Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1932

[p. 343]

Gothisch Munster en Templa Serena
Een bijdrage over Goethes persoonlijkheid door Dr. Georg Moenius, Hoofdredakteur ‘Allgemeine Rundschau’

I.

Goethe had als jonge man van vier en twintig jaar voor het Munster van Straatsburg gestaan en heeft uit de volheid van een ekstatisch oplaaiende ziel en in die profetische houding, die de ontroerde jeugd graag aanneemt, dat kunstwerk een hymne toegezongen. Vanuit het Pandaemonium germanicum van troebele gistende instinkten gaat hij tegen de ‘Wälschen’ en hun kunst tekeer, een dithyrambisch stamelende profeet van hartstochtelijken Duitschen en Germaanschen bloede. ‘Heeft niet de genius der ouden, zijn graf ontrezen, den uwe in boeien geklonken, gij Zuiderling!... Hadt gij meer gevoeld dan gemeten, dan zou de geest van de maat over u gekomen zijn...’ En de jongeling Goethe, nog zonder ondervinding, spot met het voorhof van Sint Pieters te Rome dat rondom door marmergangen ingesloten is, en heeft een afkeer van ‘de zuilen, die absoluut geen bestanddeel van onze woningen zijn.’ Destijds vermoedde hij wel niet dat zijn reis naar dat Zuiden - naar die Wälschen - een ander mensch van hem zou maken.

‘Zou ik niet toornen o heilige Erwin, als de Duitsche kunstgeleerde op het gebazel van afgunstige geburen zijn voorrang prijsgeeft... En gij, mijn lieve Broeder in den geest van den vorscher naar waarheid en schoonheid, sluit uw oor voor allen woordenpraal over beeldende kunst, kom, geniet en zie! Hier staat zijn werk, treed naderbij en bewonder dat diepe gevoel voor waarheid en schoonheid der verhoudingen, uit sterke, ruwe Duitsche ziel ontsproten. Staat het u tegen, of maakt het geen indruk op u, vaarwel dan, laat inspannen en rijd naar Parijs.’ Nog bij de ‘Derde bedevaart naar Erwins graf’ zegt Goethe in een gebed ‘:Gij zijt één, en levend geteeld en ontplooid, niet samengeraapt en aaneengeflanst.’

[p. 344]

Goethe oordeelt te jeugdig en dweperig, om deel te hebben aan de tabernakelgeheimen van de ingewijden. In April 1770 was hij voor drie semesters naar de oude stad van de Alemannen, de politiek bij Frankrijk hoorende universiteitsstad Straatsburg gekomen, een herstellende niet alleen naar het lichaam, maar ook in het merg van zijn geest dat door het Pietisme en de Herrenhuter-leer verslapt was. Een physische en psychische reaktie wekte in hem een roes van kracht, waarvoor lente, jonge liefde, hergeboorte, Herder, natuurpoëzie, volkskunst, de Bijbel en Shakespeare de sappen brouwden. Zoo keerde hij, de discipel van Winckelmann, zich naar de gothiek als naar een Germaansche kunst en terzelfdertijd tegen de Franschen en hun naäpers. Vooral Herder, die te Straatsburg moest blijven voor de behandeling van een oogkwaal, had op den Stürmer-und-Dränger invloed uitgeoefend en zijn geniaal opbruisend leven in de rechte baan geleid. Ideeën voor Faust treden hem in vluchtige gestalte te gemoet: Goetz komt krachtig en ruw naast Goethes belijdenis van geloof in de Duitsche bouwkunst en in Shakespeare staan. ‘Voilà un Goetz de Berlichingen qui paraît sur la scène, imitation détestable de ces mauvaises pièces anglaises, et le parterre applaudit et demande avec enthousiasme la répétition de ces dégoûtantes platitudes’, zoo oordeelde Frederik de Groote, die alleen den schoonen schijn van de Fransche beschaving had overgenomen, zonder verplichting te voelen tegenover haar ernstiger eischen. Uit het Pandaemonium germanicum van zijn geesteshouding zal ook het loflied van Goethe op het Münster wel omhooggewoekerd zijn. Later, als hij den roes van de Gothiek en de antiwalsche ‘Reutterstücklein’ van Goetz achter zich heeft gelaten en hij in Tasso en Iphigenie het stille licht van blijmoedige rust laat stralen, bekent hij, dat zelfs de stijl van die lofgezangen hem duister en verward voorkomt. Goethe werd Romein, maar de kristelijke Middeleeuwen waren hem in zijn gothischen tijd vreemd gebleven, en zoo zou hij ook in Rome langs het pauselijke Rome heenleven.

