Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1933

[p. 310]

Ringsteken

‘Na de désillusie die mijn uitstekende vriend Felix Timmermans ons bezorgde met zijn Franciscus-pastiche, hadden we voorloopig genoeg van den wonderbaren heilige uit Assisië die den laatste tijd vooral vanwege niet-katholieken een plotse, niet onverdachte belangstelling ondervond. Misschien heeft Timmermans ook bij deze gelegenheid meer speciaal de exportmogelijkheden van zijn werk gefaçonneerd die vooral berekend was op de sympathieën van theosofistische Haagsche dames en nieuwsgierige domineesdochters. Er zijn echter grenzen, ook in de literatuur, waar belangstelling licht opdringerigheid wordt. En al is een tragi-komische amoerette uit den krinolinentijd of een maniakke wijnpastoor ook een dankbaar thema voor gekoleurde Timmermansiaansche escapades, - Franciskus van Assisi, de wereldvreemde wondere jongeling die met een heroïsch en grootsch gebaar de middeleeuwen sloot en de menschen voor de eerste maal het spektakel bood van de verwezenlijking der sublieme Bergrede en van het dringend bevel “een andere Kristus te zijn” - Franciskus is dat niet.’

Aldus de uitstekende vriend van Timmermans, Ernest Van Der Hallen, in Jong Dietschland. Men moet zeggen dat de uitstekende vriend nogal doorsteekt en dat Felix wellicht veel beter zou varen met een paar uistekende vijanden. Maar wat daar ook van zij, hij ligt er nu. Rip.

We gaan er nog een paar onthoofden. Volge Lion Feuchtwanger geëxecuteerd door Marsman in De Gids:

‘De vraag naar de fouten van Feuchtwanger's kunstenaarschap is een misleidende vraag. De kunstenaar Feuchtwanger bestaat niet. De vraag waarom “Der jüdische Krieg” nóg onleesbaarder werd dan “Erfolg” is een vraag naar het stijlverschil tusschen die boeken, naar het onderscheid tusschen twee wijzen van reportage. Maar als men het nader beziet is dit verschil geen wezenlijk verschil, maar enkel een kwestie van graad: “Der jüdische Krieg” lijkt op het eerste gezicht iets minder star en bot dan het keiharde en zware “Erfolg”, maar eigenlijk heeft hij in “Der jüdische Krieg” zijn materie nog minder verwerkt, voor zoover men bij een dermate onbezield zwoegen van werken kan spreken. De materie (niet het gegeven) van “Der jüdische Krieg” is in wezen dezelfde als die van “Erfolg”, zij is slechts de papvorm van wat in “Erfolg” tot steen werd.
Men heeft, ook in ons land, voor Feuchtwanger groote waardeering getoond, en aan de vertaling van “Erfolg” en “Jud Süsz” hebben twee zeer begaafde jonge schrijvers hun tijd en hun aandacht verspild, en als men de menschen die Feuchtwanger prijzen naar de reden van hun bewondering vraagt, dan blijkt die deze te zijn, dat naar hun meening èn in “Erfolg” èn in “Der jüdische Krieg” een tijdperk met groote macht is gezien en geëvoceerd. Maar juist dit laatste bestrijd ik. Feuchtwanger kent de gegevens

[p. 311]

waarover hij schrijft tot in de finesses; hij moest aan het voorwerk van zijn boeken maanden en maanden besteden, hij moet er bibliotheken voor hebben verslonden, maar juist in het evoceeren, dat een werk der verbeelding is, en een spontane synthese, schiet hij te kort. De dossiers die hij heeft aangelegd voor hij ging schrijven, worden samengesteld tot een nieuw dossier, nóg compacter, dikker en zwaarder dan de dossiersmet-materiaal bij elkaar, maar nergens wordt een tijdperk zichtbaar, een leven voelbaar, een gedachte noodzakelijk, een lot onafwendbaar. Nergens ontstaat het beeld dat door de verbeelding der lezers in hun geheugen blijft leven. Artistiek gesproken hangen de pap van “Der jüdische Krieg” en de wagons-vol straatsteenen van “Erfolg” als droog zand aan elkaar.

