Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1932

[p. 78]

II Thomas Hardy door G.K. Chesterton.

Thomas Hardy, de schepper van groote tragedies, had heel zijn leven lang de edelste les geleerd van de grootsche Grieksche tragedies waarvan de zware donder in zijn stem, wellicht voor het laatst, weergalmde. Hij mag eerder een heiden genoemd worden dan een ketter, want nooit stond hij dicht genoeg bij het Christendom om er mee in tegenspraak te geraken. Maar waartegen hij ook de stem verhief, nooit klonk in zijn verzet een greintje van dien uitdagenden overmoed, waarvoor de Grieksche tragedie helden en vorsten waarschuwde. Hij wekte dikwijls ergernis, maar nooit was hij hoogmoedig. Tot zijn laatste jaren toe, toen hij toch algemeen gehuldigd werd als de grootste onder de levende Engelschen, bleef hij zijn gaven, onbewusten eenvoud bewaren. De uitgever van een tijdschrift wist me te vertellen, dat Hardy zijn gedichten haast schuchter inzond, gelijk een beginneling, met verontschuldigingen voor hun onrijpheid, soms met het aanbod feilen te verbeteren. Ook zonder het groote werk, zouden we hier de atmosfeer van een groot man gewaarworden.

Het kostbaar woord ‘atmosfeer’ is wat al te mondgemeen en afgezaagd geraakt, juist als andere gelijkaardige woorden. De kritiek heeft den laatsten tijd in een atmosfeer van atmosferen verblijf gehouden.

Misschien kan de ‘Keltische Deemstering’ met recht een atmosfeer genoemd worden; want in die bepaalde gemoedsstemming waarin ‘liefde niet zoo mild als de grijze schemering’ schijnt, is het maar natuurlijk dat zelfs de gestalten van den minnaar en de dame schaduwen zijn, mistiger dan de mist. Het is natuurlijk van de zware dronkenmakende atmosfeer van zekere gedeelten uit Poe en De Quincey te spreken. Maar de uitdrukking wordt ten onrechte gebruikt voor werk, waarin de lucht helder genoeg is om heelemaal buiten beschouwing te blijven.

Ten onrechte, voor tafereelen, waar de dingen wezenlijk genoeg zijn om gezien en betast te worden. Er is een soort beschrijving die

[p. 79]

iets brengt wat nauwer omschreven en bevredigender is dan een samenklank van vreemde reuken in een donkere ruimte. En als de letterkundige kritiek van Thomas Hardy's werk zegt, dat het verzadigd is met de atmosfeer van Dorsetshire of van Wessex, laten ze het machtigste in zijn proza niet tot zijn recht komen. Hij had immers een groote voorliefde voor vormen die geen schaduwen zijn. Hij kan een schildering tot iets meer dan een schildering maken, omdat zijn voorstelling niet vlak is. Het wordt een schilderij vol gekleurd beeldhouwwerk, en het krijgt de diepte van een tooneel. Er ligt iets als een symbolische voorstelling van hemzelf in die kleinere episode uit Tess, daar waar de schurk weerkeert als een aanhanger van de Herlevingsleer, en op de schutting langsheen heel het veld in groote vlammende letters zijn evangelie verft. Niemand zal de vergissing begaan Thomas Hardy's evangelie als een blijde tijding te beschouwen. Maar de schrijver schilderde het neer in eenzelfde groot openlucht alfabet; meestal even pittoresk, altijd even klaar en simpel. Zijn romans en gedichten zijn vol treffende grillen die in 't geheugen blijven hangen, bijna los van hun beteekenis. We zouden ze de poetsen mogen noemen, die een pessimist zijn lezers bakt. Een sprekend voorbeeld is dat van den verloren zoon, die als hij weerkomt zijn vader, den jager, in de verte meent te zien met zijn rooden jas; dan wanneer de vader al lang dood is en de roode jas op een vogelschrik hangt. Dat, zooals we weten, is Hardy's kenmerk op alle gebied: de levensopvatting die meer dan tragische ironie is, die soms tot een soort martelende spotternij wordt. Maar al is het somber verhaal heel somber, de roode jas is fel van kleur. De techniek van den schrijver is vinnig-levend en materialistisch; en het is ietwat misleidend hier van atmosfeer te spreken. Het zit hem hier juist in die felheid en objektiviteit waarmee de roode jas in de ijle lucht te gloeien hangt. In die kleine tragedie heeft een vergissing plaats, maar een barmhartige mist is hier niet.

Hardy heeft ons niet enkel, zooals zoo dikwijls gezeid werd, de lucht van het Westland gebracht; we moeten er bijvoegen, dat hij ons den grond er van, de gewone klei, de steenen, en zeker ook de doornen en het onkruid heeft gebracht. Maar in een anderen zin moeten we het oordeel aanvaarden en zelfs uitdiepen van hen, die van de atmosfeer in Hardy's Wessex spreken. Er was daar inderdaad een bepaalde atmosfeer, een geestelijke atmosfeer, alhoewel waarschijnlijk niet zoozeer de atmosfeer van Wessex als die van Hardy.

[p. 80]

En daarover kunnen we moeilijker onpartijdig spreken, daar onpersoonlijk spreken hier onmogelijk is. In Hardy hebben we een man van groote eerlijkheid en niet geringen eenvoud; zoo iemand kon enkel werken uit diepe, zij het ook niet steeds bewuste overtuiging; en iemand die even diep in de tegenstrijdige overtuiging geworteld staat, kan moeilijk over hem schrijven zonder een weerlegging te beproeven. Hij was niet onzijdig en hij stond niet buiten den strijd, - hij zou dan ook wel nooit gewenscht hebben als een neutrale behandeld te worden. Ik zou geen sympathie willen voorwenden voor zijn filozofie, als waarheid beschouwd; maar me dunkt dat het best mogelijk is er mee te sympathiseeren als met een dwaling; of anders gezeid, te verstaan hoe de dwaling ontstond.

