Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1933

[p. 385]

Kritiek en essay

P.N. Dezaire: Handboek der Poetiek. N.V. Servin. Den Haag. Standaard boekh. Brussel. (kl. in 8^o. 244 blz. ing. 42 fr., geb. 57 fr.).

Bij 't lezen van dit keurig uitgegeven werk cristalliseerden onze indrukken zich algauw om twee punten: eenerzijds getuigt deze Poëtiek over 't algemeen van een fijn letterkundig gevoel, van schoonheidszin en smaak, van uitgebreide lectuur, anderzijds brengt zij door zijn niet gegrond noch doorgrond getheoriseer, den lezer die wijsgeerig en wetenschappelijk inzicht wenscht te vinden in het wezen van dicht- en prozakunst, een bittere teleurstelling, ofschoon zij hem rijke materialen - maar dan slechts ruwe materialen - tot verder nadenken aanvoert.

In het Voorbericht belooft de schrijver ons (of anders verliezen de woorden hun beteekenis) een werk van philosophischen aard. Een Poëtiek immers, die haar naam verdient kan slechts philosophie van de poëzie zijn. De oorzaak van het ontstaan van dit boek, is volgens den auteur zelf, te zoeken in ‘de vraag naar het wezen der kunst en naar plaats in de cultuur, met name in de vraag naar het wezen der poëzie en naar beteekenis en vermogen in cultureel opzicht.’ Om de vraag te beantwoorden moet men in de eerste plaats, zoo luidt het verder, rekening houden met hetgene de kunstenaars over hun kunst gezegd hebben.

De citaten, vooral van Noord-Nederlandsche schrijvers zijn dan ook uiterst talrijk en zeer dikwijls, ja, meestal suggestief en met smaak gekozen. Men kan zich slechts erover verheugen en des te meer zal men betreuren dat zij, van wetenschappelijk standpunt omzeggens onbruikbaar zijn: nooit worden de werken vermeld waaruit zij aangehaald zijn. Schrijver trouwens acht alle bibliographische aanduiding overbodig, wat ontegensprekelijk niet met den wetenschappelijken aard van een Poëtiek overeenstemt. Een werk van gevoel meer dan van ontledend verstand!

Aan den anderen kant maakt de auteur, in simplicitate cordis sui, verrassende ontdekkingen. Zoo vernemen wij bl. 26 dat ‘naar Joris Eeckhout, liefde alleen haar gelijken erkent’; bl. 23, leert ‘H. Robbers ons dat iets mooi is wanneer het met zijn essentieele geestelijke wezen verwantschap in ons vindt.’; bl. 123, lezen wij (voorwaar met de gevoelens die een mensch bezielen bij een nieuwe ontdekking) dat volgens Urbain van de Voorde de Helleensche Goden feitelijk niets anders waren dan de belichaming der natuurverschijnselen niet alleen, maar zelfs van de meest gewone dingen... enz.’. - Het gezegde van Joris Eeckhout, die zeker nooit het zóó gewichtige en oorspronkelijke van zijn uitspraak vermoed heeft, komt eenvoudig over Plato van de vóórsociatici: het is een gemeenplaats. De formule van H. Robbers is geïnspireerd door de Einfühlungstheorie en de ontwikkeling van den schrijver (in den zin van het sympathiemoment in het schoonheidsgevoel) vindt men reeds, langs tallooze auteurs van de XVIII^e eeuw, bij Burke en Home. Wat het gezag van den heer Urbain van de Voorde betreft in zake ethnologie, mythologie en godsdienstwetenschap, hij zal er zelf over glimlachen en o.m. naar Wilamovitz wijzen..