Aan “Erfolg” terugdenken is al een kwelling, laat staan de lectuur: de hardheid en de dichtheid van een Tolstoi, een Kleist zijn los en doorschijnend vergeleken bij deze stijl: een zwaar, onbezield zwoegen als het zwoegen van koelies, een pruisische onverzettelijkheid, een dwangsysteem van de doodste zakelijkheid, een dom, slaafachtig volhouden, honderden pagina's lang, zonder één trilling, zonder één vonk van genie, van geest, van gevoel, van leven - en dan te bedenken dat dichters als Van Vriesland en Donker hieraan hun tijd en bewondering gaven, het maakt de herinnering aan deze lectuur misschien vooral door het feit dat menschen als de genoemden medeplichtig zijn aan de verbreiding van deze afschuwelijkste aller producten van een veelzins afschouwelijken tijd, tot een obsessie.
Maar het bedroevendste van al deze waarlijk ontmoedigende gevoelens, schuilt in de gedachte, dat een man die tenslotte toch niet de eerste de beste is, Feuchtwanger zelf, deze boeken heeft kunnen schrijven en dat deze steenen (en hoe àfdoend: steenen voor brooden) bij duizendtallen worden gekocht en gelezen. Hoe kan een man zoozeer de koelie worden van een systeem, half een systeem van hem zelf, maar méér een systeem van den tijd, en hoe kunnen menschen, zoolang het leven nog leeft, zich begraven in zulke tomben! Dat de “gevleugelden” minderen in aantal en kracht en dat de “gewortelden” zich laten rooien, is al pijnlijk genoeg, maar moet dan alles, vraagt men zich af - en men denkt bij dit woord aan de verbitterde intonatie van den elysischen dichter die het scheldwoord bedacht - moet dan alles verworden tot asfalt? De vrees is niet ongegrond.’

De derde is Menno ter Braak, gehalsrecht door Theun de Vries:

‘De erkenning van Ter Braak's verdiensten als scribent impliceert volstrekt niet die van zijn wereldbeschouwing en levenshouding. Men kan critiek oefenen, men kan zich uitrazen, men kan omvergooien wat irriteert en tot een aanfluiting wordt. In de Angelsaksische wereld zijn Mencken en Huxley prachtige voorbeelden van haters en iconoclasten. Maar men kan niet steeds doorgaan om als Ter Braak, een miniatuur-Huxley en een lilliputter-Mencken combineerende, het totale beeld der wereld voortdurend te miskennen en onvermoeid te zoeken naar slachtoffers of naar “misstanden”, die gesaneerd, ontmaskerd, geanalyseerd etc. moeten worden; (m.a.w. waarop men zijn polemische en haat-instincten bot kan vieren). Dit leidt tot een complex, waaraan de drager zelf eerlang moet ten onder gaan.’
‘Het nihilisme van Ter Braak kan men vergelijken met een luchtledig, waarin

[p. 312]

alles, wat er in wordt gebracht, onherroepelijk stikt en bezwijkt - hetzij een bloem, hetzij een vers, hetzij een menschelijke aandoening. Dit strijdmiddel nu is ten eenenmale unfair, omdat het zoo gemakkelijk dreigt te worden. Wie eenmaal zijn intellect heeft geschoold in het hanteeren van dit wapen (en Ter Braaks hersenen malen rusteloos) zuigt alle verschijnselen in dit psychisch luchtledig en laat het daar verschrompelen en zieltogen. Deze zuurstoflooze ruimte heeft geen communicatie meer met de realiteit; zij is daarvan afgesloten, zij bevindt zich ergens in zichzelf, leeg, doodelijk en doelloos’.
‘....Ik geloof niet, dat er één psychopaath, één cynicus of zwartgallig geteisterde onder de zon leeft, die zijn omgeving zoozeer van het natuurlijk pigment heeft ontdaan, als Ter Braak met de bijtende zuren van zijn hoon en twijfel de wereld tot een grauwe kleurlooze chaos wenscht te reduceeren. En deze Ter-Braaksche chaos heeft met de oorspronkelijke niets gemeen; wat daar nog sluimerend levenskrachtig zaad was, is in dezen nieuwen baaierd verstikt en steriel geworden. Men bouwt er geen nieuwe orde uit op!’
‘Het is soms, of Ter Braak eenig besef heeft van de schreeuwende ontoereikendheid van zijn pogingen. Is het dààrom, dat hij met een soort mefistofelische wraakzucht alles wat hem in handen valt, vernietigt? Is het daarom, dat hij, als hij ontmaskert, zijn slachtoffers niet alleen het masker afrukt, maar veelal ook de huid die er zich onder bevindt en aldus den volke een afschuwelijk verminkt gelaat laat zien, in plaats van de ware trekken, die zouden worden onthuld!’