II.

Een vlucht was het, toen Goethe op 3 September 1786 Karlsbad verliet om incognito de reis naar Italië aan te vatten. Deze hegira is een keerpunt in zijn leven. Uit het donker van het Straatsburger

[p. 345]

Munster, dat hij in gothische mystiek bezongen heeft, treedt hij in de templa serena van den mensch der klassieke oudheid.

Wat lag achter hem? De sentimenteele tijd en de roes van het genie. Gevoel was alles; lyriek ontsproot en een lente stond in bloei, nu paradijselijk innig, dan huiveringwekkend. De kwellingen van den jongen Werther waren als gloeiende kolen van zijn ziel gevallen. Zijn heilig-gloeiend hart was het jonge geslacht een fanaal geweest.

Nu had hij den gevaarlijken leeftijd bereikt. Het ging hem te goed. Minder goed ware beter geweest. Schiller was in den strijd gerijpt. En de strijd had hem verteerd. Het gelukskind Goethe was alles in den schoot gevallen. Nu waren de jaren gekomen, dat hij moest kiezen. Een ander gevaar was ook de stilstand. De spanning van de eerste jaren was er niet meer, Barones van Stein was in zijn leven gekomen. Goethe moest zich losrukken als hij niet ten onder woul gaan. Het ging om leven en dood. De reis naar Italië heeft hem gered. ‘Had ik het besluit niet genomen, dat ik nu uitvoer, dan was ik zuiver ten gronde gegaan.’

Hij gaat niet ten gronde. Zijn leven treedt in de hallen van een nieuwen tempel, dien hij zich bouwt, Ten gronde gaat alleen dat, wat hij verliet. Ineen stort de gotische bouw; maar nieuw en groot welft de koepel van de oudheid over het nieuwe leven. Vroeger had hij een hymne op Erwin von Steinbach gezongen en de Renaissance was voor hem ‘een lapwerk uit antiek puin en bijeengebedelde verhoudingen’ geweest. Thans voelt hij zich bij de Romeinsche tempels ‘van de ineengedoken heiligen van den gothischen siertrant, van de tabakspijpenzuilen, spitse torentjes en bloemenkrullen voor altijd verlost.’

Wanneer hij dan uit Rome naar Weimar terugkomt, vinden zijn vrienden in hem niet dengene terug, die hen bijna twee jaar geleden verliet. Hij is stijf, ongenaakbaar, afgemeten. Van al wat rondom hem gebeurt trekt hij zich weinig of niets meer aan. Daar juichen ze zijn Goetz toe. Alsof hij met afgestroopte slangenhuiden nog iets te maken had. Daar genieten ze van de vuurpijlen van den jongen en ontstuimigen Schiller. Goethe echter trekt zich als een slak in haar huisje terug. De jongeren voor wie hij een leider was schudden het hoofd; zij verstaan hem niet meer. Goethe verzamelt een kleinen kring rondom zich en zoekt leven, kunst en kultuur naar zijn nieuwen wil te herscheppen. Hij was inderdaad een ander geworden, maar enkel in

[p. 346]

dien zin, dat hij vooruitgegaan was, terwijl de anderen bij het oude gebleven waren. En ze spotten met hem, den Romein, voor wie zelfs het klimaat van Thuringen niet draaglijk meer scheen.

