Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1930

[p. 419]

Sint Anselmus' Leven en Denken
(Sant Anselmo Vita e Pensiero)
A. Levasti. Ed. Laterza e Figli 1929. Bari.

Levasti is een medewerker van Papini, van wien hij de heldere taal, den persoonlijken trant en de verbluffende zeggingskracht schijnt te deelen. 't Is een verlichting en een genot, van zulken denker en schrijver een heiligenleven te lezen te krijgen, vooral waar die Heilige zelf een der machtigste denkers der Middeleeuwen is en Anselmus heet.

‘Het leven van Anselmus had een voortdurend drama kunnen zijn, indien de drift in hem onstuimig, de heerschzucht ontoombaar geweest was. Onwentelend, meeslepend als Sint Bernardus; machtig, gebiedend als Hildebrand zou hij een verwoeden strijd ontketend hebben tusschen den Heiligen Stoel en Engeland. Zijn figuur zou voorzeker weer belang gehad hebben voor de geschiedschrijvers, maar bij zijn ontmoeting zouden wij gesidderd hebben; sommige zijner daden zouden ons meer treffen maar den knie zouden wij niet gaarne buigen voor hem en het gemoed zou zich niet meegesleept voelen. Zoo daarentegen is het de volle zaligheid die hem omringt. Alles wordt kalm in de sereniteit van zijnen geest. De tegenstellingen verstoren zijne gemoedsrust niet, de strijd wekt in hem geen haat of geen verlangens van gewelddaden op. Hij is geen zwakkeling: hij is vastberaden in de beginselen, onwankelbaar in het Credo; maar zijn goedheid tegenover de menschen kent geen vermindering. Hij verlangt geen overheersching, geen vernedering der vijanden maar enkel getrouwheid aan het christen ideaal, bewerkstelliging van leven in liefde.

Te Aosta geboren tegen het einde van 1033 of in 't begin van 1034, erfde hij maar heel weinig over van het vaderlijk gemoed. 't Is de gevoelvolle natuur der moeder, Ermenberga, die zich in hem voortzet. Van den vader, Gondolphus, had hij misschien het besef om zijn eigen rechten te handhaven en het gemis aan huishoudkundigen zin. Maar de kieschheid, de gevoeligheid, de ontboezeming, de liefdesverzuchting van zijn gemoed zijn eigenlijk vrouwelijk en die is hij verschuldigd aan zijn moeder. Met haar leefde hij in volle zielsgemeenschap’. (9-10).

Ook in zijn later, openbaar leven, als aartsbisschop van Cantorbery, gaf hij blijk van diezelfde hoedanigheiden, die soms dreigde zwakheden te worden:

‘Eenvoudig, eerlijk, ingetogen, ziet hij de oneerlijkheid der anderen niet, bemerkt hunne boosheid niet. Van de politiekers ontdenkt hij in den beginne de sluwheden niet, van de staatslieden kent hij de listen niet. Hij denkt allen oprecht gelijk hij, onbaatzuchtig gelijk hij. Hij moet menigen keer aan Willem met den Rossen Baard en zijn trouwe ministers tot speelbal dienen. Zij gaven hem iets toe om dan alles weer terug te nemen, zij lieten hem een weinig vooruitgaan om hem in de leegte te zien vallen. Als vijand boezemde hij geen schrik in. Hij genoot weliswaar de grootste achting in Europa, hij was zeer bemind in Engeland en Normandië, hij was gesteund te Rome; maar hij wist de wenschen

[p. 420]

uit te baten. Bezieler van geestelijke waarden, was hij slap in de actie. Aan de vrienden vraagt hij raad, hij spoort ze niet aan om hem te steunen; hij eischt van zijn leerlingen geen hulp; hij zet de prinsen niet aan om voor hem te strijden. Hij had sterke legermachten kunnen verzamelen en tegen Willem afzenden, hij kon gebruik maken van den twist tusschen Normandië en Engeland ten zijnen voordeele, de eerzucht der edellieden aanhitsen, gisting verwekken tegen den koning, hem voortdurende bedreigingen doen voelen. Hij verkiest geplaagd te worden. Hij schreeuwt niet, hij roert niet menschen en dingen, hij wendt zijne macht niet aan om uit te steken, hij wil den koning geen schrik aanjagen en hem zelfs niet vernederen. Zijne heerschappij is enkel binnen zichzelf’ (23-4).