_**_*

In ‘Rex’ uit Guido Eeckels gegronde klachten, terloops over de fransche romankunst, en voornamelijk over de vertalingen uit vreemde letterkunden:

La fièvre de la traduction qui s'estdé clarée en France il y a quelques années, ne semble pas devoir se calmer de sitôt. Le roman français est encore en pleine crise et les éditeurs se voient forcés de vivre sur les réserves de l'étranger. Pour un Voyage au bout de la nuit, que de romans-fleuves monstrueux, que de futilités, que de bavardages oiseux, que de vaine littérature! Il est aisé au romancier français d'écrire ce qu'il est convenu d'appeler ‘un beau livre’, il lui est devenu impossible d'écrire un bon roman. Il faut en accuser la virtuosité technique, apanage exclusif de l'homme de lettres latin, et aussi cet état d'esprit qui consiste à croire que le tour de passe-passe est la forme suprême de l'art. C'est à bon droit que Jean-Pierre Maxence, parlant d'un livre français récent, notait un retour à Anatole France. Le jeu des idées, si captivant soit-il, dégénère rapidement en jeu de mots. Il ne suffit pas de se moquer habilement du lecteur. On réussira peut-être à lui donner le change pendant quelque temps, mais il faudra déchanter tôt ou tard.
Il est assez amusant de suivre l'activité des maisons d'édition françaises sur le terrain international. On remarque immédiatement que la littérature européenne - pour ne parler que de celle-ci - est exploitée au mépris de la valeur réelle des écrivains et des livres. On se contente, la plupart du temps, de cueillir au hasard les oeuvres susceptibles d'atteindre un certain public. Le succès retentissant de Counter-Point

[p. 313]

d'Aldous Huxley a évidemment amené la traduction d'autres livres du même auteur. N'allez pas croire toutefois qu'on se soit donné la peine de choisir, dans l'ensemble de son oeuvre, les livres les plus représentatifs. On a rapidement bâclé une traduction de Two or three Graces, on a passé son beau roman Those barren leaves sous silence et voici qu'on publie maintenant la traduction française d'Antic Hay. Le lauréat du Prix Goncourt pour 1931 - à qui l'attribution d'un prix littéraire a conféré une certaine autorité - M. Jean Fayard a beau écrire: ‘Non seulement Aldous Huxley est un écrivain remarquable, mais encore il constitue dans l'Angleterre contemporaine un phénomène très curieux. Il est intelligent!’ Il n'en est pas moins vrai que Antic Hay est un livre profondément insignifiant. Le récit, mince et fantaisiste, est entrelardé de notes et de réflexions d'un cynisme facile, qu'on retrouve dans les premiers livres de tous les auteurs ‘brillants’ en général et d'Aldous Huxley en particulier. Nous ne voyons vraiment pas l'utilité de cette traduction. Huxley s'y montre arrogant à souhait, oublieux des vérités les plus élémentaires, habile au point de se laisser prendre à ses propres plaisanteries, bref, ‘intelligent’ dans le sens que M. Jean Fayard attribue à ce mot.
On ne nous annonce pas encore la traduction du délicieux Uncle Spencer, ni des essais déconcertants mais si humains de Music at night. Inutile d'insister.

_**_*

In datzelfde bladje vinden we een kritiek op de vereeniging van Vlaamsche letterkundigen. Het stukje is onderteekend ‘R.B.V.’ initialen die wij niet kunnen thuiswijzen. Deze R.B.V. weet dat hij ‘des rugissements et une levée de boucliers’ zal uitlokken. Daarom had hij zijn naam voluit moeten schrijven. De mensch hebbe den moed van zijn daden.