Deze voorbeelden die wij naar beliefte kunnen vermenigvuldigen (helaas^e driemaal helaas!) doen ons tegelijk de uitgebreide litteraire lectuur en de ontoereikendheid van de philosophische vorming van den auteur inzien. Er is echter meer. Waar men

[p. 386]

het wezen (cfr. 's schrijvers Voorbericht) van een voorwerp wenscht te bepalen streeft men naar klare en duidelijke definities die volledig en uitsluitend op het te definieeren voorwerp passen. Men vergelijke nu dit beginsel met zijn toepassingen. Bl. 14-15 ‘Het schoone verschilt van het mooie. Het publiek noemt mooi wat één der volgende eigenschappen bezit: keurig, bevallig, charmant, lieftallig, enz. (volgen nog 21 hoedanigheidswoorden gevolgd door enz.) Wat dan heeft het schoone met het mooie te maken? Al dat zintuigelijk mooie.... geeft slechts zintuigelijk schoon. De kunst geeft ook slechts een minder soort schoon, wanneer zij te intellectualistisch, te sentimenteel, te voluntaristisch, te (sic) immoreel is. Het meerwaardig aesthetische richt zich tot den geheelen mensch. Dit meerwaardig aesthetische dat dus (sic) de echte, zuivere, ware kunst maakt is in een hooger en lager te onderscheiden.... enz.’. - Om Godswil, zal men zich afvragen, waarin ligt nu het verschil tusschen mooi, schoon aesthetisch, hooger meerwaardig en lager-meerwaardig? Om een definitie te geven, volstaat het niet dingen of woorden op te sommen: dat kenden reeds de sophisten in Socrates' tijd! - Vooraleer men over soorten spreekt zou men ten minste voorloopig een generische bepaling moeten voorstellen of ten allerminste een woordelijke definitie. En waartoe dienen dan de nauwkeurige ontledende studiën van zooveel hedendaagsche kunstpsychologen, indien men van hun resultaten geen gebruik maakt: gewis vergen ze meer krachtinspanning dan poëtische omschrijvingen maar waar er spraak is van ‘wezensbepalingen’ dienen zij ten minste tot voorbeeld.

De uiteenzettingen van den schrijver over schoon en zedelijk goed, schoon en nuttig, schoon en waar, zijn alle even onduidelijk. De auteur schijnt niet eens de problemen te vermoeden en neemt zijn bevestigingen voor evidente of bewezen grondstellingen. Quod gratis affirmatur, gratis negatur. ‘Een voorwerp, zoo luidt het bl. 19, wordt eerst kunstobject wanneer het ons in zijn vorm een idee geeft van het ding welks soort het vertegenwoordigt’. Goed. Maar welke beteekenis hecht de auteur aan zijn definitie die velen zullen onderschrijven maar met een gansch andere interpretatie? Thomas, Plotinos, Boileau, Hegel, Schopenhauer, Taine?

Het is opvallend hoe de schrijver ons terugleidt naar de grofste woord-procédés. Waar verschillende auteurs het zelfde woord gebruiken, denkt hij dat zij hetzelfde zeggen. Bij de bekende uitspraak van Croce ‘kunst en intuitie’ worden allerlei citaten van letterkundigen gesleurd die zich hoegenaamd niet bekommeren om den philosophischen zin van Croce's woord. Een ander voorbeeld mag wel typisch heeten. Wij citeeren den schrijver. ‘“Pulcium splendor veri (Augustinus): het schoone is de luister van het ware. En Hegel noemde het het Schoone (sic) schijnen van de idee. Wij hebben nu idee van het ding en krijgen er idee in. Rien n'est beau que le vrai, le vrai seul est aimable. (Boileau)”. De eerste de beste student in de wijsbegeerte zal wel weten dat de opvatting over de waarheid niet dezelfde is bij Augustinus, Hegel en Boileau. Waartoe dienen dan al die woorden zonder juiste begrippen: verba et vocus? (cfr. o.m. de definitie van het tragische, bl. 177: tragisch is het, als iemand.... en de definitie van het plastieke bl. 70: het ware pittoreske (?) der dingen ligt in hun karakter en hun sfeer, in hun ware gedaante, die met ontsluierd aanschijn en vertrouwde stralende blikken gezien wordt.’