‘Hij is niet geboren voor den aanvallenden strijd, hoogstens kan hij lijdelijk weerstand bieden. Ze zullen hem waarachtig niet van zijne opvattingen doen afzien, hij blijft vurig in het kwaad aan de kaak te stellen, hij is bereid om zich voor de waarheid te laten dooden; maar hij kan langs geen omwegen gaan, hij wil geen omkooper zijn, hij gewaardigt zich niet tweedracht te stoken, oorlog en verwoesting aan te richten. Een kwaad wordt door geen ander kwaad genezen. Hij verkiest aan het bisschopsambt te verzaken, desnoods naar het klooster en naar zijn eigen lessen terug te keeren’. (25).

‘Anselmus wordt Benedictijn te Bec...

Hij is een beschouwende ziel, hij heeft behoefte aan het klooster. Tusschen het kloosterleven en zijnen geest is er volkomen overeenstemming. Hij bezit al de hoedanigheden om een voorbeeldige monnik te zijn; in de ootmoedigheid en de gehoorzaamheid verruimt hij het gemoed, in de stilzwijgendheid verdiept hij zich inwendig, in de cel geniet hij van de verlichtende visioenen tot de laatste straal. Hij is rijk binnen zich zelf, maar hij moet dien rijkdom bewerken en aan de armen uitdeelen. Geestdriftig voor het offer, leeft hij ingetogen in God en schenkt zich weg aan de menschen. Hij leert zich verloochenen, lijden, beminnen zonder perken... De drie eerste jaren van monnik brengt hij door in volkomen ingetogenheid. Hij oefent zich in de psalmodie om te beantwoorden aan den Regel van den H. Benedictus, voor wien het middelpunt van het monastisch leven het Opus Dei moet zijn’. (14-15).

Aan het leven van Anselmus wijdt schrijver naar één hoofdstuk. 't Is vooral de wijsgeer meer nog dan de godgeleerde, de denker meer dan de heilige, dien wij voor onze oogen tot in de fijnste scherpzinnigheden zien ontleden, volgens de eischen der strenge en onpartijdige kritiek, want Levasti is een warme maar geen naïeve bewonderaar van zijn held.

‘Anselmus is een monnik in den diepsten zin.

De mensch en God, ziedaar de twee eenvoudige indeelingstermen, waartoe hij alles herleidt. De hemel open doet hem misschien sidderen; maar op de knieën, in het stof, denkt hij zich waardig om het goddelijk visioen te zien. Enkel de ware godsdienst is voor hem de ware wijsbegeerte, en de opperste waarheden onthullen zich enkel in gesloten, voortdurende gesprekken tusschen schepsel en Schepper. Het menschelijk streven moet enkel bestaan in het snakken naar God en in zichzelf in de voorwaarde te stellen om Zijne genaden te ontvangen. Ook het verstand - dat zoo bewonderenswaardig doordringingsvermogen - arbeidt niet vruchtbaar tenzij losgemaakt van al het zinnelijke, of liever wanneer God het aangrijpt en met Zichzelven verrijkt. 't Is in die oogenblikken dat de waarheid zich vertoont met de klaarblijkelijkheid der bergen en 't is dan dat men de volstrekte zekerheid heeft meester te zijn van beginselen zonder weerga. (7-8).