Dus tegen de Vl. Ver. van Letterk.:

‘Car elle existe. Mais oui. Et, comme dans notre petit pays la gent de lettres est nombreuse, elle groupe plusieurs centaines de membres. On ne sait pas très bien à quoi elle sert, sinon à organiser des déjeuners, mais il n'importe. Même, elle édite un bulletin mensuel. On y trouve des chroniques pigées la plupart du temps dans les autres revues, les habituels coups d'encensoir et un utile répertoire d'adresses. Le malheur est que la dite association accueille pêle-mêle les écrivains sérieux et les... mettons ceux qui ne sont pas sérieux. Cela fait que M. Hubert Krains y voisine avec M. Machin, gloire locale de Gouy-lez-Piéton, et M. Maeterlinck avec M. Tartempion. C'est assez rigolo.
Mais le plus rigolo est que le bulletin publie les informations les plus ahurissantes. Je ne voudrais faire de la peine à personne, mais il faut avouer que d'apprendre que le dernier navet de Mme Moulinasse a obtenu le “prix spécial de la Paulée de Meursault” ou que la princesse Cantacuzène a fondé un prix de littérature agricole, cela réconforte singulièrement et ancre en nous la certitude de la grandeur des lettres de notre pays. Ne croit-on pas qu'un minimum de sérieux s'impose afin que les lettres, les libraires et le public accordent quelque attention à notre littérature? Et ne ferait-on pas oeuvre utile en exigeant - à l'instar de la Société des gens de lettres - pour l'admission à

[p. 314]

l'association, la publication d'un certain nombre d'ouvrages, ou certaines collaborations, liyres et articles qui seraient examinés sérieusement par un jury sévère et impartial? Pour l'instant, il suffit, en fait, que l'épicier du coin signe un papier dans le journal local, le voilà sacré écrivain et membre de l'association, pour peu qu'il y aille de sa cotisation! L'édition belge est encombrée par assez d'invraisemblables horreurs pour qu'on prenne quelque soin à établir une discrimination nette entre l'homme de lettres et le pitre.
Je sais ce qui m'attend: des rugissements et une levée de boucliers. Je m'en moque. Mais je prétends que si l'on veut discréditer nos lettres, il n'est que de persévérer dans la voie qu'a prise l'Association des écrivains. Que l'on songe à la réponse faite par Maeterlinck à notre ami Jean Gyselinx: Quand la critique française s'occupera-t-elle du livre belge? Quand le livre belge sera rédigé en français.’⁽¹⁾

_**_*

Wij dachten dat Willem Kloos het toppunt bereikt had, toen hij in den gezegenden ouderdom van om en bij de zeventig, zijn liefdebrieven begon uit te geven; maar intusschen is hij, langs zijn binnenwaartsch diep-in-zichzelf schouwend, schoon levenslustig wijl immer waakzaam psychisch diep-innerlijk, nog dichter genaderd tot het achterste allerinnigste wijl steeds bedachtzame Al-Zijn, zoodat hij nu ook met de publicatie van de Nieuwe Gids-redactie begonnen is. Aldus vereenigt hij brieven zonder het minste belang, over het verzenden van een drukproef b.v. of het frankeeren van een pakje drukwerk. Er zal wel niets te doen zijn aan deze hoovaardij, zooniet zouden we wel wenschen dat Kloos eens las wat Frans Rrens vóór een paar weken in de Maasbode schreef:

‘Wanneer ik mij in mijn herinneringen verdiep en er een waarachtig beeld uit wil ophalen van de beweging van '80, die onze taal heeft vernieuwd, zie ik mij verplicht op te komen tegen de eerst in latere jaren (o.a. door Donker in zijn “Vernieuwing onzer Poëzie”) geuite bewering van een leiderschap in deze beweging door Willem Kloos. Neen, er was geen leider, zooals Donker beweert, en de een was evenwel pionier als de ander. De oprichting van het tijdschrift is 't werk geweest van Paap, Kloos, v.d. Goes en van Eeden. Daarna oefende de redactie slechts het gewone gezag uit van elle redacties. Deze losheid was juist voor ons een bekoring en hield ons bijeen. Kloos werd redacteur-secretaris en de anderen lieten hem dat gaarne over. Over iedere historische periode ontstaan legenden. De nakomer heeft er behoefte aan om te synthetiseeren; de oneindige verwevenheid der stroomingen en gebeurtenissen schrikt hem

