Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1932

[p. 165]

Een boek van beteekenis

Général Gallet: S.M. le Roi Albert. Commandant en chef devant l'Invasion allemande, Préface de S.M. le Roi Albert. Edition Plon, Paris.

door Aug. Van Cauwelaert.

Dit boek over Koning Albert en den weerstand van het Belgisch Leger in de eerste oorlogsmaanden, had een gróót boek kunnen worden. Maar dit zou vanwege den schrijver hebben gevergd, meer dienende bescheidenheid tegenover de figuur die hij wilde uitbeelden en meer grootmoedig begrijpen tegenover de kameraden en de manschappen die werkelijk in het vuur hebben gestaan. Het beeld van den Koning zou er wellicht niet grooter om geworden zijn, maar het zou gestaan hebben in een milder licht.

Koning Albert heeft het wereldconflict zien naderen met stellige zekerheid, en het is waarlijk niet aan hem te wijten dat het land in den strijd gedrongen werd zonder plan van concentratie en verweer. Maar ook in deze aangelegenheid is weer gebleken met welke gewetensvolheid Koning Albert zijn invloed, zijn wenschen of zijn bevelen deed gelden binnen de grenzen van zijn grondwettelijke rechten. En het is datzelfde besef zijner grondwettelijke begrenzing die, in de naoorlogsche jaren, aanleiding geworden is tot misverstand in Vlaanderen. Maar wanneer eenmaal de geschiedenis zal worden geschreven van het Vlaamsche Rechtsherstel zal klaarheid komen over figuren en daden.

Koning Albert is de eenige geweest onder de vorsten, wier volken in den strijd getreden waren, die werkelijk het bevel gevoerd heeft over zijn leger. En hij heeft dit gedaan met een klaar besef van de ontzettende catastrophe die was losgebroken, een helder begrip van den toestand en de mogelijkheden van zijn leger en met een bewonderenswaardige onafhankelijkheid tegenover de roekelooze drukking van het fransche legerbevel.

Hij heeft zich niet onderworpen aan het Fransche verzoek om

[p. 166]

de uitzonderlijke positie die België en zijn legeraanvoerder bekleedde prijs te geven; en hij heeft niet geduld dat een enkel bataljon onder zijn manschappen alleen om het Fransche legerbevel ter wille te zijn in bloedige avonturen werd geworpen.

In dit opzicht is dit boek een dokument van opzienbarende beteekenis.

Maar het is meer dan een dokument; het is een polemisch boek geworden. Generaal Gallet heeft zich voor doel gesteld te bewijzen dat de legerleiding zooals ze van Koning Albert is uitgegaan, van het uitbreken van den oorlog tot het einde van den IJzerslag, de eenig mogelijke en juiste was; en dat hij deze leiding heeft uitgeoefend ondanks het geheim of openlijk verzet, ondanks de onkunde of het ergerlijk verzuim van zekere hoogere officieren, en de totale onvoorbereidheid van het leger.

Wij kunnen dit betoog noch beamen, noch bestrijden. Dit zou verder reiken dan mijn bevoegdheid. Wel wekt dit boek den indruk dat de legerleiding op zeer bevoegde wijze werd gevoerd, maar het is niet mogelijk achteraf voor elk manoeuver te bewijzen dat bij toepassing op een gegeven oogenblik, van een andere taktiek, de krijgskans, zij het momenteel niet zou gekeerd zijn. Daarom prikkelt de toon, waarin dit boek geschreven werd, ook den buitenstaander tot verzet. Wie enkel de materialiteit van een feit noteert - een overwinning, een verzuim, een mislukking - maar niet de omstandighedsn begrijpt en aangeeft in dewelke het is geschied, vervalscht ten slotte het beeld van het gebeurde.

De ongenadige beoordeeling van zekere officieren of weifelingen bij de manschappen, overschaduwt nu te zeer den moed en al de bloedige offers die ons leger heeft gebracht, tot waar het verhaal begint van den weerstand aan den IJzer.

Het is een onweersproken feit dat het Belgisch leger niet voorbereid was voor de taak die het te vervullen kreeg. Maar generaal Gallet heeft te zeer zijn boek gemaakt tot een betoog voor de alleenreddende doeltreffendheid van zijn actief-defensieve taktiek, die door den Koning werd bijgetreden en met een konsekwente wilskracht werd doorgevoerd. Maar dergelijk betoog, dat nuttig of noodig kon zijn voor den geest en de opleiding der officieren, had voor het groot publiek, voor het welk dit boek bestemd is, met bescheidener woorden besproken moeten worden.

