Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1933

[p. 129]

Novalis' ‘Hymnen an die Nacht’
door Renaat De Vos.

Zijn ziel was een stille vlam die doofde in de nacht. Ze keerde weer in de onmetelijke vloed waaruit z'ontstond, voor ze nog tot brand kon worden. Geen geweldig begeeren is dit leven geweest, geen machtig losvlammen van liefde, - slechts een wonderschoon vermoeden, een voortdurend wegglijden op kleurlooze wateren 't oneindig zwarte bekoren te gemoet.

Een vreemdeling was hij hier lang voor hij daar was gekomen. De wereld waarin hij voortbewoog, toonde naar het ontaardschte geen overgang meer. Hij wou het raadsel ontsluierd zien, en in ontsluiering zweefden zijn oogen reeds open naar binnen. Iederen morgen voelde hij het mysterie meer nader komen en iederen avond weer zag hij de stille boot wegdrijven van de dood. Dit leven in al zijn verscheidenheid kon hem niet binden. Immer rustte zijn zachte blik in het duister mysterie. Zijn ziel had reeds die eenvoudige schoonheid aanschouwd die maar alleen in de dood wordt gevonden. Wat bleef er ook nog van zijn oude vreugden? - Wat droeve herinneringen wellicht, - korte momenten van een jong geluk, vergeefsche verwachtingen, die als zachte nevelen in het kommerlooze donker verzwonden. ‘Fernen der Erinnerung... Wünsche der Jugend, der Kindheit Träume, des ganzen langen Lebens kurze Freuden und vergebliche Hoffnungen kommen in grauen Kleidern, wie Abendnebel nach der Sonne Untergang. In andern Räumen schlug die lustigen Gezelte das Licht auf. Sollte es nie zu seinen Kindern wiederkommen, die mit der Unschuld Glauben seiner harren?’

Stiller en schrijnender werd hem nu iedere pijn, elke openbaring een ontchoocheling, ieder ontchoocheling een wonde die dieper en dieper brandde. Zijn ziel verlangde 't zichtbare weg te kussen, tot alles ontaardscht, slechts het eene vermoeden zou blijven. Want hij wist wel dat hier toch alles een sterven wordt. Alleen waar het leven eeuwig glanst, niet langs buiten maar langs binnen, bloeit ongestoord de vreugde. Daarom was hem de nacht zoo lief. Hij leeft ook binnen in, slechts het licht straalt uit. De dag was hem het

[p. 130]

raadsel, en de nacht het antwoord. Alles vervloeide in het blauwe ruischen dier diepe nacht, daar kwam hem ook alles bekend voor.

Hadden zijn oogen dan reeds de witte bergen van den morgen ontmoet? Roeren de zwarte nachtelijke wouden nog? Plots ontsluimerende liefden, lichte ontstuimigheden openen zich. Zweven de wanden die hem omgeven? Murmelen de doode muren ongekende muziek? Nuancen verglijden nog wel. De stemmingen schrijden langzaam in het dichte duister over. Daaronder golven de diepten die inwendig lichten. Daarachter, d'ontsluierde droom, d'onmetelijk zwarte sluimer die fonkelt. ‘Oben baut er sich Hütten, Hütten des Friedens, sehnt sich und liebt, schaut hinüber, bis die willkommenste aller Stunden ihn hinunter in den Brunnen der Quelle zieht - das Irdische schwimmt ober auf, wird von Stürmen zurückgeführt, aber was heilig durch der Liebe Berührung ward, rinnt aufgelöst in verborgenen Gängen auf das jenseitige Gebiet, wo es, wie Düfte, sich mit entschlummerten Lieben mischt. Noch wechst du, muntres Licht den Müden zur Arbeit - flöszest fröhliches Leben mir ein - aber du lockst mich von der Erinnerung moosigem Denkmal nicht. Gern will ich die fleiszigen Hände rühren, überall umschaun, wo du mich brauchst, rühmen deines Glanzes volle Pracht; unverdrossen verfolgen deines künstlichen Werks schöner Zusammenhang: gern betrachten deiner gewaltigen, leuchtenden Uhr sinnvollen Gang; ergründen der Kräfte Ebenmasz und die Regeln des Wunderspiels unzahliger Raume und ihrer Zeiten. Aber getreu der Nacht bleibt mein geheimes Herz, und der schaffende Liebe, ihrer Tochter. Kannst du mir zeigen ein ewig treues Herz? Hat deine Sonne freundliche Augen, die mich erkennen? Fassen deine Sterne meine verlangende Hand? Geben sie mir wieder den zärtlichen Druck und das kosende Wort? Hast du mit Farben und leichtem Umrisz sie geziert? Oder war sie es, die deinem Schmuck höhere, liebere Bedeutung gab? Welche Wollust, welchen Genusz bietet dein Leben, die aufwögen des Todes Entzückungen? Trägt nicht alles was uns begeistert, die Farbe der Nachts? Sie trägt dich mutterlich und ihr verdankst du all deine Herrlichkeit.’

