Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1929

[p. 638]

Hoe de poort voor me openging.
door Selma Lagerlôf.

Het was begin Januari 1893. Tegen het einde van het voorgaande jaar was bij de deensche uitgeverij Gyldendal een vertaling verschenen van mijn ‘Gósta Berling’ door de bekende pedagoge Jw. Ida Falbe-Hansen. Het boek was in Zweden reeds verschenen in het jaar 1891; maar de ontvangst die het daar had genoten, had mijne verwachtingen zeer teleurgesteld. Nu ging ik ondervinden welk lot mijn boek in Denemarken zou beschoren zijn.

Juffrouw Falbe-Hansen was comiteitslid van het toenmalig snelbloeiende vrouwen leesvereeniging in Kopenhagen. Door haar leerde ik de bestuurster Jw. Sophie Alberti kennen. Deze beide beschaafde en litterair ontwikkelde dames, waren mijne trouwe vriendinnen geworden. Zij hadden vertrouwen in mijn werk en verlangden uit ganscher harte dat het in haar land bijval mocht genieten. In dien tijd was ik zelf leerares in Landskrona benoemd, en ik was van plan de Kerstvacantie in mijn eigen klein tehuis door te brengen om daar eens flink te kunnen doorwerken. Maar op Kerstdag reeds ontving ik een uitnoodiging van Jw. Alberti om enkele weken in Kopenhagen bij haar en haar moeder door te brengen. Zij voegde er verder bij dat het me stellig interesseeren zou, met eigen oogen te zien hoe het onlangs verschenen boek ‘Gósta Berling.’ er ontvangen werd.

Het voorstel was zeer lokkend! Ik aarzelde dus niet de uitnoodiging aan te nemen. Landskrona lag nauwelijks anderhalf uur per stoomboot, van Kopenhagen verwijderd. Kort daarop was ik in het prachtige huis der familie Alberti op Nij Vestergade geinstalleerd.

Niettegenstaande ik in 't eerst, niet ondervinden mocht hoe ‘Gósta Berling’ in Denemarken genoten werd, bracht ik daar toch enkele zeer aangename weken door.

In Zweden had mijn boek tenminste strijd en oproer verwekt, terwijl het in Denemarken geen lezers scheen te vinden en ook niet de minste aandacht trok. Toen ik mijn uitgever Hegel bezocht, zegde deze me dat de verkoop tot dan toe haast nul was geweest en ik be-

[p. 639]

merkte toen ook dat het werk heelemaal niet tot het Deensche publiek was doorgedrongen. 's Morgens vergezelde ik Juf. Alberti gewoonlijk naar de Dames leesvereeniging. Het bezat toen niet, zooals nu een groot eigen huis, maar was in een zeer gezellig lokaal aan Amargertorv ondergebracht. Terwijl mijn gastvrouw haar bestuursplichten vervulde, zette ik me in de groote, gezellige leeszaal neer om de letterkundige waarde der laatst verschenen deensche werken te bestudeeren. In een der bibliotheekkasten had ik drie ex. van ‘Gósta Berling’ ontdekt. Natuurlijk keek ik nu en dan die richting uit om te zien of ze door niemand werden weggenomen. Doch tevergeefs! Andere boeken werden afgehaald en gelezen maar de mijnen niet. Het gebeurde nauwelijks dat iemand een ex. nam, het titelblad opensloeg en, nadat hij de naam der onbekende schrijfster gelezen had, hoofdschuddend het boek terug in de kast schoof.

Zoowel Sophie Alberti als Falben-Hansen maakten gedurende deze Kerstdagen een ijverige litteraire propaganda. Bij verschillende gelegenheden noodigden zij litteratuurliefhebbers uit opdat ik met hen in aanraking zou komen. Zoo leerde ik vele vooraanstaande, sympathieke menschen kennen,. Maar de arme ‘Gósta Berling’ bleef steeds even onopgemerkt in boekhandels en huurbibliotheken liggen.

Eens kreeg ik hoop op beterschap.

In de ‘Nationaltidende’ en, als ik me goed herinner, nog in een ander groot Kopenhaagsch blad verscheen op een morgen een lange, welwillende bespreking van mijn werk. Toen ik dien morgen op de leesvereeniging kwam, zag ik dat één der drie ex. verdwenen was. Maar na een kwartier kwam eene dame en stak het in de bibliotheek, naast de beide anderen terug. Daar bleven ze den heelen morgend weer zonder dat er iemand naar keek.

Het was duidelijk te merken dat mijne twee weldoensters den moed begonnen op te geven. Alles scheen zoo nutteloos als een slot met een verkeerden sleutel te willen openen.

