Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1932

[p. 547]

In Memoriam

De Nederlandsche letterkunde werd zwaar beproefd.

De grootste der tachtigers is overleden.

Is het nog te vroeg om Frederik Van Eeden zoo te noemen? Laat desnoods zijn, maar om Willem Kloos dien titel te geven is het in elk geval weldra te laat.

In de groote beweging van Tachtig hebben Willem Kloos en Lodewijk van Deyssel ongetwijfeld een belangrijker rol gespeeld, maar wanneer ook zij, zooals thans Frederik van Eeden, in de geschiedenis zullen getreden zijn, zal het de vraag worden of hun loffelijke vermelding in Nederlands' letterkundige historie meer waard zal zijn dan het voortleven van een ruim deel van Frederik Van Eeden's werk onder de nageslachten. Een levenwekker als zij is de droomer en utopist van Walden en Bussum niet geweest, maar hoeveel zwaarder van aan geen tijd gebonden waarde is zijn werk voor de Nederlandsche kultuur. Hierbij is de grootere omvang van dat werk natuurlijk niet in 't spel, wel zijn voldragen zwaarte.

En de menschelijkheid. De figuur van den ultraindividualistischen kunstenaar, vervloeker van de massa, bevestiger van zijn trotsche superioriteit, vormvergoder en schilder, is al deerlijk gedemodeerd. Geen mode echter kan de utopische edelmoedigheid van Frederik Van Eeden, zijn deernis met den medemensch, zijn overgave aan het werkelijk leven deklasseeren. Zijn door Kalff junior berucht geworden ‘Christusje spelen’ zal zonder moeite vergeten worden voor de waarachtige schoonheid van zijn levenshouding, terwijl men daarentegen moeite zal hebben om wat er waarlijk verdienstelijks was in de houding der anderen, te onthouden.

Waarom hem meten aan zijn tijdgenooten, helaas tegenstanders? Waarom hem verheffen op hunne vernedering? Men kan er niet meer buiten. Zijne grootheid zou niet betwist worden indien zij er niet aan hadden getornd. Wie hem verkondigt moet hen tegenspreken. Een halve eeuw later geboren, zou hij gehuldigd zijn geworden als een koning. Zijn ‘neen, ik houd niet van literatuur, ik houd niet van kunst, ik houd van menschen’ verrukt ons. Hij heeft den over-

[p. 548]

moed gehad een standaard te heffen die door zijn gezellen was neergehaald, voilà son crime. Kloos liet geniepig verstaan dat hij te laat kwam met een geest dien hij, Kloos, had weggeveegd. Ons komt het voor dat hij te vroeg kwam met een geest die eerst zou triomfeeren wanneer hij het hoogtepunt van zijn dichterlijke kracht al overschreden had. Dat zegt veel voor zijn onvergankelijkheid.

Herleest gij wel eens de enkele prachtige sonnetten van Willem Kloos en de meerdere prachtige bladzijden van Van Duyssel en valt het u dan ook niet op dat zij naar hun jaartal ruiken, treft u niet het modische van die taalpracht? En wanneer gij onmiddellijk daarna herleest ‘Ik heb de witte waterlelie lief’, ‘Nu mocht ik liever hier vandaan’, ‘Eens heb ik de dalende zon gevraagd te wachten’, ‘Ik droomde 't leven als een groot groen bosch’ ‘Ach lieve lobelia blauw’ of het mirakuleuze proza van ‘De kleine Johannes, I’ zal het u fel opvallen dat Frederik Van Eeden, half vreemde eend in de tachtigersche bijt, het Nederlandsch gehanteerd heeft zoowel tot verrukking van Hooft en Vondel, als van Boutens, Leopold, Gezelle en Van De Woestijne; ik vergeet Stalpaert van der Wiele.

Veel meer motieven dan deze wettigen de onvergankelijkheid van Frederik Van Eeden's werk. Het is onze bedoeling niet ze op te sommen. Een posthume hulde aan den meest verguisden onder de nederlandsche dichters kan voorloopig volstaan. Verder zal de toekomst hem recht doen geschieden.

*^**

Nog staan mijn zinnen niet naar een letterkundige lofspraak ter eere van Jan Hammenecker, maar de lezers mogen ze van mij vergen en liever ga ik op hunnen eisch in dan op de verleiding onze vriendschap te ontwijden door publiek geschrei.

Voor niemand meer dan voor hem wordt een streng gekozen bloemlezing uit zijn werk noodig. Al te veel derde-rangsgedichten kunnen van hem worden geciteerd, die hem lager zouden doen plaatsen dan hem rechtens toekomt. Dat hij te weinig zelfkritiek uitoefende was - paradoxale bewering - te wijten aan de waarachtigheid van zijn dichterschap. Letterkundig kan ik niets met zooveel zekerheid beweren als dat.

