Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1930

[p. 409]

Kantteekeningen over Pirandello
door Willem Nieuwenhuis.

Pirandello: de klank van den naam heeft voor den Nederlander een uitheemsche bekoring: er is iets zwierigs in, iets van het flitsen van een rapier en het golven van een scharlakenrooden mantel. En tegelijkertijd heeft het aanstemmen van den klank iets clownesks, iets van een pirouette, met een donsje van melancholie er over; verwant aan pias en pierrot. En nu is 't merkwaardige wel dit, dat we in het werk van Luigi Pirandello niets van dit alles terugvinden. Er is soms een trillende spanning in zijn tooneel, doch die spanning is toch overwegend van verstandelijk gehalte. Er is geen keerzij in dit werk, wij zoeken vergeefs naar de gulden bizarrerie en het schuimen der opgetogenheid. Er is ook niets in dit tooneel, dat aan de Latijnen herinnert: niets van hun gulden hemel, niets van het klare en doorzichtige van hun genie, niets van het rijp-lokkende, weefsel van purper-blauw en zonlicht, met al het edele en vurige, het bestendige en koppige van wijn. Wanneer wij zoeken naar iemand, die met Pirandello zou zijn te vergelijken, dan doemt uit nevelen en tusschen barsche wolken het gelaat van Henrik Ibsen op. Er is bij beiden die voorliefde voor het stellen van problemen: zij zijn beiden eeuwige vragers, ‘und ein Narr wartet auf Antwort’. Wanneer wij zoeken naar verschil, zij 't slechts een verschil in nuance tusschen Ibsen en Pirandello, dan zouden we zonderlingerwijs tot de slotsom moeten komen, dat Pirandello ‘ibseniaanscher’ is dan Ibsen zelf. De groote Noor vond, door alle problemen en probleemstellingen heen, altoos iets van het leven terug: Pirandello schijnt meer en meer alle leven weg te blazen uit zijne abstracties. Zijn menschen redeneeren zichzelven en de mogelijkheden tot leven, tot geluk stuk; en wanneer, zooals aan het slot van ‘Il piacere dell' onesta’ en hier en daar elders, het leven met al zijne potenties even doorbreekt, dan gevoelen wij nooit den jubel van den morgen met zang van den leeuwerik, wij zien een mat avondrood: het eenige verzoenende accoord bij Pirandello is de berusting, nooit de levensaanvaarding. En ook die berusting is

[p. 410]

zulk een wankel bezit, dat voor ieder mensch van vleesch en bloed en spieren deze oplossingen zoo broos, zoo onwezenlijk blijven, wij kunnen ze niet geloofwaardig achten, en de menschelijkheid van Pirandello is niet groot genoeg om door het struweel van alle verstandelijke redeneeringen heen te breken, tot waar het hart ook het ongeloofwaardige aanvaardt: ‘le coeur a ses raisons’... En zoo zijn alle menschen van Pirandello ten slotte als zijne zes personages op zoek naar een schrijver: zij komen uit een schimmenrijk, en glijden weer heen als schimmen. Al deze menschen zijn personages op zoek naar een God, de schrijver echter laat nooit iets vinden.

_**_*

't Is moeilijk thans over Pirandello te schrijven. Er was een tijd, enkele jaren slechts, waarin hij als een nieuw gesternte verscheen aan den hemel van het Europeesche cultuurleven. Die tijd is wederom voorbij, schijnt zelfs lang voorbij. Seizoenen verstrijken, zonder dat de naam van Luigi Pirandello wordt genoemd, of gehoord. Plichtmatig brengen de dagbladen nog hunne notities: Pirandello heeft een nieuw stuk voltooid, Pirandello werkt aan een nieuw spel... Doch dit alles is plichtmatig, notities ‘sans lendemain’, wat Pirandello doet of werkt, schijnt het nieuwere Europa niet meer te interesseeren. In een zoo chaotisch tijdperk als het onze is de roem wreed. Ook de intellectueelen van thans zijn massa, vormloos en schommelend als een poel tusschen ongekende oevers, woest en ledig, een chaotisch weten en een chaotisch eclectisme in het aanvaarden der verschijnselen is afzichtelijker nog dan de chaotische stormtochten van het hart des volks. De intellectueelen van thans hebben al het grillige en speelzieke van de massa, zij trekken aan en stooten af, het ‘Hosannah’ en het ‘Kruisigt hem’ wisselt niet bij het volk, doch bij de intellectueelen, als een bliksemschicht: de blinde liefde des volks is eigenlijk getrouwer, ook levenskrachtiger. Deze staat van zaken doet velen voor herstel en herleving meer verhopen van 't nog altoos zij 't dikwijls latent levenskrachtige des volks, dan van een heerschappij van het intellect, versplinterd en gebroken, en dat alle kwalijke verschijnselen van het massale kent, plus het eigengereide dat het denkend deel van iedere natie zich toeëigent. Deze dingen kunnen nooit absoluut worden gezien, doch een vertrouwen in de pogingen die de levenskracht des volks versterken willen door 't politiek en maatschappelijk hooger te

[p. 411]

