Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1932

[p. 348]

Goethe en het Kristendom door Prof. Dr. Günther Müller
Münster in Westf.

Op 22 Maart was het honderd jaar geleden dat Goethe stierf, en de tijd heeft den glans van zijn dichtwerk haast niet kunnen aantasten. Ja, duidelijker nog dan zijn tijdgenooten zien wij menschen van nu, dat dit werk het ongeëvenaarde hoogtepunt van de moderne Duitsche dichtkunst uitmaakt. De omkeer naar de aarde en de menschen toe, die na den Baroktijd plaats had, is in den loop van de achttiende eeuw steeds konsekwenter, op steeds ruimere schaal tot uiting gekomen. Maar zijn voltooiïng, zijn volste rijpheid en zijn grootsten innerlijken rijkdom kreeg hij eerst in en door Goethe. Bij Goethe vergeleken schijnt al het voorafgaande, van Gottsched tot Lessing, ja tot Herder toe, alleen maar een voorbereiding. Is Iphigenie niet de schoonste en edelste uitbeelding van de nieuwe humaniteitsidee, is Faust niet de machtigste verschijning van den nieuwen zoekenden mensch, die begint met tegen zinloos gezag in opstand te komen, in wiens leven de oneindige drang van de levenskracht in vervulling gaat, en die in een louter natuurlijke wereld, onafhankelijk van zonde en boete, den weg naar ‘hoogere sferen’ vindt, gedragen door die levensvolheid, die de heele aardsche werkelijkheid beheerscht? Niet door de kracht van den wijsgeer, maar door dichterkracht is in die werken tot een overweldigend beeld uitgegroeid wat voorgangers en tijdgenooten maar tastend nastreefden. Een nieuwe klank van de individueele ziel hebben zij de dichtkunst gebracht, het gevoel is toonaangevend geworden, zooals dat in de Westersche dichtkunst vóór Goethe nooit het geval was, en met magischen dwang weet de muziek van dezen nieuwen Orpheus den luisteraar te boeien.

Maar uit deze aanduidingen blijkt reeds, dat Goethe toch niet alleen een groot kunstenaar, niet enkel een tooverkrachtig beheerscher van het dichterlijk woord is. Zijn oorspronkelijkheid en zijn bijzondere beteekenis ligt eerder hierin, dat hij juist als dichter de verkondiger van een nieuwe, van een heelemaal persoonlijk veroverde ‘wereldopvatting’ is. Die wereldopvatting ligt zoo duidelijk aan elk van Goethes

[p. 349]

werken ten gronde, dat we niet goed verstaan hoe de algemeenaangenomen meening kon ingang vinden, dat Goethes poëzie ‘tendenzloos’ is. Weinig dichtwerken, zoo zoo volledig doordrenkt met een wereldopvatting als die van Goethe; laten we maar aan de eerste verzen van den oorspronkelijken Faust denken met hun rechtstreeksche tendenzieuse polemiek tegen de universiteitswetenschap van dien tijd en tegen de theologie in 't algemeen, laten we maar aan de uitgebreide didaktische gedichten uit zijn ouden dag denken.

En met al de belangrijke werken tusschen deze beide groepen in is het niet anders gesteld: overal wordt een verklaring van de wereld en het leven ten beste gegeven, die de dichter in eenzamen strijd verworven heeft en die hij met de volheid van Zijn persoonlijkheid in stand houdt en waarborgt. Veel juister dan die verkeerde meening is dan ook de opvatting van de nieuwe Goethe-verklaarders, zooals Gundolf en Korff, die in Goethe eerder den levensmeester zien, en hem als een soort stichter van een nieuwen godsdienst uitbeelden en prijzen.

We zouden ons dus heelemaal vergissen, als we bij het eeuwfeest enkel over den kunstenaar Goethe, over den dichter van de natuur en van het menschelijk hart moesten spreken. Er is trouwens geen enkele menschelijke uiting, die niet op een begrip van de werkelijkheid berust. Hoe zou er dan zoo iets als ‘zuivere’ dichtkunst mogelijk zijn, iets dat enkel esthetische perfektie van een woordkunstwerk zou zijn? Wij moeten, als we Goethes persoonlijkheid tot haar recht willen laten komen, naar de beteekenis van zijn werk vragen. We moeten trachten na te gaan, wat voor een wereldopvatting dat wel was, die in dit werk op zoo'n machtige wijze verkondigd werd. Voor het katholicisme, waarvan het ‘zijn of niet-zijn’ absoluut onafhankelijk is van het ‘ja’ of ‘neen’ van een groot dichter, dat door de goddelijke genade en niet door menschelijke bijdrage in stand gehouden wordt, valt deze vraag natuurlijk rustiger en objektiever te behandelen dan voor die kringen die onder dichters en denkers alleen hun steunpilaren moeten zoeken.

Alhoewel een artikel deze vraag niet grondig kan behandelen, toch is het wel mogelijk daarin de grondlijnen van een antwoord af te teekenen. Want hoeveel wijzigingen Goethes levensopvatting in haar ontwikkelingsgang ook kende, hoezeer zijn beoordeeling van bepaalde punten ook veranderde, toch liggen de hoofdtrekken tamelijk duidelijk voor de oogen van dengene, die zien wil.

