Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1931

[p. 62]

Kronieken

Kunstkroniek
door A.J. Hallez.

Dees jaar, en 't zal voor velen daarom dubbel een jubeljaar wezen, zag de nederlaag voltrekken van wat we het expressionisme noemen, een vlag dat menig en verscheidene lading dekt. Met een redelijk expressionisme lag niemand overhoop; de kunst is er toch om iets te zeggen, en dat men het doet met min of meer uitbundigheid, is kwestie van temperament; wie het aan den stok had met het expressionisme, bedoelde de kunst welke het recht opeischte vormen en verhoudingen te hersmeden zoo dat het oog van den gewonen sterveling moest gereëdukeerd worden, of dat men toch moest ingewijd in deze nieuwe algebrische taal.

Negerkunst, en kunst die beweert tot de techniek en het inbeeldingsspel van de kinderjaren straffeloos te mogen terugkeeren, hebben uitgedaan; de groote slag werd geleverd, in ons land toch, in 1929-30, en werd verloren. Nu is het een haastig terugtrekken. Deze terugtocht, deze vlucht zou men mogen zeggen, hing reeds in de lucht; wie voorgaande kronieken wil overloopen - (zeker een illusievolle veronderstelling, maar laat ze mij een oogenblik opperen om lucht te geven aan een heel menschelijke zwakheid: vreugde te kunnen zeggen dat men gelijk had, dat men het peinsde -) zal merken dat ze zulks veronderstellen; echter zijn de algemeenheid en de waarlijk moderne spoed waarmede deze strategische beweging voltrokken werden, verrassend.

Over drie jaar was het cubisme overwonnen; men groef zich toen in, in de loopgraven van het expressionisme; ook uit deze stellingen werd men verjaagd; nu staat men in het rijk der ‘neue sachlichkeit’ van het zaaklijke, dorre, pijnlijk-stipte weergeven der werkelijkheid.

Waaraan is zulks te wijten?

De naoorlogsche roes heeft uitgewoed, en met het invallen der waarden en der beurs, ontvielen ook de beste klanten, de nieuwe rijken, aan de bookmakers van de schilderkunst.

De menschen worden beu steeds de tentoonstellingen binnen te

[p. 63]

gaan met het barre vooruitzicht te vallen in wolfijzers en te stooten op schietgeweren, binnen te treden tot verheffing van hart en ziel en uit te treden met den wrevel te zijn beetgenomen.

Dan kwam de oude vlaamsche kunst waar de drommen naar toe dreven, en hun hart voelden opengaan als bij 't weervinden van een goed, lang betreurd en eindelijk weergevonden.

En ik spreek niet eens van de grootste en belangrijkste reden; de innerlijke groei, de wisselgang van tij en ebbe.

Ook hierin ten andere volgen we enkel waar anderen voorgaan; in Duitschland en ook in Frankrijk is expressionisme een versleten cliché, een gehaat en geschuwd woord geworden. En in letterkunde is men teruggekeerd naar den roman en naar de epiek.

_**_*

Zoo heeft dan de kunst, twaalf jaar na het einde van den oorlog, een pijnlijke en bittere zelfkritiek voltrokken.

In een heete koorts, is zij aan twijfelen gegaan, heeft afgebroken, moedwillig, met heel het verleden, en heeft gezocht naar de gronden van haar bestaan. Dat was reeds ingezet vóór den oorlog, maar deze heeft de beweging voortgejaagd, met de onstuimigheid van een lawien. De bouwkunde ging nieuwe terreinen veroveren, omdat zij eene nieuwe techniek meester werd; maar de ongelukkige zusters, de schilderkunst en de beeldhouwkunst, brandden van naijver over de gevonden nieuwe goudader, en togen uit langs hunnen kant op zwerverstocht.

Men had haar verweten een decadente verfijning, een slaafschen dienst van kleur en tinten en vormen, van inwerking en aanvreten van licht en lucht, het zoeken naar de wegschemerende schim van gevoelens, hare etherische betrachtingen; en in een verwoeden worp naar links heeft de kunst het licht gestopt in kelders, de lucht geloochend, de kleuren als groote vlakken aangebracht, de sprekende vormen brutaal naar voren gehaald, ontwricht en aangedikt tot monsterachtige vervormingen; in eene scheppingswoede heeft ze herbouwd, hermetst, zoo noodig of zelfs heel onnoodig op den kop gezet, naar drang en visie en dikwijls naar willekeur. We trappen alles nijdig ineen; wij hermaken den wereld.