En bovendien: de verwijten van generaal Gallet treffen niet

[p. 167]

altijd waar ze treffen moeten. Hij stelt als een vaststaand feit voorop de vijandigheid van het parlement tegenover het leger en het plichtverzuim om dit te bewapenen zooals het hoort. Ik wil gaarne toegeven dat de gedachtenhorizon van een aantal kamerleden en senatoren vrij beperkt is en was in het verleden; dat sommigen weinig toegankelijk waren voor de groote internationale problemen; en het valt niet te loochenen dat het geloof in de ongeschondenheid der Belgische neutraliteit zelfs herderziende geesten heeft misleid. Maar het was, in den grond niet zoozeer een kwestie van vijandschap, als een kwestie van wantrouwen. Ik ben er van overtuigd dat het parlement steeds bereid zou zijn geweest te doen wat voor de verdediging van het land noodig was; maar het was geërgerd door de wijze op de welke onze jongens in het leger werden geleid en dikwijls verdorven en het heeft geen vertrouwen gehad in de verklaringen van de legeroverheden en de ministers van Landsverdediging; en dit mistrouwen was gegrond.

De ministers van Landsverdediging en de legerstaf hebben, haast zonder uitzondering, met trukken, valsche bedreigingen en denkbeeldige gevaren het parlement willen misleiden of stellen voor een voldongen feit. Zij verklaren zooveel manschappen en miljoenen noodig te hebben voor de verdediging van het land, maar enkele maanden of dagen nadien bekennen ze dat ze 't met veel minder te kunnen stellen. Zij verklaren zonder schaamte dat de vervlaamsching van de commandotaal de eenheid en de kracht zou breken van het leger; maar enkele maanden nadien wordt, op initiatief van den minister van Landsverdediging het commando in het vlaamsch gegeven. Heel het lamentabele verloop van de laatste discussie en stemming over de landsverdediging is een nieuw bewijs van dit volslagen gemis aan eerlijkheid tegenover het land.

Maar daar is een verwijt dat zich keert niet enkel tegen de officieren die in het vuur hebben gestaan, in de eerste oorlogsmaanden, maar tegen elke legeroverheid, en tegen elken minister van landsverdediging. En generaal Gallet schijnt het niet te vermoeden, waar hij spreekt over weifelingen of gemis aan tucht en energie bij zekere troepenafdeelingen op gegeven momenten. Het was niet enkel een kwestie van onbevoegdheid bij de officieren; noch uitsluitend een kwestie van verhouding der strijdkrachten die tegenover elkander stonden. Zelfs met een onvoorbereid en onvoldoende bewapend leger zijn wonderen te verrichten, wanneer er kontakt is tusschen offi-

[p. 168]

cieren en soldaten; wanneer de aanvoerder de taal spreekt van zijn manschappen; wanneer hij hem niet enkel geeft een levend voorbeeld van moed, maar tevens den geest kent en leeft in den geest van zijn jongens.

Maar het heeft vele officieren ontbroken aan de meest elementaire moraliteit en aan eerbied voor de menschelijkheid hunner vlaamsche Jongens. In de plaats van hardnekkig elk verzuim en elke zwakheid ruchtbaar te maken, had generaal Gallet in het licht moeten stellen wat er niettemin, mede en in vele gevallen voorál door vlaamsche jongens, ondanks de tegenspraak in de legerleiding en de onbevoegdheden in het officierenkorps, dat noch hun geest kende noch hun taal sprak of wilde spreken, toch gepresteerd is geworden. Zoolang die geest niet zal hervormd zijn, van boven tot onder, en doorwerken in elk woord en elke daad, kunnen alle bewapeningen en alle versterkingen het leger niet meer redden.

Ook het verwijt dat tot de pers gericht wordt is niet geheel verdiend. Waar vele officieren zich zoo fantastisch vergisten over het belang van den strijd die was losgebroken, is het geen wonder dat de pers zich meesleepen liet in een roekeloos optimisme. De legerleiding had haar kunnen richting geven; maar ze heeft het, bij mijn weten, niet gedaan zooals het hoorde. En ze heeft zelfs in het leger de meest dwaze verzinsels laten rondgaan. Toen we einde April 1915 een paar dagen op rust waren te Adinkerke werd door mijn kapitein een bericht in het fransch voorgelezen en gezien zijn volslagen onkennis van het vlaamsch door mij vertaald, luidens hetwelk Duitschland reeds zoover was uitgeput en gebrek aan koper had dat het gedwongen was houten obuskoppen te vervaardigen. Terwijl de obuskoppen die we naar het hoofd kregen wel degelijk uit koper waren. Dat stond niet te lezen in een of ander patriotardsblad; maar het was verschenen op de legerorders met verzoek ervan kennis te geven aan de troepen. Dit is maar een voorbeeld uit vele.

Maar wanneer Generaal Gallet gekomen is aan het verhaal van den IJzerslag legt hij alle bedilzucht en gelijkhalerij het zwijgen op, en het wordt een diep tragisch verhaal van een bovenmenschelijk verzet en meteen een geweldige aanklacht tegen het verzuim van de garanten onzer neutraliteit, inzonderheid van Frankrijk.

De slag die volgens het duitsche legerbevel beslissen moest over

[p. 169]

den wereldoorlog, woedt sedert dagen en nog is de hulp der Verbondenen niet opgedaagd.

De hulp is niet gekomen toen het leger stand hield aan de Maas. ‘Nous voudrions répondre sans retard par l'envoi d'un fort contingent, schrijft Poincaré in zijn Mémoires (L'Invasion). Le ministre de la Guerre et moi, nous prévenons le Général Joffre. Lui aussi, le commandant en chef, comprend à merveille l'intérêt moral et politique d'une expédition immédiate. Mais les nécessités de notre concentration sont inexorables...’