Tot in 't kleinste toe gaat die omvorming door het herscheppend streven. Huiselijke inrichting, gezellige omgang, poëzie en tooneel, alles wordt op grooten voet ingericht. Zijn huis wordt een klein muzeum, Vooral op het tooneel treedt Goethes hervormingswil aan den dag. Het was de tijd van nationaal en provinciaal theater. Goethe wou elk tooneelbeeld volgens de plastieken, die hij in Italië gezien had, samenstellen en de tooneelspelers gaf hij den raad bij de Grieksche beelden in de leer te gaan. Een heilige plaats was hem volgens Schillers woord het tooneel; uit haar feestelijk gebied waren de slordige-ruwe tonen van de natuur gebannen.

Met het realisme was het subjektivisme en het vormelooze overwonnen. Goethe was boven de sentimentaliteit van zijn tijd en boven het lyrisme van zijn eigen ziel uitgegroeid. Afgevallen was de rijke bloesem van zijn levensboom. Titanische overmoed, die met Promethidenhoovaardij de grondvesten des hemels deed trillen, was voor kinderlijk huiveren geweken. De hartstocht was gebroken, en geen onderaardsch opborrelen van ontstuimige bronnen getuigde van toomelooze kracht. Hij had, om de woorden uit den West-Oestlicher Diwan op hemzelf toe te passen, zijn gangen gegaan met wilde, demonisch-geniale jonge scharen, om zich dan van jaar tot jaar nauwer bij de wijzen en goddelijk-milden aan te sluiten. Hij schuwt zelfs alle geestdriftige adjektieven. Hij houdt van beheerschte rust, van ronding, zachte lijn, eurhytmie. Hij haat het lawaai en den roes, den gloed en de krampachtigheid. Hij vreest hartstochtelijk te worden en streeft naar rustig thytme. Hij is Geheimrat, hoogwelgeboren en hooggeëerde heer, draagt een kaneelbruinen feestrok, een degen aan de zijde en maakt komplimenten als de stijfste hofjonker. In het leven en in de kunst stelt hij hoogen prijs op den vorm. Terwijl hij zich welbewust naar de etikette voegt, erkent en zoekt hij normen en wetten, waaraan hij zich onderwerpt. Hij is aan het individueele, het karakteristieke, het subjektieve ontsnapt; thans geldt voor hem het typische, eeuwige, objektieve. Uit dynamische kracht is statuaire rust geworden; uit dyonisischen roes apollinische klaarheid. Een olympische god?

De weg, dien Goethe gegaan is, is de typische weg naar de rijpheid der ontwikkeling. We zouden kunnen zeggen: de goede Duitsche

[p. 347]

weg. Hij omvat alle smart en alle zaligheid van het Duitsche volksbestaan.

Goethe heeft de heerschappij over zichzelf en het leven veroverd. Hij heeft dat in de school van de oudheid geleerd. Daar heeft hij vorm gekregen. In het vuur van de Germaansche innerlijkheid zou hij steeds gekookt hebben en vulkaansteenen uit zijn toomeloos binnenste naar buiten geslingerd. Rome echter heeft hem vastheid gebracht. Wel heeft hij op 63 jaar gezeid, dat hij nog in staat was een nieuwen Werther te schrijven, die het haar van zijn landgenooten nog meer ten berge zou doen rijzen dan de eerste - maar dat hij dien niet geschreven heeft, heeft meer belang dan die uiting. Zonder zijn Italiaansche reis zou hij het wellicht gedaan hebben.

Gothisch munster en Romeinsche tempel: niet enkel staties zijn het op Goethes levensweg, maar symbolen, ja bestanddeelen. Twee zielen leefden in hem. Hij heeft Prometheus geschreven en Ganymed. Hij kent de opstandigheid van de Promethiden en het vrome ‘Cede Deo’ van Vergilius. Hij kent de bestorming van den hemel, maar ook de ‘grenzen van de menschheid’. Daarom is zijn levenswerk zijn Faust, waarin beide leven: het gothische munster en Griekenlands templa serena.