Toen begon, elk van haren kant, me voor te stellen me tot Georg Brandes te wenden en te probeeren hem voor mijn boek te winnen. Dit was volgens haar de eenige uitkomst. Het deensche publiek was nu eenmaal gewend hem als eenig kritikus in alle, litteraire kwesties te beschouwen. Men durfde nauwelijks een boek lezen, dat niet door hem was aanbevolen, en zeker zou het niemand wagen er met lof over te spreken. Het is moeilijk te zeggen hoe bang ik voor dezen

[p. 640]

stap was. De werken van den grooten litterairen historikus waren me goed bekend. Met de grootste bewondering had ik ze gelezen en bestudeerd, maar dat was juist de reden van mijn angst. Mijn ‘Gósta Berling’ met zijn onvolmaaktheden en vrijheden een wereldberoemd kritikus voorleggen... dat was moedwillig het doodvonnis over mijn hoofd halen. Dit zou het werk den genadeslag geven. En bovendien wilde ik noch naar George Brandes, noch naar om het even welken kritikus gaan, om bescherming voor mijn boek af te bedelen. Dat was volgens mij geen eerlijk spel. Het werk moest maar voor zichzelf spreken. De uitgever had hem zeker een exemplaar gestuurd. Hij zou het wel lezen en er misschien over schrijven, maar ik wilde geen invloed op hem uitoefenen. Maar mijne twee vriendinnen waren zeer diplomatisch, want toen ik met dit voorwendsel voor den dag kwam, veranderden zij hare taktiek. Zij hielden wel vol dat een gunstige bespreking van Brandes veel tot het succes van mijn werk zou bijdragen, maar toch vonden zij het niet zóó belangrijk. Zij geloofden dat ‘Gósta Berling’ ook zonder hem den weg tot het lezend publiek zou vinden. Ik moest alleen maar bedenken dat G. Brandes, op litterair gebied, de hooge Rechter van het Noorden en misschien van heel Europa was. Indien ik dus in mijn litteraire loopbaan wilde volharden, was het toch voor mezelf van het grootste belang zijn oordeel over mijn eersteling te hooren. In Zweden waren de meeningen daarover zeer verschillend. Vermits ik me in dezelfde stad bevond als de groote litteratuurkenner, was het toch heel eenvoudig dat ik hem opzocht. Niet om van hem een reklaamartikel af te smeeken, maar om zijn meening over mijn schrijfstersgave te hooren en hem te raadplegen zooals men bij een geneesheer doet. Ik mocht overigens gerust zijn dat hij mij enkel datgene zeggen zou wat hij voor waarheid hield. Natuurlijk bleef den uitslag erg onzeker, en zij konden ook niet weten of ik het wagen zou mij aan een ontmoedigend antwoord bloot te stellen.

En toch deed ik het! Ik had te veel eergevoel om niet den schijn van zelfvertrouwen te redden. Ik stuurde dus mijn pas verschenen eersteling aan Georg Brandes en schreef hem daarbij een haastig briefje om hem een onderhoud te vragen op een der volgende dagen, en hem te zeggen dat ik zijn oordeel over mijn werk van allergrootst belang achtte.

Een dag, misschien een paar dagen later, hoorden we de huisbel rinkelen. Het dienstmeisje bracht me een kaartje, waarop ik met

[p. *183]

De jongste foto van SELMA LAGERLÖF

[p. *186]

H.K.H. Prinses Astrid
die het streven van Dietsche Warande en Belfort met dit bijzonder blijk heeft willen vereeren.

[p. *187]

Scandinavië

[p. 641]

verwondering en vreugde de naam van Georg Brandes las. Ik beschouwde het als een gelukkig voorteeken, dat de gevreesde man in eigen persoon naar mij toekwam in plaats van mijn bezoek af te wachten. Ik vergiste me niet. Dokter Brandes zegde me al dadelijk dat mijn boek hem interesseerde. Hij had het nog niet uitgelezen, maar indien het vervolg aan het begin beantwoordde, dan zou hij er waarschijnlijk over schrijven. Nu wilde hij zien wat soort mensch ik wel was.

Enkele oogenblikken verliepen in een klein verhoor naar mijne levensomstandigheden, naar mijn vroeger werk, onder wiens invloed ik gestaan had enz. Maar gauw liep ons gesprek over de grootste schrijvers van den tijd. Hij kende ze allen, ik integendeel, haast geen. Een heel uur zat hij daar, vóór mij. Hij legde uit en hij vertelde. Blijkbaar vond hij het plezierig met mij te praten, me te onderrichten, en me ook een beetje te choqueeren. Zooals ik G. Brandes toen voor de eerste maal zag, wil ik graag aan hem terugdenken. Hij geleek veel op de portretten die in alle boekhandels vóórlagen, maar toch was hij het niet heelemaal. Er lag op zijn wezen een levendigheid, een beweeglijkheid die iemand kon betooveren. De zwarte haarbosch, waartusschen enkele grijze haren, stond prachtig boven het gerimpelde voorhoofd. De gestalte was eerder klein, maar buitengewoon goed geproportionneerd, licht, lenig en wonderlijk levendig, zoodat hij meeging met alles wat hij sprak. In het begin klonk de stem wat oud en dor. Maar dezen indruk duurde niet, want gedurende het gesprek kreeg zij klank en kracht. Zij was als een band schitterende grijze zijde, waaruit, bij gepaste verlichting, een menigte kleuren kunnen ontstaan.