Te voren was in de kunst alle gedacht uit den booze; men was de minnezanger van het half vermoede, half uitgesprokene; onuitgesproken woorden zijn de schoonste. Nu werd de kunst cerebraal, ge

[p. 64]

wild en uitsluitend cerebraal. Ontroering had geen stem meer in het kapittel; men sloeg u met ijzeren vuist de waarheid in 't gezicht; men beweerde onvermoede, revolutioneerende nieuwigheden u voor te bliksemen, en men werd versuft door al dat geweld om u eenige schilfertjes, eenige - reeds bekende - facetten van de waarheid te doen vatten, bij slot van rekening, alledaagsche gemeengoed.

Zoo onderzocht dan de kunst (schilder- en beeldhouwkunst) dees laatste jaren de bestanddeelen van haar zelfstandigheid: haar ‘materia prima’ en haar ‘forma substantialis’, haar uitdrukkingsmogelijkheid en haar bezieling. Zij bedankte feestelijk nog langer langs den weg der zinnen te gaan naar het hart der menigte, en wilde een leerstoel worden van waarheden en inzichten en stelsels. Of in eene mystieke bevlieging, in eene oprisping van puritanisme, ging ze doen aan de musique pure van lijn of kleur.

_**_*

Deze tijd van pijnlijk zelfonderzoek schijnt nu ten einde. Hij was begrijpelijk, noodzakelijk; en misschien is deze tijd van uitzuivering zelfs te kort geweest om heilzamen en duurzamen ommekeer te weeg te brengen.

Wat gaat er nu volgen? Neue sachlichkeit? Zeker zullen we wel een tijd beleven van zakelijk, nauwkeurig, doordringend zoeken naar werkelijkheid, van techniek, een tijd van studies, van naaktstudies inzonderheid; maar daarna? want ook dat is maar een gradus ad Parnassum, de inzet tot wat anders. We dierven over jaren zeggen dat onze tijd misschien wel pelgrimeert naar een nieuwen barok, wel te verstaan, naar een twintigeeuwschen barok, die, aangepast aan tijd en strekking, bijzonder aan simpele strengheid van vorm, in dienst wil staan van de aangevoelde waarheid. Barok is toch wel vooral dat: het gevoelen binnenst buiten keeren. Eene tijd die zoo fanatiek aan cerebrale kunst deed, moet onvermijdelijk deze bekommernis in zekere mate behouden

Wat er ook van weze, de kunst zal wel haren weg vinden. We mogen voor dezen tijd van geestelijke verwarring wel eenig voorbeeld zoeken bij de jaren die volgden op de fransche revolutie en op Napoleons oorlogen. Toen was men slecht aan te spreken over de geschapen toestanden; men schaamde zich over zijnen tijd, men dacht alle schoonheid en waardigheid te loor gegaan en men greep terug naar vervlogen eeuwen. Wilde men schoonheid vinden, dan moest men

[p. 65]

daar gaan zoeken. In rasschen cyclus doorliep men toen opvolgendlijk de verschillende eeuwen en stijlen, om uit te komen op een opvatting en uitwerking waarin de strekkingen van den tijd weerspiegelden: op realisme en impressionisme.

Zoo hoog loopen we niet op met het verleden, en zoo vies kijken we niet neer op het heden; maar levendig is ook nu het besef te staan voor nieuwe tijden. En deze zullen het uitdrukkingsmiddel vinden, om hun eigenheid gaaf en geheel aan den man te brengen. En hoe minder men er theoretisch naar streeft, hoe rasscher men de oplossing zal naderen.

_**_*

Voor de Driejaarlijksche, te Antwerpen was de nederlaag van het expressionisme een voldongen feit. Slechts eenige, schaarsche aanhangers, ondermeer Albert Van Dyk, wiens ‘Jager’ niettegenstaande kwaliteiten van koloriet, een mislukte nalooper leek van Permeke. Deze, lijk alle grootmeesters der nieuwere strekking, ontbrak. Ten andere men betreurde de afzijdigheid of afwezigheid van vele bekende namen, zoodat het salon maar slecht kon doorgaan als maatstaf van wat er roert en leeft.