Voor hem was dichten meer bevrijding dan lust. Voortdurend geladen, ontlaadde hij zich. Hij beschouwde de wonderbare activiteit der ziel die zich ontmaken wil van een geheimzinnige bedrukt-

[p. 549]

heid - dat is toch eigenlijk het schrijven, het dichten - te weinig als een werk dat vol genieting kan zijn en veel te veel als een overgang naar den toestand van leegte en verlostheid, die rust is. Zijn verlangen ging naar die rust. Van de honderden brieven welke hij mij in de verloopen zeventien jaren onzer vriendschap heeft geschreven, zijn er niet vele waarin hij zich niet beklaagt over het dichten dat hem belet een banaler geluk te genieten dan het op en neer van opwinding naar neerslachtigheid en al te korte poozen van vrede, wat alles tesamen het lot van den dichter is. Hij beweerde genoeg te hebben aan zijn priesterschap met de zorgen en vreugden van dien en wilde zich daarbuiten met de bescheidenste burgerlijke genoegens te vreden stellen. Hij was verstandelijk op waarlijk buitengewone wijze begaafd, had belangstelling voor alles en vroeg aan de letterkunde niets méér dan de boeken van anderen. Hem was het dichten, waarmee hij geen eer zocht, als een hereditaire noodzaak in zijn bloed, iets onontkoombaars als ebbe en vloed van zijn Schelde. Ik weet dat hij er zich dikwijls van afgemaakt heeft, gelijk een kolonist die mistroostig naar kinine grijpt ‘als het weer opkomt’. Toen ik ijdel en ijverig genoeg geworden was om hem soms aan te zetten tot herwerking, zeide hij telkens onverschillig dat het voor hem goed genoeg was. Hij had zich van de koorts afgemaakt, soms zelfs door ze te voorkomen en zijn eenig doel was bereikt: zelfbevrijding.

Langs dien kant zal de kritiek altijd vat op hem hebben, maar moge zij dan ook erkennen dat hij onder vele zorgvuldige makers van verzen een dichter was. Ook in zijn onvoldragen werk leeft die zuiverheid van zijn natuur, ruw maar beminnelijk, argeloos, kinderlijk.

Het grootsche en het prachtige in zijn vers en proza is hem met dezelfde spontaanheid en natuurlijkheid ontsnapt als het onvolkomene. Zoodra het zal gebundeld zijn zullen wij een Jan Hammenecker leeren kennen, dien wij onverdeeld zullen bewonderen.

*^**

Volgens Vermeylen zit De Clercq's beteekenis ‘in de eenheid van het artistieke en het volksche’. Is het niet bedroevend dat noch de aestheten (de lezers der verzenbundels waarvan geen enkel exemplaar verkocht wordt) noch het volk zich de poëzie van De Clercq hebben toegeëigend. René De Clercq is een dichter die zijn roeping mist zoolang hij niet mondgemeen is. Zijne beste verzen hebben geen eigen leven in letters, zooals b.v. de gedichten van Van De Woestijne als

[p. 550]

waterbloemen liggen op hun bladzijden. De gedichten van De Clercq staan maar gedrukt ten behoeve van wie ze behoeft. Wie ze leest moet ze ook meenemen zooals een wijsheid, een spreuk, een leuze, zooals een sleutel of een wapen. Het zijn geen intieme bekentenissen die gij voor u moet houden en die hare intimiteit verliezen zoodra ze meegedeeld worden in 't bijzijn van derden; het zijn slagwoorden, ordewoorden, wachtwoorden die gij moet doorgeven. Het is een roep die u getroffen en verblijd heeft en dien gij verder roepend moet verbreiden. Ik zoek naar een voorbeeld en waarlijk het allereerste dat ik aantref bewijst uitmuntend:

Waar mensch den mensche wolf is,
waar volk den volke vee;
waar, huilend, wie maar golf is,
wil schuimen boven zee;
daar perst men paarl uit traan en bloed
heet zwakheid kracht en lafheid moed,
en wie een hals drukt met den voet
nekplooit gedwee.

Moet eerlijk altijd arm zijn?
En machtig altijd slecht?
Vijandig hoofd op arm zijn
en 't leven een gevecht?
Zal nooit, in grootsche harmonie,
het menschdom - kracht, gevoel, genie -
al man bij man en knie bij knie
rechtstaan voor Recht.

Zie, de aarde is aller moeder!
Zij wil noch slaaf noch heer,
haar kind te zijn, o broeder,
is de eerste en de opperste eer.
Want heilig is haar schoot genoeg,
haar handen breken brood genoeg,
wij zijn en dat is groot genoeg,
mensch, mensch, niets meer!

[p. 551]

Heeft de vlaamsche beweging geen poëzie meer noodig? Was onze generatie de laatste der Mohikanen die het nergens in gezelschap konden stellen zonder Rodenbach's ‘De gilde’, ‘Sneyssens’, ‘Ter waarheid’ enz. Hoe is het mogelijk dat op dit oogenblik niet vijf-en-twintig procent aller Vlamingen de beste flamingantische gedichten van De Clercq uit het hoofd kent en gaarne voordraagt. Indien men het zonder deze ‘romantiek’ kan stellen, indien men voortaan genoeg heeft aan een kamerverslag, een knuppel en de nieuwe zakelijkheid, hebben wij een verlies geleden.

G.W.