“Anselmus is een overwegende ziel: daarom vindt ge in hem geen overvloed maar

[p. 421]

diepte; geen uitstraling maar innerlijke verlichting. In zijn gezelschap stijgt en stijgt men voortdurend, men gunt er den tijd niet om de buitenwereld aan te schouwen; men blijft er niet stilstaan om het leven onder zijn veelvuldige oogpunten te beschouwen. Het leven? Voor Anselmus bestaat er maar één: dat van God. En van God is hij de verliefde, altijd. Andere wijsgeeren, voor of na hem - Aristoteles of Thomas - zijn meer indrukwekkend: ze bezitten een meer opbouwenden geest, ze zijn vatbaar voor een ruimer gezicht; hij is beperkt, ik zou haast zeggen arm; daarentegen overtreft zijne verliefdheid op God die van Aristoteles en Sint Thomas”. (178).

“Waar zijn genie zich openbaart, 't is in het onderwijs... Hij huldigt een nieuw stelsel in: niet de Schriftuur alleen moet grondslag der lessen zijn maar ook de bespiegeling. Zijne lessen zijn overwegingen, 't zijn diepgaande redeneeringen, 't zijn de vrucht van volhardend nadenken... Anselmus is geen stelselmatige, een louter rangschikker van gedachten, een strenge aaneenschakelaar van stellingen; hij is een ziener, een verheven genie, die opstijgt om door te dringen in de schijnbaar ongenaakbare sferen, en voor hen ontsluiert zich een lichtstraal van eeuwige waarheid. Het lijkt of hij altijd tot zichzelven spreekt en alsof zijn woorden enkel een persoonlijke verduidelijking zijn; maar hij overdenkt met den gloed der groote zielen, hij lijdt om de verhevenste toppunten te bereiken, hij schept met de macht, die hem gewordt door de aanraking met God zelf”. (16).

“De rede voor hem verklaart, breidt uit, verwerpt; maar immer in de uitstraling van het Geloof. Geloof en rede zijn twee harmonische bogen van een zelfde gebouw: bijna zoudt ge zeggen, dat de eene van den andere uitgaat. Voor hem is ondenkbaar eene rede, die uitleggingen geeft tegenstrijdig met die van het geloof, daar de ware rede eene verlichting is van God, die de gever is van het geloof” (34).

“Voor ons is het (geloof) instemming, soms warme instemming, geen dóórdringer in het innigste der dingen; voor Anselmus is het macht, vereenzelviging met het wezen, aansporing tot de daad, middelpunt van alle geestelijk leven. Waar bestaat een ander licht, dat ons doet zien zoo helder? Dat is het geheim om te begrijpen: credo ut intelligam”. (37).

“Anselmus heeft de beteekenis dier uitdrukking lang overwogen en heeft er de innige degelijkheid van ontdekt. Ik geloof om te begrijpen, dat is, ik voel me gansch doordrongen van het geloof, het wordt de ziel van mijn ziel, het lijft mij in bij de Kerk, het versmelt mij met het lichaam van Christus. Niet enkel instemming maar een geheim bezitten, waardoor het voorwerp, dat ik beschouw, mij rechtstreeks duidelijk wordt. Geen opeenvolging van toestanden: een voorbereidend geloof, dan een verstand dat kent; maar vereenigde daad van geloof en rede. Doordringen en aanwerven, vertrouwen en vereeniging. Kennis, die zich uit in bezitting; geloof, dat geen doeltreffende medehelpers uitsluit, maar dat (niet?) kan vervangen worden: begrijpen doet men niet zonder (te) gelooven”. (38).

Fides quaerens intellectum (het geloof dat zoekt te begrijpen) dunkt mij een bewust worden van onze inwendige geestkracht, die, als zij doorgrond is in iedere golving, plooi, ontwikkeling, opwelling, het brein heelemaal voldoet’. (41).

‘Het Monologium is de eerste belangrijke middeleeuwsche poging om het Godsbestaan te bewijzen zonder te steunen op schriftuurplaatsen of bewijsvoeringen der Vaders’. (43).