Wat we het pessimisme van Thomas Hardy noemen had twee wortelen.

Beide waren, naar ik meen, eerder historisch dan persoonlijk van aard. Ik twijfel er, met andere woorden, aan of hijzelf wel wist waaruit ze voortsproten. De eerste oorzaak was de verwaarloozing en het verval van den Engelschen landbouw. Wie in de aloude en schoone Engelsche graafschappen woonde gedurende de laatste eeuw, en zelfs ietwat vroeger, leefde te midden van een stervende beschaving. Hij was als iemand, die wanhopig de oude tradities liefhad van het Old South in Amerika, dat naast zijn aristokratie en zijn slaven stelsel zooveel betere dingen had, - en die tradities onwederroepelijk moest zien verloren gaan. Wij in Engeland hebben ook een Old South.

In die streek ook kwam te veel aristokratie aan den eenen, te veel slavernij aan den anderen kant. Maar ze werd ook aan armoe en verval overgeleverd, terwijl de groote nijverheidssteden het bloed van het land dronken. En tusschen de honderd teekenen van die historische vergetelheid of dat verraad tellen we: het pessimisme van de dichters. De Songs of the Shropshire lad hebben denzelfden somberen klank als die andere, die de liederen van een jongen uit Dorset waren. Housman is een grooter dichter dan Hardy, als we Hardy's dichterschap in den engeren zin nemen; er zijn er die meenen, dat dit komt doordat Housman meer een man-van-dewetenschap en minder een boer is. Maar wie ook van beide de grootste dichter mag zijn, het valt niet uit te maken, wie de felste pessimist is. Ze konden zeker allebei redenen aangeven voor het ongeloof dat in hen was; maar ik betwijfel het sterk of die redenen

[p. 81]

met de oorzaken zouden samenvallen. En ik vermoed, dat eene van die oorzaken de algemeene sociale doelloosheid van het verlaten land was; de ontreddering van menschen die het schrijn van den landman hadden verlaten en nooit het forum van den stedeling hadden gevonden. Ze hadden geen eigen goed zooals de landman dat verstaat en geen gemeengoed zooals de stedeling dat verstaat; ze waren de dienaars van de rijken, toen de rijken aan 't verarmen waren.

De andere wortel van hun pessimisme zou een uitsluitend filozofische, om niet te zeggen theologische uiteenzetting vergen. Zij was het uiteindelijk gevolg van dat vreemde tusschenbedrijf: Het Kalvinisme. Het is gemakkelijk te merken dat Hardy's pessimisme nooit echt agnosticisme was. Het was zelfs geen atheisme. Het was een eigenaardig soort demonisch monisme, gegrondvest op de idee van een kosmisch middenpunt dat onmiddellijk verantwoordelijk was voor de geringste en verste gevolgen van alles, en waaraan de schrijver steeds verontwaardigd al die verantwoordelijkheid verweet. Dit begrip was het onvermijdelijk eindpunt voor iemand die volledig het edele begrip van den Vrijen Wil uitschakelde, dat diepst-kristelijk begrip in heel de kristelijke theologie.

De Puriteinen schaften de hoogere vrijheid van de ziel af terwijl ze streden voor de geringere vrijheid van sekte, van drukpers, van stemrecht. Zoo kwam Hardy er vanzelf toe te meenen, in echt-Kalvinistischen trant, dat de godheid Tess tot de verdoemenis had voorbestemd, inplaats van degenen te verdoemen, die haar slecht behandeld hadden; het duurde dan ook niet lang voordat zoo'n godheid de trekken van een duivel kreeg. Tusschen die twee de onbewuste rouw van het stervende land, en de oud-heidensche opvatting van het noodlot, in Engeland weergekeerd onder den Puriteinschen vorm van de voorbeschiktheid, - groeide Hardy op als de erfgenaam van de tragedie. Het is goed dat zelfs dat onderdeel van de geschiedenis en die ketterij een groot man voortbrachten eer ze voorgoed verzwonden.

We moeten er ook aan denken, dat het lang geleden, gedurende een mode van pessimisme was, dat Hardy zichzelf een pessimist noemde. Veel dingen toonen aan, dat hij later milder dacht en kennis maakte met vriendelijker stemmingen. Zijn eigen persoonlijkheid was altijd in den besten zin vriendelijk, vol menschelijk gevoel niet alleen, maar vol deemoed. Al had hij in zoo bittere tweedracht geleefd met

[p. 82]

een demon die niet bestond - en waarin hij zelf niet geloofde - nooit maakte hij zich boos op de menschelijke wezens, die wel bestaan en daarom zooveel lichter aanleiding tot ergernis geven. En hij schijnt later zelf getwijfeld te hebben, of hij in die tweedracht niet te veel van den gloed had verkwist, die heelemaal in sympathie had moeten opgaan:

‘You have not said what you meant to say’,
Said my own voice speaking to me:
‘That the greatest of things is charity.’

‘Ge hebt niet gezegd wat ge zeggen woudt,
Sprak mijn eigen stem tot mezelf:
Dat de liefde het allerhoogste is.’

Er kan zeker niets grooters gezegd worden, en hij heeft het dikwijls op grootsche wijze gezegd. Maar zijn provinciale tradities hielden voor hem verborgen den breederen zin van het woord in den mond van de oude mystiekers, waar ze spraken van de liefde tot God.