De hulp is ondanks het dringend verzoek van den Koning niet gekomen toen het leger zich terugtrok op de Geete, en de verbinding met het fransche leger nog had kunnen verwezenlijkt worden. ‘Sa Majesté ne pouvait pas se douter que la jonction avec les armées françaises et anglaise ne se réaliserait que deux mois et demi plus tard sur l'Yser.’ (Gén. Gallet: S.M. le roi Albert, p. 112.)

De hulp is niet gekomen om Namen te ontzetten; of althans om den weerstand te steunen van de vierde legerafdeeling, die ondanks de koppige geruchten die jaren lang in omloop bleven, uitstekend was geleid en al gegeven heeft wat in de gegeven omstandigheid mogelijk was.

De hulp is niet gekomen toen het leger, onder de bescherming der Antwerpsche forten was geweken, en de terugtocht in de richting der Verbonden legers en de zee dreigde afgesneden te worden. Den 26 Augustus ontschepen te Oostende drie duizend Engelschen; maar den 2ⁿ September worden ze weer ingescheept en de fransche hulp blijft ver.

Den 7ⁿ September, nieuw verzoek om hulp, zij het slechts door het zenden van 25000 man, om te voorkomen dat het Belgisch leger zou worden opgesloten binnen Antwerpens muren; maar het blijft zonder gevolg.

En wanneer den 30ⁿ September, onder de geweldige drukking van de Duitsche legermacht, aan de Verbonden Regeeringen wordt medegedeeld dat het leger ‘ayant combattu et combattant toujours seule, arrive au bout de ses forces’, dan bericht de Belgische legatie bij de Fransche Regeering uit Bordeaux:

‘Le gouvernement français discute les mesures à prendre pour sauver Anvers. Il n'y a guère de troupes françaises à envoyer. L'Angleterre pourrait fournir de grands canons de marine.’

En de Engelsche Regeering beantwoordt het dringend verzoek

[p. 170]

met het zenden van... drie officieren ‘pour discuter la possibilité d'une faible aide immédiate.’

Wel luidt een volgend telegram der Belgische legatie hoopvoller, maar den 6ⁿ Oktober zijn noch te Oostende noch te Gent de aangekondigde fransche troepen ontscheept.

En wanneer eindelijk engelsche marine-soldaten ter hulp gezonden worden is hun getal volstrekt onvoldoende en hunne krachtinspanning laattijdig.

Zoo vangt de strijd aan den IJzer aan; zoo wordt hij gevoerd tot het bitter einde met een bovenmenschelijke razernij, terwijl fransche troepen in de nabijheid van het Belgisch front zich gereed houden voor... een denkbeeldig offensief. Want van den aanvang af der vijandelijkheden heeft de Fransche legerleiding de Duitsche troepenmachten die door België rukten op kinderachtige wijze onderschat, en ze hebben zich steeds beroesd met de hoop op offensieve bewegingen die niet loskomen konden.

En wanneer op het meest tragische moment van den strijd, de Koning aan Generaal Foch opmerken doet dat het Belgisch leger, dat sedert dagen besprongen en beschoten door een geweldige overmacht, niet langer meer weerstand bieden kan, antwoordt hem de Generaal: ‘Vous avez tenu huit jours, vous tiendrez encore huit jours!’

Zoo heeft het leger gestaan en gestreden; niet van God, maar zeker door de Mogendheden verlaten, die onze onafhankelijkheid hadden gewaarborgd.

‘Par le manque de célérité de nos garants, l'invasion qu'il eut convenu d'arrêter sur la Meuse, ou tout au moins à hauteur d'Anvers-Namur, déferlait avec un cortège de ruines et d'exactions sur la plus grande partie de notre territoire.’ p. 164.

‘C'est pour nous une pénible constatation: Si la Belgique s'est acquittée de son devoir, nos garants ont manqué au leur; ils pouvaient préserver de l'invasion la majeure partie du pays; ils ne s'en sont pas préoccupés; ils ne nous ont pas garantis.’ p. 192.

Zoo is dit boek, dat door de korte inleiding van 's Konings hand, met dezes gezag en zegel wordt bekleed, in zijn groote vrijmoedigheid geworden een bittere aanklacht en een geweldige waarschuwing aan onze regeerders voor het politiek beleid van dit land.

En het moge vooral in ons de vredesgedachte tot een vlammend en aktief geloof doen groeien. Dit beduidt geen roekelooze of on-

[p. 171]

bedachte beweging die geen heil kan brengen voor de vredesgedachte in het algemeen, noch de gruwelen van den oorlog, van dit land afweren. Maar de wekroep van Z.H. de Paus moge in het hart van onze regeerders en vooral van onze katholieke voormannen trillen als een bevel; opdat dit land eindelijk in de vredesbeweging en de actie voor gelijktijdige en radikale ontwapening de rol vervulle die geen ander land ter wereld met zooveel prestige had kunnen vervullen, maar die het tot heden niet heeft vervuld.