Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1929

[p. 610]

Holberg en de Nederlanden.
door Joh. Nordahl-Olsen.

Het was een herfstdag, vermoedelijk een dag in September, dat de negentienjarige Ludwig Holberg zijn vaderstad Bergen verliet, die hij nooit meer zou terugzien. De reis ging naar Holland. Dit weggaan was iets als een breuk met maagschap en vrienden. Hij was candidaat in de godgeleerdheid; hij had alreeds als huisleeraar bij den domine te Voss, tien mijl van Bergen, landinwaarts, op den preekstoel gestaan. Te Bergen zelf was hij huisleeraar bij den bisschop, toen hij afscheid nam. Zoo had hij dus allen mogelijken voorsprong om vooruit te komen op de theologische loopbaan. Maar niettemin verbrandde hij zijn schepen. Hij verkocht wat hij had geërfd. Het was niet veel, en bracht hem maar zestig rijksdaalders op. En zoo trok hij weg naar 't onbekende.

Verwonderlijk genoeg vinden wij hem later in zijn geschriften bizonder streng in zijn beoordeelingen van de jeugd, die haar vaderlijk erfdeel op buitenlandsche reizen verkwanzelt, en een dergelijk jongmensch laat hij als hoofdpersoon optreden in zijn blijspel ‘Jean de France’. Bij 't opgaan van 't gordijn ontmoeten elkaar twee buurlui in den vroegen morgen: Jeronimus en Frans. De laatste is in de stad geweest en zag daar op de markt een man naar de gevangenis voeren. Het was de gewone oorzaak. De man was in 't buitenland geweest, had een boel geld verkwist, en 't resultaat was, dat hij niet meer deugde in de maatschappij; en dientengevolge allerlei ellende.

Deze gebeurtenis nu wordt aanleiding tot een twistgesprek tusschen de twee vaders. Frans' eigen zoon immers bevindt zich te Parijs en Jeronimus, vader zijner verloofde, is ten zeerste bekommerd. Als dat daar maar geen kwaad verloop heeft! Frans verontschuldigt zich zoo goed hij kan. Het was immers ‘modern’, dat de jonge lui naar 't buitenland gingen om er vreemde talen te leeren. Maar nu geraakt Holberg daarbij zoo zeer in vuur, om zijn eigen ideeën daaromtrent uit te zeggen, dat hij de pruik van Jeronimus zelf opzet en antwoord geeft in zijn plaats. Het is duidelijk dat Holberg

[p. 611]

hier het woord heeft, wanneer Jeronimus zegt: ‘Ik vraag er niet naar, of dit nu mode is of niet; ik vraag alleen maar, of dat een verstandige mode is. - Het is heel mooi om naar 't buitenland te gaan, als men eerst maar oud genoeg geworden is en ervaring heeft opgedaan, als men genoeg kapitaal heeft om van zijn renten te kunnen leven, als men gaat om een bepaald vak te leeren, dat men thuis niet leeren kan. De meesten worden bedorven, en leeren niets anders dan vreemde dwaasheden en wellust, waarmee ze later het eigen land verontrusten, terwijl ze 't goede vergeten dat ze op school hebben geleerd’. En Holberg voegt er aan toe, dat hij jongelui kent die theologie gestudeerd en gepreekt hebben, maar buitenslands daarna hun heele kristendom vergeten zijn, hun geld verbruikt hebben en totaal berooid zijn geworden.

Merkwaardig, dat dit dezelfde Holberg is, die zelf cand. theol. was toen hij met heel zijn goed en have op stap ging, en nu zóó hard is in zijn oordeel. Maar hij is er zich wel van bewust, dat er groot verschil is tusschen de heertjes die naar Parijs trekken en hem zelf, die destijds reisde naar de Nederlanden. Het was de Bergenser in hem die alsdan naar Holland toog, naar 't land waarmee Bergen door zoo sterke banden was verbonden, en waar men juist datgene kon leeren waarvan men in 't leven het meeste nut kon trekken, volgens den gedachtengang en de traditie van Bergen. Keer op keer heeft Holberg zelf in zijn geschriften er den nadruk op gelegd, dat zijn geboortestad meer dan andere plaatsen onder den invloed stond van de nauwgezetheid en de arbeidzaamheid der Hollanders. Wanneer hij met een bepaald krachtig argument voor den dag wil komen, zegt hij als volgt: ‘Mijne heeren, hoe gaat men in Holland te werk? Tolt men daar rond als die Jean de France met zijn belachelijke modes, die hij liefst op den vaderlandschen grond zou willen overplanten? Voorzeker niet’. - En dan komt hij met een voorbeeld, dat Holbergs standpunt duidelijk in 't licht stelt en in één oogopslag geheel zijn opvatting laat zien, die hij overigens als een erfenis uit zijn geboortestad had meegedragen. Hij zegt: ‘Hoe ging 't niet met Mijnheer Kalfs zoon in Serdam? Die moest ook naar 't buitenland; hij had er de middelen toe en wist dat hij zich goed kon voordoen. Hij trad op als een prins, onthaalde de ministers van alle hoven, maar zoodra hij in Holland terug was, verkocht hij al zijn wagens en paarden, stuurde hij zijn lakeien naar huis en den heelen omhaal, en trok hij opnieuw zijn Serdamschen boerenkiel aan’.