‘Hij heeft diep geredeneerd in het Monologium en getracht zich rekenschap te geven van het oneindige door de sporen te volgen van het eindige; met het Proslogium heeft hij

[p. 422]

zijn vlucht genomen naar onbekende hoogten, geschouwd naar de wereld van den zuiveren geest, en voor het eerst eene reden ontdekt, die voortaan een openbaring moest zijn voor alle Godzoekers’. (70).

‘Op een zekeren nacht, terwijl hij waakte, schittert de genade Gods in zijn hart, en aan zijn verstand openbaart zich de gezochte bewijsvoering, terwijl ontzaglijke vreugde en jubel het diepste van zijn wezen vervullen. 't Is om te dansen van ontroering, om te huilen van blijdschap; men zou wel kunnen gek worden. Of is dat niet het mirakel? Men is binnengetreden in het geheim der verhevenste inspiratie, men heeft de gewaarwording in aanraking te komen met het goddelijke, te beseffen wat de scheppingsakt is. Dan bezinkt de onstuimigheid van den geest, het vuur gaat luwen: het leven herneemt zijn gewone kleuren. Hart, verstand zijn verrukt geweest tot zulke hoogte, dat zij er toekwamen het onuitsprekelijke te bewijzen.

Daarna moet men zich doen begrijpen door de menschen; men moet het gevoelde zeggen. De woorden worden in de wereld geworpen, maar hoe hoog ook, zijn verkleurd. De menschen maken er zich aanstonds meester van, tellen ze, draaien ze om in alle richtingen, doen ze weergalmen in de meest verschillende klanken, zij rukken ze uiteen en verbinden ze opnieuw naar gelang van hun begaafdheid. Welke geneugte zich te vermaken met een gedacht, die nieuw is of op nieuwe wijze voorgesteld: God bewijzen a priori? Gewaagde onderneming. Vele andere woorden - en ze vormen geheele boeken - worden geschreven naast de weinige bliksemende volzinnen. Het zijn schaduwen, die trachten te verduisteren, het zijn ijskoude luchtstroomen, die zoeken te verstijven. Geloochend wordt de inspiratie, zonder waarde geacht de intuitie. Het bewijs van den monnik wordt bestreden, afgebroken, men zegt zelfs vernietigd. Monniken tegen monniken. Heiligen, die de bewijsvoeringen van andere heiligen minachten. En toch brandt het vuur voort, de vonken van het genie blijven lichtgevend. Machtige geesten worden er door ontvlamd, verschillende denkers worden er door geleid. Hoe kan datgene verduisterd worden, wat in den onvoorwaardelijkste liefdeakt even werd gezien met de klaarblijkelijkheid van het zonnelicht?’ (8).

‘Inderdaad, de tegenaanval is voor Anselmus niet gemakkelijk. Hij verdedigt eene intuïtie, die niet kan bewezen worden op volstrekte wijze. Juist omdat het een intuïtie is, kan men ze niet bewijzen. Laten ze ook wonderen van redeneerkunst verrichten, zich met grootsche inspanning in den strijd werpen, maar een intuïtie volkomen overtuigend tot de rede herleiden is onmogelijk. Er zijn er in deze wereld die zien en die niet zien: niets gemeen tusschen hen. Kan die geen dichter is den dichter begrijpen?... Hetzelfde geschiedt met de intuïties, al zijn die van wijsgeerigen aard. Zij worden niet bewezen, maar gevoeld; zij worden niet beredeneerd, maar geleefd. Gaunilo, tegenover het bewijs van Anselmus, redeneert als een machtige criticus. Hij onderzoekt, bestudeert, veroordeelt. Maar hij oordeelt en vernietigt de bewijsvoering, die Anselmus van zijn eigen intuïtie wil geven, niet de intuïtie. Deze - als de groote dichtkunst - leeft van zichzelf en voor zich zelf, en vindt geen vuur, dat haar verteert. Anselmus wordt verslagen in de beredeneerde verdediging van zijn eigen intuïtie, maar de intuïtie zelf blijft zegevieren. Gaunilo treft de uitwendige toerusting, de bewapening, die er bijgevoegd is om de gedachte te versterken, niet de gedachte; en zoo hij in de redeneering sterker is dan Anselmus - 't is eerlijk dit te herkennen - dan wordt hij een dwerg, waar het gaat om eene dier waarheden te begrijpen, die zich aan de menschen openbaren als voortspruitende uit de verborgenheid (82-3).