Er was bij hem geen hooghartigheid noch bescherming te voelen. Zijne groote geleerdheid, ervaring en scherpzinnigheid kwamen zonder groot gebaar te voorschijn. Dat hij zelf bewust was, van den indruk dien hij maakte verried hij echter meer dan eens. Zoo praatten we b.v. over een Deenschen schrijver die, naar ik vernomen had, zeer gezellig in den omgang was. ‘Dat heb ik niet gemerkt’ sprak Brandes. ‘Maar u begrijpt juffrouw Lagerlóf, in mijn tegenwoordigheid voelen de menschen zich nooit heelemaal op hun gemak. Zij worden verlegen en onbeholpen. Het is voor mij heel moeilijk hun goede kanten te zien. Hij had werkelijk iets van een geneesheer over zich. Waarschijnlijk om mij mijne verlegenheid te helpen overwinnen en hij zijne diagnose zou kunnen maken, sprak hij haast den heelen

[p. 642]

tijd over zichzelf. Er was echter geen sprake dat hij mijne bewondering wilde opwekken. Hij was in die oogenblikken enkel de man der wetenschap, die graag onderzoeken wou of die nieuwe verschijning hem in zijn exploratiegebied van dienst kon zijn, of zij zijne aanmoediging en bescherming verdiende, of niet veeleer van het begin af moest worden tegengewerkt.

Hij was ook erg goed. Van deze ontmoeting is me niets anders overgebleven dan eene herinnering aan aangename verstandhouding en goedheid. Dat soort goedheid dat men graag bij een beroemd geneesheer vindt. Enkele dagen nadien verscheen werkelijk in ‘Politiken’ een bespreking over ‘Gósta Berling’ geteekend S.B. Ze was heel kort en niet uitsluitend lovend, verre vandaar. Maar dàt had geen belang, zooals het later zal blijken.

Toen ik op een der volgende dagen in het leeslokaal kwam zag ik geen enkel exemplaar meer van ‘Gósta Berling’ op het rek staan. Onder het middageten vertelde mijn vriendin me dat de aanvraag naar het boek in de leen-afdeeling zeer druk was geweest. Men had de abonné's op verre na niet kunnen tevreden stellen.

Dat was het eerste kleine teeken van den ommekeer.

Het Dames-leesgezelschap leende niet alleen boeken uit, maar daar werden ook uitspanningsavonden ingericht, waaronder lezingen en gezellige bijeenkomsten. Op den dag dat het artikel verschenen was, werd voor mij zulken avond besproken. Ik zou dan een nieuwe novelle van mij voorlezen. 's Avonds was ik erg verrast het portaal en de gang zoo vol menschen te zien dat ik er slechts met moeite doorheen kon. De voordrachtzaal was al proppensvol. Van mijne lezing zal wel niemand zich bijzonder veel hebben verwacht. Ik begreep dat nieuwsgierigheid grootendeels het volk naar hier had gedreven. Men wilde de persoon zien waarover G. Brandes geschreven had. Maar het weinige dat hij over mij gezegd had bezorgde mij een triomfavond! Ik had veel bijval en ik kreeg bloemen. Op de gezellige samenkomst werd over mij gepraat. Het mocht werkelijk een wonder heeten.

De Kerstvacantie liep ten einde. Ik mocht nog enkele dagen in Kopenhagen blijven en deze waren vol van de aangenaamste verrassingen. De menschen die ik zag hadden het allen over mijn werk. Nu was het opeens door iedereen gelezen. Velen had het zoo geboeid dat zij het in één adem hadden uitgelezen, de nacht door. Door al mijn geluk voelde ik een groote verwondering en verwarring. Nooit

[p. 643]

had ik kunnen denken dat iemand zulke macht over zijne medemenschen kon hebben zooals Georg Brandes. Het scheen of ieder in Kopenhagen wilde denken en oordeelen zooals hij. Maar wat zouden ze van ‘Gósta Berling’ wel zeggen, wanneer Brandes' geestelijke suggestie uitgewerkt was?

De hulp van Dr. Brandes opende me niet alleen in Denemarken de poort van het groote succes. Zij werkte ook gunstig in Zweden en bezorgde mij mijn eerste duitsche vertaler. Mijn bijval was zoo algemeen en openbaar geworden dat ik G. Brandes als een der grootste bevorderaars van mijn litteraire loopbaan moet beschouwen. Ook zal ik hem nooit dankbaar genoeg kunnen zijn.