(1) Bij het ter perse gaan van dit nummer wordt ons juist bij tijds gewezen op eene vergissing. Het stukje dat men komt te lezen is niet gericht tegen de VI. Ver. van Letterkunde maar tegen de Association des Ecrivains Belges, alhoewel het voegt men er bij, toepasselijk is op alle vereenigingen van letterkundigen, behalve op de P.E.N. club, waarin alleen letterkundigen worden opgenomen.

[p. 315]

af, is ook niet meer na te gaan en het aannemen van een leiderschap bood zich hier aan als een welkome en vereenvoudigde oplossing. In dien tijd heeft Kloos zelf ook nooit de leider willen zijn en als latere historici hem dat hebben gemaakt, dan heeft hij dat zich eenvoudig laten aanleunen. Jacques Perk was de eigenlijke pionier en Kloos is de voornaamste dichter van de generaties van '80 geweest en gebleven.
Toen ik in het einde van '83 beladen met ideeën over een nieuwe literatuur uit Parijs kwam en in Amsterdam kennis maakte met de jonge Hollandsche schrijvers, in wier hersens de nieuwe ideeen aan het gisten waren, kon ik in geen mijner nieuwe bekenden een leider ontdekken. Wij zochten aan elkaar onze eigen gedachten en gevoelens duidelijk te maken, maar daar bleef het bij. Ik heb al eens gezegd, dat wij drukke praters waren. Iedereen zei: “Zóó zie ik het in. Zóó ben ik....” maar niemand heeft den ander veel beïnvloed. Wel zag Verwey in het begin in Kloos een leermeester, hij was toen nog heel jong, nauwelijks achttien jaar; maar spoedig ontwikkelde zich zijn individualiteit en hij vond zijn eigen geluid, dat mij zeer origineel leek. Ik meen mij te herinneren, dat ik het voor mij zelf noemde “het Bijbelsche geluid”. Zonder twijfel inspireerde hij zich veel op de lectuur van den Staten-bijbel.
Hoewel ik alle polemiek uit deze herinneringen wil houden, die ik opschreef voor mijzelf, om voor mijzelf het voorbijgegane te herleven, zie ik mij nog verplicht te protesteeren tegen de enormiteit van Donker's bewering als zou “het proza van Verwey, v. Eeden, v.d. Goes, Paap, v. Deventer en anderen voor een goed deel door het voorbeeld van Willem Kloos zijn gevormd.”
Kloos stelde zich na de oprichting van den Nieuwen Gids op een zekere manier als middelpunt op. Hij was een middelpunt in rust, dat een band was tusschen de verschillende medewerkers, zonder dat daarvan invloed uitging. De ideeën waren reeds rijp en ieder had zijn eigen inzicht, dacht en werkte voor zichzelf en bekommerde zich weinig om den ander en hoewel op sommige momenten de een zijn nut deed met de inzichten van den ander, waren al deze mannen meesters en niemand stond onder den invloed van den ander.
Donker's bewering, dat de grondgedachten van den “Nieuwen Gids” bijna alle door Kloos zouden zijn geformuleerd, zal menig oud-strijder van '80 hebben doen glimlachen’.

_**_*

Dezelfde Frans Erens schreef in De Nieuwe Gids zeer lovend over het nieuwe boek van Dom Willibrord Verkade ‘Der Antrieb ins Vollkommene’ waaruit in dit tijdschrift enkelehoofd stukken als primeur zijn verschenen.