[p. 423]

‘Als we heden dien pennestrijd herlezen, vinden wij geen uitweg om de twee denkers tot overeenstemming te brengen. Wij volgen het voetspoor van den eene of den andere, naar gelang (van) onzen natuurlijken aanleg; wij geven gelijk aan Gaunilo of aan Anselmus, ofschoon zonder beslissende redenen. Naar gelang wij intuïtief zijn of niet, begrijpen we ja dan neen het a priori-bewijs, gelijk als we dichter of geen dichter zijn, wij ja dan neen den laatsten zang van Dante's Paradijs begrijpen’ (91).

‘Zijn echte grootheid als wijsgeer bestaat enkel in zijn Godsbewijs a priori, 't is waar; maar door dit juist is hij een genie. Geheel zijn werk had mogen vernietigd worden zonder ontzaglijk verlies voor ons; maar indien wij het Proslogium niet hadden, zou de philosophische wereld een noodzakelijk iets missen. Ik heb soms getracht Hegel te bevatten zonder Kant en Descartes, deze zonder Marsenne, deze nog zonder Anselmus; welnu de ketting zij 't ook maar door éénen onderbroken, belet de anderen om zich te vormen, en, als ik Anselmus wegneem, kan ik moeilijk gelooven, dat Descartes Partesius en Hegel hun volledig idealisme zouden bereikt hebben... Als ik enkel let op de gedachten op zich zelf beschouwd, vind ik moeilijk in Sint Thomas een oorspronkelijk bewijs zoo rijk aan ontwikkelingen als het ontologisch bewijs van Anselmus. Bovendien kan ik de moderne gedachtenstroomingen vatten zonder die aan Sint Thomas vast te knoopen; ik kan ze niet vatten zonder ze gedeeltelijk af te leiden van het idealisme van den monnik van Bec. Niet dat ik Sint Anselmus tegen Sint Thomas wil stellen: elk van beiden heeft een eigen zending gehad van de Voorzienigheid, en zoo wij herkennen, dat er bloed is in Anselmus, dat wij beter kunnen opnemen, beteekent dit niet, dat de eene grooter is dan de andere; maar ik geloof eerder dat sommige gedachten van Anselmus een immer nieuwe jeugd bezitten, die krachtig zingt in het diepste van onzen geest, terwijl de gedachten van Sint Thomas op de eerste plaats de kracht geweest zijn van zijn tijd. Twee verschillende en onvergelijkelijke grootheden; de eene herkennen wij geweldig in het verleden, de andere leeft in ons en is iets van ons’. (179-180).

Wij, die even geestdriftige bewonderaars en trouwe volgelingen zijn van Sint Thomas als van onzen roemrijken benedictijner Kerkleeraar, wenschen die tegenstelling tusschen de twee reusachtige denkers niet op de spits te drijven, maar wij kunnen niet zonder genoegen en instemming vaststellen, dat het vermaarde Anselmiaansche Godsbewijs nog steeds zijn afdoende overtuigingskracht bewaart voor scherp- en fijnzinnige moderne geesten als Levasti. Zijn oordeel over Anselmus' immer jeugdige leer is wel de schoonste hulde, die aan den genialen Denker van Bec kan gebracht worden.

Dr. Dom Franco de Wyels, O.S.B