en Beatrijs mee overtreft, maar onder Hadewych blijft. In 't auditieve staat Jan Luyken vlak bij hem met 100 akoustische qualiteiten op 10,000 woorden. Terwijl Hooft verder reeds 12 onoverdrachtelijke en nog 30 overdrachtelijke smaakqualiteiten vertoont, wint het hier Jan Luyckens Duitsche Lier met een totaal van 48 smaakqualiteiten van alle door ons getelde Nederlanders. De Max Havelaar volgt hierop met 38. Felix Timmermans Palieter met 31 en Jac. v. Maerlant's Strophische Gedichten met 26 en Vondels hekeldichten en Pascha met respectievelijk 16 en 13 smaakqualiteiten op de 10,000 woorden; wat altijd nog zóó opmerkelijk veel is, dat ik ook den smaakrijkdom in onzen nationalen inventaris vrees te moeten opnemen. Ook in de temperatuur-qualiteiten wint de Duitsche lier het met 30 eigenlijk ± 40 overdrachtelijke van alle latere Nederlandsche schrijvers en dichters. In dit opzicht volgen hem Boutens' Carmina met 47, Kloos' jeugdverzen met 45, Tollens' Nova Zembla (met 45 koude! + 10 warme), van Deyssel met 42, Karel van den Oever met 37, Felix Timmermans met 31 en Jacob van Maerlant en Feber met elk 24 op de 10,000 woorden, maar Ruusbroecks Chierheit overtreft allen met 129 bruto.
In de reuk-qualiteiten wint het ten slotte heel begrijpelijk Felix Timmermans met 27 reukqualiteiten; op een eerbiedigen afstand gevolgd door Vondels hekeldichten met 14, en dan door Gorters Mei en Marie Koenens De Moeder met elk 9 reukbijzonderheden op de 10,000 woorden. Met Shelley's olfactorische verfijning hebben wij niets vergelijkbaars gevonden.
En om ten slotte te eindigen met wien wij begonnen zijn: als wij de feiten van den tast-, gewichts- en ruimtezin bij elkander optellen, steken weer Marie Koenen, F. Erens, Gorter, Schaepman en Boutens met respectievelijk 378, 408, 409, 422 en 470 boven alle andere onderzochte Nederlandsche woordkunstenaars uit; maar ook hier staat eindelijk weer Lodewijk van Deyssel als de extreme fijngevoelige bovenaan met niet minder dan 626 tast-, zwaarte- en ruimte-waarnemingen op de 10,000 woorden. Pindarus met zijn wereld-beroemde ruimte-verbeelding haalt er met 231 slechts ongeveer één derde van.’

[p. 470]

Een nieuw politiek gedicht van Anthonie Donker in De Gids:

Berlijn 1933

In het brutale zonlicht waaien vlaggen,
Vereenigd zwart-wit-rood en hakenkruis.
- Een man steekt in zijn Schrebergarten plaggen.
Achter hem gonst de stad. Hier is hij thuis.

Duizenden juichen, als de Leider spreekt
van het Beloofde Land, het derde rijk.
- Een kleine Jood die om genade smeekt
wordt neergeknuppeld in een buitenwijk.

Vraag: hoeveel Duizend Duitschers doen hun best
Om de paradepas opnieuw te leeren?
Weervraag: zijn zij de redders van de rest,
Die in het Oosten van Berlijn krepeeren?

Men zegt: een nieuwe koers wordt ingeslagen.
Maar het klinkt oorlogszuchtig in hun mond.
- Een invalide stelt naieve vragen:
Pact van Parijs, Locarno? Volkenbond?

Einstein, Kollwitz en Mann zijn landverraders,
En wie van vrede spreekt is vleesch noch visch.
De kleine jongens vragen aan hun vaders,
Wat stempelen en Sturmabteilung is.

Het land van Goethe is het land van Goering.
Ministers schelden door de microfoon.
Europa's aether trilt van haat en scheuring.
Saujuden! - dat is thans regententoon.

Gezag, beleid bouwt een acropolis,
De Rijksdag: een geraamte, zwart verbrand.
Sinister beeld, templum diabolis
Temidden van een arm, rampzalig land.

Waar is in al dat woeden nog iets waars?
De ridders van het recht - zij werden schaarsch,
En de gestalte van een doodziek man
Ziet in de schaduwen des adelaars
Zijn werk ten gronde richten - Stresemann.

Pertinax.