Luigi Pirandello

[p. 412]

verheffen en alzoo althans den weg te banen tot een cultureele herleving, is evenzeer redelijk als de erkenning, dat in den intellectualistischen baaierd groote visschen voor ons te vangen zijn: ook hier sleept het schepnet van Petrus' bark. Een figuur als Pirandello, die als een meteoor in het cultureele leven van Europa even snel verschenen als verdwenen schijnt, sprak nooit tot het volk, en voor de intellectueelen was hij 't ergste, wat een kunstenaar in deze dagen zijn kan: een gewaande nieuwigheid. Het verarmde en ontkrachte Europa, zoo teleurgesteld zoowel in de nieuwe vondsten als in de traditioneele waarden - doch geneigd om eerder ‘het leven’, alles wat rond ons groeide en verstierf, aan te klagen, dan een tocht te ondernemen door de vreemd geworden domeinen van het eigen hart - zocht in den blinde naar iemand, die iets nieuws brengen zou, iets nieuws van den mensch. Alles van den mensch is nieuw, in den Geest Gods Die het aanschijn der aarde vernieuwt. Doch er is niets nieuws in den mensch, die zich van deze bron der vernieuwing afkeert. Hij is vaal, hij is oud, hij is bovenal vervelend en de verveling is Satan's trouwste trawant. 't Is altoos droevig zulke dingen te moeten zeggen, doch Pirandello is misbruikt om zoo 't mogelijk ware, éven de verveling te verdrijven. Er schenen waarlijk nieuwe problemen, nieuwe conflicten, dus nieuwe sensaties op te rijzen in dit werk. Een gekruid mengsel van kantianisme en freudisme scheen zoowaar zelfs nieuwe dramatische gegevens te brengen en 't was voor de fijnproevers om te watertanden. Hier bracht Pirandello teleurstelling, en hij moest 't brengen, de dramatische conflicten in het leven des menschen zijn even beperkt als dit leven zelf, wij kunnen de verschijningsvormen wijzigen, doch niet de conflicten vermeerderen. Pirandello bracht een nieuw ‘procédé’. Hij brak met de traditie van of het bijgeloof aan ‘la pièce bien faite’. Hij begon in het midden van het tweede bedrijf, en eindigde midden in het eerste. Er was iets beklemmends in, er waren lugubere kanten aan. In wezen is ons leven niet verdeeld in bedrijven, het leven is heftiger en naakter en soms kwam bij Pirandello iets van dit heftige en naakte op ons af. Wij willen temperen, wij willen ons kleeden, doch 't blijkt niet noodig te zijn. Wij hebben ontwaard, dat het heftige bij Pirandello niet meer is dan het gebrul van den leeuw, die Schaaf de Timmerman bleek te zijn. De dramatische conflicten bij Pirandello zijn bij voorkeur die, welke een tijdperk van analyseerwoede koesterde, en dit tijdperk ligt niet aan deze, maar aan gene zijde van ‘den grooten afgrond’.

[p. 413]

Pirandello tracht - evenals Shaw, doch hij is niet zoo volmaakt als deze - een goed protestant te zijn, hij is altoos bezig zich met wereld en leven ‘auseinanderzusetzen’, tot het fatale oogenblik komt, waaop 't niet meer mogelijk is alles ‘ineinanderzusetzen’. Wereld en leven zijn in scherven gevallen... Pirandello zegt 't ons, de woorden wat achterste-voren nu, doch wij wisten 't reeds.

_**_*

Wanneer hij wederom gezocht had naar de dramatische oerconflicten, die altoos weer den mensch beelden, staande en strijdende en vallende tusschen God en het Niets, dan ware Pirandello iets anders geworden dan deze zonderling-vluchtige verschijning, zonder voorgeschiedenis en zonder historie. Want langs allerlei kromme wegen en langs ontelbare zijwegen, keert het drama weer tot de eigenste conflicten, die zijn saamgeknoopt met het leven van ieder onzer. Alles wat de mensch-van-heden weer beweegt en ontroert en pijnigt en ontvlamt, is bij Pirandello slechts een décor voor al zijn nuttelooze bedenksels. Er is iets krachtigs, iets vitaals, iets sterkends en bemoedigends in den trant, waarin Pirandello door de jongere generatie niet bestreden, maar vergeten wordt - in weinige jaren. Zij objectiveert wederom - deze generatie, zij ziet wederom de maatschappelijke en cultureele problemen buiten haar en neemt die tevens op in haar hart, doch zij heeft geen tijd voor de zelfbespiegeling en het ironisch zelfbeklag der Pirandellisten. Dit alles is tragisch, dit is wreed, doch de wet van het zelfbehoud dwingt. ‘Nach oben ist die Aussicht uns verrannt,’ wilde Faust koel-critisch constateeren; het gevolg was, dat alle uitzichten verdwenen, zelfs het uitzicht op het ons-zelf-zijn. Het individualisme vond zijn einde in de tegenstelling, in den twijfel aan de identiteit van het ik. Er is in ieder scepticisme een oogenblik waarop 't het leven zelf raakt, en dan krachten van verzet wakker roept, die 't onder den voet loopen. Het leven zelf loopt een Pirandello overhoop, en wat van hem blijven zal in de historie is de herinnering aan een smartelijke vergissing.