[p. 612]

Holberg mocht gerust wijzen op den jongenheer Kalf uit Serdam, want Holberg kende hem van zijn vaderstad. Hoe was dat daar niet gesteld? Reisden ook de jonge Bergenser koopmanszoons niet naar den vreemde en traden zij daar niet als heeren op? Zij spaarden geen geld als zij uit waren; maar zij hadden iets meegekregen dat maakte, dat zij nooit het hoofd verloren. Zij vergaten nooit, waarom zij naar 't buitenland gingen, en dat zij, over 'n jaar of wat, weer thuis zouden zitten om er de zaken van hun vaders voort te zetten. Die jonge Bergenser sinjeur, die buitenshuis kon pierewaaien, vergat toch niet, dat thuis aan den kapstok ‘de Serdamsche boerenkiel’ hing. En velen daarbuiten zou 't verbaasd hebben als zij hadden kunnen zien, hoe die fijne kavallier na zijn thuiskomst, zonder zich daarvoor te geneeren, zelf de haringtonnen in 't pakhuis rolde en de stokvisch naar 't zolder opheesch.

Over dit alles vertelt Holberg zelf verder in zijn beschrijving van de stad Bergen. Daarom kon hij met zijn Bergenser-ironischen glimlach Jean de France tegenover Mijnheer Kalfs zoon te Serdam stellen, en zelf de vergelijking doorstaan als jong mensch tegenover de opgeblazen windbuilen van de mode. Hij kwam immers uit een stad, waar een dergelijk poeha in een homerisch gelach verdampte en ter zij geschoven werd als afval, als de regen door de straten gutste.

Laat hem vertellen over de Bergenser kooplieden. Daar is verwantschap tusschen deze en Mijnheer Kalfs zoon:

‘De mannen zijn er op uit, om voor den dag te komen alsof zij knechten en arbeiders waren, zoodat het niet zelden gebeurt, dat men voorname burgers zelf hun vaten op de kaai ziet rollen en hun waren sleepen naar de pakhuizen. Men moet het daarom zoo nauw niet nemen, wanneer men al 's geen groet terugkrijgt van een burger die men zelf groette op straat, daar zoo iets niet uit grofheid achterwege bleef, of uit hoogmoed, maar omdat zij dan dingen om hand hadden waar haast bij was en zij daarom geen tijd hadden om veel komplimenten te maken of nog beter: geen tijd hadden om te letten op de voorbijgangers’.

En datzelfde vinden wij ook nog later terug. Het kan van belang zijn, hier een zinsnede aan te halen uit een brief, die een groot Bergenser zakenman, een 70 jaar geleden, aan zijn zoon schreef, toen die voor 't eerst naar 't buitenland zou reizen. De zoon was twintig jaar, en zijn vader schreef: ‘De reis die je nu onderneemt, stel ik me voor als een plezierreis, een voorbereiding tot een lateren tocht. Je kunt je

[p. 613]

de uitgaven veroorloven waar een eerbaar en goed ontwikkeld man recht op heeft. Neem de beste hotels; ontzeg je niets; kom altijd goed gekleed voor den dag en als een welgestelde. Het is ook noodig dat je telkens een kamerknecht neemt. Voor je bestwil en voor je fatsoenlijk vermaak hoef je niets te sparen, en ik zal God bidden, dat hij je beschermen mag en dat je, frisch en braaf zooals je weggaat, tot mij mag terugkomen. Je zult er alles weervinden, zooals ik zelf het dertig jaar geleden vond toen ik er terugkwam: thuis best! Zoo gaat er niets boven den arbeid op 't kantoor thuis; en lediggang is per slot vermoeiend en vervelend’.

Het is hetzelfde! Het is weer Mijnheer Kalfs zoon van Serdam, die op reis gaat, die er zich waardig moet voordoen, maar nooit mag vergeten dat de werkkiel thuis aan den spijker hangt en wacht om weer opgenomen te worden.

Dit gezonde zakenmans-principe dat Bergen van Holland overnam, is hetgeen waarom Holberg altijd Holland voorstelt als het schitterend voorbeeld voor zijn landslui; en op grond daarvan wijst hij altijd weer met trots op zijn geboorteplaats, die dit had overgeërfd, en dit van Holland verkregen erfdeel hoog in eere hield.