Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1932

[p. 787]

De Filmroem van Emil Jannings door Herluf van Merlet.

De filmroem van ‘der grosse Emil’ berust op een vergissing. En deze roem is te algemeener, naarmate die vergissing algemeen is. Vergissingen zijn echter menschelijk, ook al leiden zij tot onm'enschelijke dwaasheden. Emil Jannings schitterde als een komeetvette ster aan den tooneelhemel, vóór hij verdwaalde naar het bioscopisch firmament. Hij is een tooneelspeler naar aard en wezen, het tooneelspelen zit hem in het bloed, het bloed, dat in zijn films kruipt, waar het niet gaan kan. Toen hij voor 't eerst voor de Jupiterlampen trad, - naar wij meenen, was het in Lubitsch's succes-film ‘Madame Dubarry’, - verkeerde de filmindustrie nog in den waan, dat men slechts goed tooneel behoefde te fotografeeren om een goede film te vervaardigen. De volstrekte heterogeniteit van film en tooneel was nog niet ontdekt, de autonomie der filmkunst nog niet erkend. Wel bewees Lubitsch een ‘Ahnung’ te hebben van de eigen mogelijkheden, welke de cinematographie bood, maar deze ‘Ahnung’ heeft hij tenslotte niet tot een dwingende zekerheid willen laten worden. Lubitsch, de zakenman, won het van Lubitsch, den artist, omdat de eerste meer baat vond bij het prolongeeren van een principiëele vergissing dan de laatste bij het verkondigen en in practijk brengen van een nieuwe, beginselzuivere filmleer. Lubitsch ging naar Hollywood om er zijn regisseurstalent te begraven onder bergen van gouden dollars. Emil Jannings is hem later gevolgd. Maar terwijl Lubitsch er in gebleven is, is Jannings er telkens uit teruggekeerd. Niet als een bekeerling, maar als een verstokte zondaar, die de nieuwe filmwaarheid alleen heeft aanvaard, wanneer een cinéast sterker dan zijn tooneelspelerstalent hem daartoe dwong.

In ‘Madame Dubarry’ speelde Jannings Lodewijk XV, den decadenten koning, die in een lijfelijken geur van onheiligheid stierf, na zijn arme ziel op het laatste nippertje te hebben gered. Hij speelde dien rol fijn en met begrip, maar tooneelachtig. Hij stond toen nog in de schaduw van Pola Negri, die den Dubarryrol uitbeeldde, Zooals een physisch weinig aantrekkelijk man bijna

[p. 788]

altijd overschaduwd wordt door een physiek schoone vrouw. Zijn eerste groote persoonlijke filmtriomf vierde hij in de eveneens door Ernst Lubitsch geregisseerde rolprent ‘Anna Boleyn’ De figuur van den genotzuchtigen echtbreker Hendrik VIII zat hem zoo glad als een slangenhuid. Jannings had in deze film het voordeel een temperamentlooze, ‘Eispalast’-schoonheid als de wel zeer koele en zeer Germaansche Henny Porten tegenover zich te hebben. Hij wierp zich met gelijke dierlijke vraatzucht op zijn vele geliefden als op de gebraden kippeboutjes, die hem op last van Lubitsch in Bourgondischen overdaad werden voorgezet. Het bioscooppubliek deed hij watertanden, maar zijn Hendrik de achtste-creatie bleef tooneel, en dan nog tooneel uit de oude romantische school. Want Jannings behoort als acteur tot de plankentyrannen, die alle medespelenden trachten te overheerschen met hun indrukwekkende persoonlijkheid en hun buiten alle samenspel groeiende mimiek en gebaren. Hij schept rondom zich heen geen atmosfeer, maar een leegte, waarin alle bijfiguren tot onaanzichtelijkheden verschrompelen. Hij is van het groote kaliber van een Coquelin, een Sarah Bernhard, een Louis Bouwmeester. Hij is een ster, die schitteren wil en schitteren kan en schitteren moet om in zijn element te zijn. De industriëele cinematographie, die het stersysteem van de verouderde tooneelschool overnam, kon hem dus goed gebruiken, of liever misbruiken. En zij deed het. Filmregisseurs, die Jannings' kracht en zwakte kenden, zochten daarom scenario's, waarin Jannings als figuur overheerschen moest en overheerschen mocht. Zij gaven hem Danton te speleh, en hij deed het met zoo'n elementair geweld, dat wij nog met volledige bewondering aan zijn gigantischen lach terugdenken, waarmee hij, ofschoon geluideloos, al zijn tegenstanders op het witte doek en in de duistere bioscoopzaal wist te overwinnen.