[p. 350]

Eerst moeten we vaststellen, dat Goethe een sterk-godsdienstige natuur geweest is. Reeds als kind, als we tenminste zijn autobiografie mogen gelooven, had hij groote belangstelling voor godsdienstige problemen en als jongeling, als man en als ouderling heeft hij zich steeds weer met diezelfde vragen beziggehouden. Zijn houding tegenover de kristelijke godsdiensten heeft daarbij sterke wijzigingen ondergaan. Er zijn scherp kritische beoordeelingen van hem over het Protestantisme, en andere, waarin hij even heftig zijn Protestantisme belijdt. En wel een Protestantisme, waarvan het uitzicht overwegend door de ‘Verlichtingsleer’ wordt bepaald. Verder hebben we waardeerende en vriendelijk prijzende uitlatingen van Goethe aangaande het katholicisme - het merkwaardigste staaltje daarvan is misschien de lange passage in Dichtung und Wahrheit over de Sakramentenleer van de Kerk - naast uitlatingen, waarin de bekende haat van de ‘verlichten’ tegen de ‘papen’ en een afwijzende houding tegenover de heele kerkelijke wereld en kerkelijke leer tot uiting komt. Een verklaring, waarin Goethe zich katholiek zou noemen zooals hij zich elders protestant noemt, vinden we niet. We kunnen dit misschien als volgt samenvatten: Goethe heeft de voortzetting van Luthers werk, dat hij als een bevrijding van het klerikale en dogmatische beschouwde, als zijn eigen taak aanzien. Met de protestantsche theorie van de Sturm-und-Drang-periode was hij eenigszins vertrouwd en alleen reeds door het verkeer met den protestantschen theoloog Herder bleef hij er tamelijk lang mee in onmiddellijk kontakt. Van het katholicisme kende Goethe enkel fragmenten en hij voelde sympathie voor vele kanten er van waarmee hij op zijn levensweg kennismaakte. Maar hij verklaarde ze in verband met zijn grondgeloof aan de natuur.

Verder zou het zóó gaan Goethe is de omzetting van den godsdienstigen drang in gevoelsavonturen na zijn storm-en-drangjaren stilaan te boven gekomen. In den omgang met Charlotte von Stein leerde hij de wet van het maatschappelijk verkeer kennen en zoodoende het onbeperkte individualisme indammen. En terzelfdertijd wendde hij zich tot de natuur rondom hem en drong daar ook langzamerhand tot inzicht in haar wetten door. Zijn vroomheid zal nu vooral daarin tot uiting komen, dat de stille onveranderlijke wet in de natuur rustig vereerd en bemediteerd wordt. Want in die wet voelt Goethe de heerschappij van iets goddelijks. En die heerschappij van goddelijke wetten over de heele aardsche werkelijkheid altijd klaarder te zien en uit te zingen, dat wordt zijn doel, dat hij steeds

[p. 351]

klaarder bewust nastreeft. De strofen van de aartsengelen in den Faustproloog zijn ter eere van die door God beheerschte werkelijkheid gezongen. Maar ook vele afzonderlijke gedichten hebben denzelfden zin.

Als in 't oneindige hetzelfde
Zich steeds herhalend eeuwig vloeit,
Het duizendvoudig saamgewelfde
Gewelf uit zooveel pijlers groeit,
Stroomt levenslust uit alle dingen
Uit elke ster van 't sterrenheer.
En al dat strijden, streven, dringen,
Is eeuwge rust in God den Heer.

Uit den samenhang van Goethes werk gelicht zou dit gedicht - en het is op verre na niet het eenige in dien trant - heel goed in kristelijken zin te verklaren zijn. En ongetwijfeld ligt in Goethes opvatting van de natuur en haar vervuldheid met de goddelijke wet een merkwaardige verwantschap met bepaalde Thomistische opvattingen; een verwantschap waarvan Goethe natuurlijk niets afwist en die heelemaal in geen verband staat met zijn uitdrukkelijke en bewuste houding tegenover het katholicisme. Maar de groote, niet te overbruggen scheiding ontstaat, waar Goethe toch geen gevolg geeft aan de stem van de schepping die over een bovennatuurlijken Schepper spreekt. Wanneer we in dat klaar vizioen van de door God-geregeerde natuur een veropenbaring van de anima naturaliter christiana zien, het blijft toch niet te loochenen, dat Goethe voor de eigenlijk kristelijke werkelijkheid bestendig opzij gaat. Hij sluit zijn Godsbeeld op alle beslissende momenten bijna angstvallig in de louter natuurlijke wereld in. Wel neemt hij een ontwikkeling van den mensch aan boven het vroegere aardsche leven uit, maar aan een verlossing, een verheffing tot de bovennatuurlijke werkelijkheid gelooft hij niet, de zondigheid van den mensch wil hij niet aanvaarden. Aan het kruis heeft hij een hekel, zoowel als zijn Mephisto. Het gebied van de groeikrachtige natuur heeft hij doormeten en doorvorscht zooals wellicht geen ander. Maar in haar essentie, namelijk in haar ondergeschiktheid, volgens het plan van de schepping, aan de bovennatuur, is toch ook de ‘Natuur’ hem ontgaan, hoe oprecht en eerbiedig hij haar ook in haar louter natuurlijke uitzichten benaderde en verkondigde.