Wij denken er geen oogenblik aan te loochenen dat er onder de letterkundige omschrijvingen, bewoordingen en uitboezemingen van den schrijver waarheid schuilt, maar wanneer men ons de vraag stelt of hij ons, zooals hij het belooft. het wezen van kunst en poëzie veropenbaart, zien wij ons tot onzen spijt, genoodzaakt ontkennend te ant-

[p. 387]

woorden. De auteur schijnt ons door zijn methode verschalkt te worden. Hij hoopt o.i. door het concrete het ‘wezen’ te.... suggereeren. Goed, maar dan nog dient het bijkomstige van het wezenlijke afgezonderd en uit het vaag gevoel een duidelijke uitdrukking gehaald.

Uitstekend is ongetwijfeld de methode die ‘in de eerste plaats rekening houdt met wat de kunstenaars over hun kunst gezegd hebben’ maar dan nog dient zij Caesar te geven wat Caesar toekomt: wat de kunstenaars niet uit eigen ervaring maar bij geleerden en wijsgeeren putten moet niet bij hen als bij een eerste bron vermeld worden. Is het trouwens wel zeker dat de kunstenaars zelf ons beter dan anderen over de kunst zullen inlichten? Over de psychische processen die zij in zichzelf waarnemen zijn ze, natuurlijk, de beste getuigen, maar het is geenszins onmogelijk dat ze zich slechts onvolmaakt het wezen van hun werk bewust worden en zich ervoor in een alles-behalve wetenschappelijk-juiste wijze uitdrukken. Veel groote kunstenaars zijn er geweest die slechts onbeduidende kunsttheoretici geweest zijn en aan den anderen kant, veel literatuurphilosophen, die zonder kunst geschapen te hebben, rijpelijk, met smaak en met wetenschap over het wezen der poëzie nagedacht hebben. Het zou ons ten zeerste verwonderen moest een Handboek der Poetiek zich op wetenschappelijke waarde beroepen en geen rekening houden met mannen als Bremond, Valery, Roetteken, Scherer, Walzel, Dehmel, Ermatinger, Fry, Richards, Abercrombie enz. enz. Bij hen gaat het niet om woordelijke gelijkenissen maar om het wezenlijke zelf. De problemen die ze stellen worden door hen in gansch hun ingewikkeldheid gezien en niet eenvoudig genegeerd of met zuivere bevestigingen opgelost; wat ten slotte door hen nagestreefd wordt is niet ‘Schepping van Schoonheid,’ maar ‘wetenschappelijke waarheid over de kunst’. -

Het spijt ons werkelijk met strengheid dit werk te moeten beoordeelen. Wij ontkennen geenszins alle waarde aan zijn zeer ongelijke hoofdstukken. Hij blijft aanschouwelijk, suggestief, rijk aan sprekende voorbeelden en aan geestdriftig gevoel. Waar de terminologie vast staat (als bij rijm, metrum, beeldspraak, groepgedicht, enz.) drukt het zich dikwijls voortreffelijk uit. Het verzamelt veel en met smaak gekozen materiaal. Voor een leeraar die elders een stevige philosophische vorming opgedaan heeft, - 't zij gelijk de welke - blijft het zijn bij-waarde behouden. Waar het echter algemeene definities geldt en wetenschappelijken vorm, blijft het ten achter. Wanneer de schrijver zich aan algemeene esthetiek en aan kunstphilosophie waagt (wij bedoelen dus vooral de drie eerste hoofdstukken van zijn werk) stelt hij zich op elk oogenblik bloot aan schipbreuk. Dit gevaar mint hij met evenveel liefde als de kunst zelf. En hij vergaat erin. Wij vreezen dat dit Handboek bij ongeschoolden en bij jongeren vooral vage formules zal vulgariseeren en waar klaar wetenschappelijk inzicht onmisbaar is, slechts letterkundig verbalisme zal verkoopen.

Prof. Dr. E. De Bruyne.