Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1930

[p. 227]

Dr. Frederik van Eeden en de Muziek
door F.A. Brunklaus

Lang niet alle literatoren waren of zijn muziek-minnenden; laat staan, dat ze alle muziek-kennis zouden bezitten. 't Is nog niet zoo lang geleden, dat een heele reeks nederlandsche romanciers uit bevoegden mond een rake afstraffing te hooren kregen om hun beschamende onwetendheid op muzikaal terrein, een onwetendheid, die aan flaters 't aanzijn gaf, welke den muzikalen lezer hunner romans bij de meest ernstige bedoelde passages vaak in lachen doen uitbarsten.

Veel letterkundigen spraken over de muziek nooit anders, dan in vage, algemeene termen, uiting gevend aan een ongevoelde waardeering, van de schoolbanken overgehouden, maar nooit aan de werkelijkheid van klank en rythme getoetst en verdiept tot de bewustwording van de onstoffelijkste aller aardsche schoonheid, die muziek heet.

Onder de vaderlandsche woordkunstenaars, die ten opzichte van de muziek, noch onwetend noch onverschillig waren, moet Frederik van Eeden met eere worden genoemd. Er is van hem bijna geen werk verschenen in dicht of ondicht, waarin deze kunst geen rol speelt, of waarin hij haar geen hulde-woorden wijdt.

Van Eeden is één der weinige, muzikale naturen onder de Tachtigers. Hij ook was één der schaarschen, die zangerige verzen schreef, geschikte liederteksten voor den toonkunstenaar.

Jong nog, leefde er in Van Eeden liefde tot de muziek. Reeds vroeg is hij een trouw bezoeker van concerten en geregeld te gast bij families, die onderlinge muziek-beoefening tot hare voornaamste ontspanning maakten. En uit zijn dagboek blijkt, hoezeer de muziek hem pakt, hem begeestert. Zij is dan reeds meer voor hem dan een aangename gehoorstreeling na een dorren, eentonigen dag. Dan reeds erkent hij, - direct, niet via bombastische tractaatjes over tot de sferen opvoerende of ten Hemel strevende ‘toonen’, - de verreinende en verheffende macht der goede muziek.

[p. 228]

En als hij dan van schooljongen en student, geneesheer wordt en schrijver, blijft die liefde voor de muziek hem bij. In de harde realiteit van z'n dokterspraktijk troost zij hem. En, als dichter en prosateur vindt hij bij haar vaak inspiratie.

In één zijner eerste en tevens beste gedichten, ‘Finis’, waarin hij ‘de eigen uitvaart’, 't verlangen naar den dood, bezingt in statig openplooiende verzen, in elegische klanken, zwaar van dracht, noemt hij van ‘de leevende gestalten allen die speelden voor (zijn) aangezicht’, als ‘allertrouwsten’ van die veelen die ‘sleepende melodieën’.

Zoo diep heeft hij de waarde der muziek beseft, ervaren, dat hij zich voorstelt tot in zijn doodsuur naar haar, naar haar ‘sleepende melodieën’ te zullen verlangen.

Twee musici vooral zijn er, die den dichter boeien, wier genie hij huldigt in dicht en on-dicht: Bach en Beethoven. Met een aanroep aan hunne schimmen begint 't in Hebreeuwschen dichtvorm gecomponeerde lied ‘Van de passie-looze Lelie’, uit den gelijknamingen bundel. Daarin wijdt hij aan hun kunst o.m. de volgende mooie strophen:

‘Maar dan, o mijn Broeders,
dan, in de dagen van verbittering,
ontmoet ik een zachte vlaag uwer schoonheid,
uw geest, die nog omwaart onder 't droeve geslacht.

Uw lied hebt gij scheidend den menschen gelaten,
in zwarte teekenen geboekt houden zij het.

Uit aldoor stinkender poel rijst het zuiverlijk,
ooveral leeft het, onaangetast, in zeeën van leelijkheid.

Als de rooke eener veldbloem in vunze achterbuurt,
als een verdoolde vlinder in bloedig-donker slachthuis,

Als het koeren eener woudduive in beursgezwatel,
als het donder-gromlen booven het gejoel eener dorpskermis’.

Aan deze beide componisten is 't ook, dat hij een belangrijke plaats inruimt in de apotheose van zijn ‘Kleine Johannes’, trilogie.

[p. 229]

Op 't tempel-eiland, waarvan aan 't slot van 't derde deel sprake is, en op welk eiland de muziektempels in hoog aanzien staan, zijn de mooiste en drukbezochtste dezer tempels die, waar de werken van Bach en Beethoven worden uitgevoerd.

In ‘de kleine Johannes’ wijdt van Eeden ook eenige mooie passages aan de ‘magie’ der muziek, haar verheffende kracht, de ethische waarde der toonkunst. - Een factor, die nu juist niet zoo héél vaak ter sprake komt. -

Hier doelen we op die fragmenten uit 't tweede deel, waar de indruk wordt beschreven op zelfs de ruwste kermis-klanten van de eenvoudige liedjes, die Johannes en Alarjon hun in den rusttijd voorzingen. -

Zijn er onder de woordkunstenaars velen, die 't Woord, als volmaakste uitingsmiddel, beschouwen, Van Eeden kende de grenzen van 't Woord, als mogelijkheid van expressie.

Zoo zegt hij ergens in 't Eerste Boek van zijn ‘Schijn en Weezen’:

‘Maar wie noemt woorden zoo volmaakt?

Muziek,

muziek alleen, dat is der spraken wonder

beeld noch symbool, maar weezen, gansch uniek,

van heil'ge zuiverheid. Immers verbond er

zich hoogste geest aan sooberst moevement,

en geeft' het uiterst wat door ons zonder

bemiddeling van abstractie wordt gekend’.

Dit idee, door van Eeden hier in poëzie uitgesproken, werd ook in proza door hem meegedeeld in 't bekende opstel over ‘Gorter's Verzen’ in de eersten bundel ‘Studies’, waar hij o.a. schrijft:

‘Een melodie is de minst gecompliceerde vorm van genot. Daardoor dikwijls de sterkste. Ze kan snijden in onze ziel, juist door de fijne enkelheid, dat we schreien en huiveren’. - 't Is in dit verband niet zonder speciale beteekenis, dat van Eeden de melodieuste gedichten, die hij schreef, de Weemoedsvolle ‘Nachtliedjes’ van eenvoudige muziek voorzag! -

[p. 230]

Van Eeden heeft de hooge waardigheid der Muziek beseft, - een waardigheid, aan welker hoogheid de banale klanken van kroegdeunen niets afdoen; want edel blijft het edele, ook al wordt er met de caricatuur ervan erbarmelijk gesold. En van dit besef heeft hij de vreugden gekend, bezongen en beschreven in proza en poëzie, waarvan de zakelijke en ideëele inhoud in gehalte verre uitrijst boven wat door zekere letterkundigen in boek en blad op muzikaal-critisch gebied be- en misdreven wordt.

Maastricht; Nov. '29.