Misschien, dat wij thans, indien wij deze film weer zouden zien, hem critischer zouden bekijken (de ontwikkeling der film gaat snel) als toen, maar wij willen gaarne die proef op de som niet wagen om geen afbreuk te doen aan de prachtige herinnering, die zijn Danton-creatie ons heeft gegeven. Een jammerlijke mislukking daarentegen werd het spel van den grooten Jannings als den kleinen Nero in de Italiaansche film ‘Quo Vadis?’ Hij gedroeg zich in zijn Romeinsche toga als een provinciaal in nachtgewaad, die zijn beestelijke lusten, niet daemonisch, maar klein-burgerlijk triviaal uitviert in de hoeken des bederfs van een wereldstad. Maar

[p. 789]

in ‘Der letzte Mann’ gaf de Duitsche filmregisseur Murnau hem een betere kans. Deze film was Jannings op het monumentale lijf geschreven. Zij was één doorloopende cinematographische monoloog, waarin Emil om beurten al de registers van zijn op grof effect berekend talent kon bespelen. Jannings had hier gelegenheid zichzelf te spelen, want Jannings speelt altijd zichzelf. Het is zijn kracht en zijn beperking tevens. Hij kan niet in de huid van een ander kruipen, omdat alleen zijn eigen huid hem past. Hij leeft zich niet in een rol in, maar haalt ze naar zich toe. Een oude hotelportier, die zich in zijn uniform voelt als eer ‘Oberste Kriegsherr’, wanneer hij door de haveloosheid van zijn armzalige buurt schrijdt, die met zijn gala-tenue al zijn persoonlijkheidsbesef verliest om het met een toevallig fortuintje weer terug te vinden, zie, dat was iets voor Jannings. Murnau gaf hem meer vrijheid dan filmisch verantwoord was, maar toonde op tal van momenten, dat hij voldoende filmbegrip had om af en toe de touwtjes weer strak aan te trekken. In de Faustfilm van denzelfden regisseur lukte dat niet, omdat Mephistofels een te onafhankelijke figuur is om zich tot een geniepigen Jannings te laten kleineeren. Een hotelportier kon Jannings aan, maar een baarlijken duivel bleek hem te machtig. De smadelijkste nederlaag, welke Jannings ooit op het witte doek geleden heeft, is geweest, toen men hem de rol van Tartuffe toedacht. Zelden hebben wij zoo'n weerzinwekkende oer-Germaansche charge op Molière's fijnen, Romaanschen geest gezien. Jannings kon geen schijnheilige uitbeelden, omdat hem alle schijn van heiligheid ontbreekt.

Wanneer Jannings iets van filmwaarde praesteerde dan deed hij dat ondanks zichzelf bij de gratie van den cineast, die hem zóó klein wist te krijgen, dat hij enkel nog handzaam filmmateriaal was. Slechts enkele filmkustenaars is dat gelukt, het beste aan Dupont, wiens film ‘Variété’ zoowel voor Dupont als voor Jannings een filmische zegepraal is geworden. In deze rolprent ging Jannings wel de perken der maatschappelijke, maar niet der filmische welgevoeglijkheid te buiten. Dupont wist Jannings' tooneelinstincten te temmen en hem te dwingen tot een louter visueele expressiviteit, waarbij heel zijn mammoeth-lichaam dienst moest doen. Denk b.v. aan het aangrijpende moment, waarop Jannings zijn moordenaarshanden voor den spiegel in de waschkom dompelt. Waartoe de meeste regisseurs, die Janningsfilms moesten maken, niet in staat bleken, brachten de Hollywoodsche filmproducenten tot stand. Zij zweepten

[p. 790]

met een gouden zweep vol dollarknoopen den loggen reus door onder het lage juk van hun banaliteit. De Amerikaansche films van Jannings als ‘De Vader’, ‘Het Laatste Commando’ en ‘De Patriot’ zijn van een snotterige sentimaliteit en een valsch pathos, dat alleen maar nuttig bleek om de voosheid van Jannings' filmroem te ontmaskeren. De Amerikanen exploiteerden het tooneel-wonder Jannings zóó schaamteloos en met zulk een gebrek aan filmisch inzicht, dat er niets verwonderlijks, noch bewonderenswaardigs van over bleef. De hoop, dat Jannings na zijn terugkeer uit Hollywood, weer tot de hoogte van ‘Variété’ zou stijgen, is tot nog toe niet bewaarheid geworden. Zelfs een voortreffelijk cineast als Robert Liodmak wist in dit opzicht, ondanks ‘Stüirme der Leidenschaft’, ons niet voor een teleurstelling te bewaren. Jannings' filmroem, geoogst in ‘Der blaue Engel’, kwam voor een groot deel toe aan de gevallen engel Marlene Dietrich. Janning's speelde de ‘Liebling der Götter’, en bleef de favoriet van het grof-besnaarde bioscooppubliek, dat hem gaarne ziet kwijlen van ellende of wellust, of zich met hem vermaakt als met een potsierlijken kermisbeer. Hij is een groot, maar uitermate beperkt tooneelspeler in een stijl, die langzaam, maar zeker uitsterft. Zoodra de groote vergissing, dat film gefotografeerd tooneel zou zijn, algemeen ook door het publiek als een vergissing zal worden ingezien, zal de waardeering voor Jannings als filmfiguur worden teruggebracht tot meer reëele proporties. Misschien dat hij dan ook de noodige bescheidenheid zal leeren om, met opzijzetting van zijn theatrale eerzucht, nederig te dienen als kneedbaar materiaal in de hand van elken begaafden cineast.