Zoo werd de nacht hem een duurbare verklaring van het leven, dat dan toch een geheim bleef in de dood. Hij kon zich hier niet langer thuis gevoelen. Dit leven ging hem niet. Onweerstaanbaar lokte 't paradijs zijn zachte ziel. - Het was donker geworden. Maanlicht bloeid' over zijn duistere tochten en de nacht omvouwd' hem

[p. 131]

wild met zijn wondere schaduwen. Hem had hij met aandrang gezocht. Nu mocht hij rustig zijn donkere diepten inschouwen, in bewondering benaderen wat onmogelijk kon worden doorgrond. Nu kon hij tenminste zwijgen, zijn zwijgen uitstorten.

Een toevlucht buiten het wisselvallige had hij dan gevonden. Wel was alles duisterder geworden maar dit duister zelf had hij lief gekregen. Een zekerheid was er dan toch waarin hij mocht berusten. De schoonheid had hij vermoed in die eenheid, die onzichtbaar bleef. Hij wist nu dat het begrijpen ook schoonheid kon zijn. De diepere waarheid begint slechts waar het zichtbare eindigt, en eerst als men dit kan vergeten, wordt daar de schoonheid gevonden. Tot het onbegrensde komt men alleen door begrenzing, in de strenge wet benaderen we d' oeverlooze vreugde, de geest, die schoonheid buiten zich beperkend uitstrooit.

Die drang tot de begrenzing moest de romantiek zoo pijnlijk missen. De ongebreidelde begeerte kende ze best, de drift zonder meer. Ze kon niet begrijpen dat sublieme schoonheid alleen in de beperking wordt gevonden, in het beheerschend dieper bewust worden van de gronden, waarin we leven, bronnen van schoonheid die eeuwig murmelen onder de stille schijn der dingen. Ze kon niet verstaan dat de grootste schoonheid hier slechts kan worden in de strengste begrenzing; alleen na dit wonder gebeuren zullen w' op onbeperkte wijze schoonheid zonder meer kunnen genieten. Op een onmogelijke manier wou ze dus 't oneindige zoeken, maar ze vond niets. Ze kon haar gevoel nooit opstuwen, in de krachtige spanning van de gedachte, tot de daad van een nieuw menschelijk bestaan; beheerschen vermocht ze nooit, de soberheid van het schoonheidsbeleven bleef haar onbekend en dat zou haar ondergang worden.

Hierin dan is Novalis geen romantieker geweest; hij kon zich beheerschen. De ‘hymnen an die Nacht’ zijn van een aangrijpende soberheid. De verscheurdheid verdwijnt er in berusting. De ongebreidelde drift wordt het naieve en zachte schouwen. Hij begint hier reeds met afstand te doen van het eigen ik en daarom mocht hij hier ook dieper in de werkelijkheid delven.

Dit had hij met ons gemeen, dat hij het ontoereikende van deze wereld waar onze handen toch steeds naar grijpen, ervoer. Het wezenlijke doel van dit leven mocht hij zelf dan bereiken; zelfs het aarzelend beschrijven, maar de strijd om het te bekomen heeft hij nooit gekend; geen verovering is het geweest. Ook niet het geduldige,

[p. 132]

doch sterke bemachtigen van lang doorschouwde idealen. De drang tot direkte verwezenlijking was niet van hem. Hij schouwde en ging toe op 't geluk, onmerkbaar ging hij 't stille wezen in der dingen. Een kind zou men zeggen, doch een kind dat het lijden reeds bewust was geworden en trachtte te vergeten.

Daarom zijn die verzen zoo natuurlijk gegroeid zoo weinig rhetorisch voor een romantieker. Zijn zachte impulsieve blik op 't hiernamaals is in hen overgegaan. - Die beelden blijven eeuwig frisch en jong als de nacht zelf is. Dit rythme stoort ons niet. Bijna geen verzen meer, eenvoudig, met nu en dan een lichte variante (wondere golving in die kleurlooze stemming), eerst naief vragend, daarna gelaten voortzwevend, het trage verzwinden van de droom, het einde.

Nog zwerven eenzame wolken het zachte duister in. Ze worden wijd en stil als de nacht... Zoo schrijden zijn zoete illusies gelaten de eeuwige waarheid te gemoet.