‘Bij de eerste lezing geeft het den indruk alleen mooi te zijn en ook belangwekkend op vele plaatsen; maar de blik is dan nog niet genoeg in de diepte doorgedrongen; slechts na een tweede aandachtige lezing wordt de ondergrond vermoed en het boek wordt al mooier en mooier. Dit mag de toetsteen heeten voor de innerlijke waarde van een werk; Jan Verkade is een monnik, voor wien het uiterlijk der dingen slechts bijzaak is, maar wiens stijgende gedachten en gevoelens tot hooge zuiverheid zijn opgevoerd. Er is

[p. 316]

hier een volslagen afwezigheid van mooischrijverij, doch de taal past zich op iedere bladzijde aan den inhoud en den gang van het verhaal aan. Daardoor is dit een klassiek boek.
Dom Willibrord Verkade is een harmonisch mensch. Hij heeft zijn trachten en streven volkomen in bedwang; aan het stoffelijke is hij niet gekluisterd en aan het uiterlijke wereld der dingen was hij in den grond altijd weinig gehecht. Zoo kon hij misschien gemakkelijker dan vele anderen een leven van ontzegging en zelfoverwinning leiden. Als jonge man zien wij hem zijn horloge weggeven aan een Italiaansch meisje, met wie hij had gedanst. Zij vond het zoo mooi en zij had er hem naief om gevraagd. Hij gaf het toen maar, want er was hem niet veel aan gelegen een horloge te bezitten.
Twee boeken heeft hij over zijn leven geschreven. Het eerste bevat veel over zijn kinder- en jongelingsjaren, zijn leertijd op de schildersakademie te Amsterdam, waar Allebé toen directeur was. Daarna verhaalt hij van zijn tijd, toen hij als schilder werkte te Hattem, van zijn verblijf te Parijs, waar hij in het café Voltaire o.a. Moréas en Verlaine dikwijls ontmoette. Hij vertelt van zijn verblijf in Bretagne, van een terugkeer naar Holland, waar een opvoering van Batch's H-Moll-Messe in het Concertgebouw te Amsterdam een grooten indruk op hem maakte. De tekst van den Credo des mis werd hem een openbaring door den inhoud, waarbij hij achter de woorden een gebeuren van oneindige kracht en werking speurde en ook door de schoonheid “van den oerkrachtigen vorm van het geheel”.
Na een paar maanden in Holland te hebben doorgebracht, gaat hij weer naar Parijs en vandaar nog eens naar Bretagne, waar hij zich in Vannes in het Jesuiten-college Katholiek laat doopen. Zijn wonen in Katholieke streken en zijn omgang met vele Franschen, die (al waren zij voor het uiterlijk misschien niet allen Katholiek) door afkomst en cultuur toch een ruimer en vooroordeelvrijer blik hadden dan de menschen uit zijn Hollandsch milieu, hadden hem den weg helpen bereiden naar deze daad.
Na dezen overgang ging hij met een vriend, Mogens Ballin, een jongen Deen van Joodsche afkomst, naar Italië. Bij zijn terugkeer naar Holland, waar hij veel liefs terugvond, constateerde hij, dat hij er zich niet meer kon inleven. Na een verblijf in Kopenhagen bracht hij een bezoek aan de abdij der Benedictijnen te Beuron, waar verschillende monniken onder leiding van Dom Desiderius Lenz zich toelegden op kerkelijke schilderkunst. Later trad hij in dat klooster tot de orde der Benedictijnen toe, waarin hij is gebleven.
Als lid dezer orde heeft hij zijn schildersloopbaan voortgezet en heeft gewerkt, niet alleen voor het klooster zelf en voor verschillende kerken in Zuid-Duitschland, maar kreeg hij opdrachten tot 't uitvoeren van fresco's te Praag, te Weenen en te Jerusalem. Over deze werken en de daaraan verbonden reizen heeft hij in zijn tweede boek interessant verteld. De twee boeken, die hij over zijn leven heeft geschreven, vormen ieder een afgerond geheel en bestaan onafhankelijk van elkaar. Hoewel het eerste ook zeer belangrijk mag heeten, kan men zeggen, dat het tweede meer in de diepte gaat; het heeft een rijker gedachteleven. Het eerste laat zich beter lezen in het Hollandsch dan in het Duitsch; het tweede is tot nu alleen in het Duitsch verschenen. Ik kan mij niet denken, dat dit werk, dat zich zoo gaaf in de Duitsche taal vertoont, niet zou verliezen door een overzetting in het Hollandsch.’

Pertinax.