De tentoonstelling was zoetjes, te zoetjes zelf; men dacht zich terug op tentoonstellingen van over ettelijke jaren. En Foujita en bijzonder Minne uitgezonderd, was er weinig doorslaand nieuw werk. Laermans en Courtens waren minder goed als van hunnentwege verwacht werd. Die algemeene indruk van middelmatigheid mag nochtans geen afbreuk doen op de verdiensten van schilders die hunnen naam eere aandeden: als Gastmans en Van Mieghem, Verstraeten en Van Os, Jan De Clercq en van Giel (met heel knap werk). Cantré, Vaes, Ramah en anderen.

En in de zaal der beeldhouwkunst was er bepaald een terugkeer te merken tot het classicisme. Een onbeholpen classicisme, breedsprakerig, in den aard van het oorlogsmonument van Antwerpen, dat leelijk is en gezwollen van pathos en daarbij in een slechte omraming staat en in een midden dat tot leelijk symbolisme kan brengen: men moet toch niet te zeer oorlog en capitalisme in verband brengen; vóór eene bank passen beter leeuwen en leeuwentemmers.

_**_*

[p. 66]

Het verdient wel aangestipt dat vele kunstenaars, in den roes van het expressionisme, afzijdig bleven, hunzelven bleven; ze stonden in den donkeren hoek, en werkten er voort in zelfcontrool en bestendige loutering. Zoowat overal zal men er vinden; maar ik geloof hun getal in Antwerpen talrijker dan elders.

Zoo zag de maand December den schilder G. Van Raemdonck in de zaal Aghte uit den vergeethoek treden met de zekerheid en de kenteekens van een meester-te-wege. Als teekenaar, als illustrator verwierf hij naam door zijn raak opmerken en weergeven, en zijn soms bijtende soms goedmoedige satyre. Maar hier gaat het over zijn schilderkunst en dan nog over zijne portretten inzonderheid. Er hingen doeken uit verscheidene tijdstippen, zoodat men den groei van zijn talent kan nagaan. Portretten uit vroegere jaren in kloeke trekken aangelegd, met forschen handigen penseelslag. Maar geleidelijk ontstond in hem het verlangen alle trucs van belichting enz. weg te laten en eenvoudig weg de gelaatstrekken weer te geven lijk ze zijn, zonder eenige moeilijkheid te ontwijken; hij kwam dan tot portretten, effen plat geschilderd, waar de minste nuanceering van gevoelen tot haar recht komt, maar waar ook geen enkele bijzonderheid kan worden escamoteerd. Paneelen waar lijn van oog en mond met eene mirakuleuze zekerheid zonder hertoetsen noch empateeren worden aangelegd, zoo zuiver als bij portretten van Ingres, of David, en die u doen denken aan de oude vlaamsche meesters. Van Raemdonck is expressionist in den hoogen zin van 't woord, en mag zich verheugen in eene techniek die boogt op lange oefening, steunt op verrassende zuiverheid en zekerheid, en streeft naar groote eenvoudigheid. Waar het hout van het paneel uit zijn zelven spreekt, wordt er zelfs geen fijne glacis overgestreken.

_**_*

Een van de grootste verrassingen der wereldtentoonstelling van Antwerpen was wel het terugvinden van de Pelgrim-tentoonstelling, in de ‘liturgische kunst’. Dat was de Pelgrim redivivus; de 19 twintigsten der werken kwamen uit zijne zalen; waren geweerd Van Puyenbroeck, van Os en van Sina (quia té bezadigd?); kwamen er bij Wallaert en teekeningen van Ramah, hoewel ik het godsdienstige, om niet te zeggen het liturgische van diens kunst maar niet heb kunnen snappen; al de andere waren oud bekenden. En déés wordt nu wel merkwaardig. Over een jaar had men geen misprijzen genoeg voor den

[p. 67]

Pelgrim, en waren het allen roerend-eens met Colleye in de Metropole; en na zes maanden, duikt deze tentoonstelling weer op, ditmaal zelfs als liturgische kunst, d.i. kunst die dienen kan in kerken, en heeft men er vrede mede. Vanwaar deze ommekeer op zes maanden? Hoe komt het dat na zes maanden hetzelfde werk, gezalfd wordt en gezegend, geproefd en goedgevonden? Wie of wat verklaart ons dat?