Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1929

[p. 430]

Prosper van Langendonck.
door Anton van Duinkerken.

Het werk van Prosper van Langendonck - Voor het van Langendonck-comité uitgegeven door de maatschappij voor goede en goedkoope lectuur - Amsterdam - 1926.

In Vlaanderen is de dichter van Langendonck een eenzame verschijning geweest. Zijn zangdrift zelf was niet eenvoudig genoeg, dan dat men redelik een dadelike bijval bij zijn verzen mocht verwachten. Hij was op de allereerste plaats een intelligentie, of juister nog: een bewustzijn. De gevoelsgrond van zijn lyriek is niet de klare verrukking om het schone geweest, maar zijn dichtkunst kwam voort uit een zeer strak gespannen zucht naar zelf-contrôle. Hij beleed zichzelf uit de noodzaak om zichzelf te kennen. De liederen, waarbij zulk een bedoeling niet voorzat, bewijzen dit sterk. Zij hebben vandaag geen betekenis meer en zelfs geen accent. Een strijdlied van hem voor de Vlaamse Beweging galmt dof, omdat het eigenlik hol is. Hij voelde wel voor deze zaak, maar ze openbaarde hem niets. En hij verwachtte van zijn objecten uitsluitend openbaring.

Betrekkelik weinig dingen spraken hem aan. Hij onderging de rust van het landschap, omdat zijn eigen onrust hem schrijnde; koren en zee en orgelmuziek waren oneindigheden voor hem, waarin hij vooral zocht zichzelf te verliezen. Het persoonlike boeide hem zo zeer, dat de boei hem ondragelik werd. Hij leed aan zijn bestaan en kwelde zijn gedachten met zichzelf. Vandaar de ruimte-drang, die hij telkens zo smartelik uitspreekt. Zijn veel te scherpe gevoeligheid voor de reacties van zijn eigen ziel, wierp hem telkens terug op zichzelf. Dan wilde hij vluchten. Zo werd hij tot een lijder aan metaphysiese engte-vrees, die vooral de benauwenis van het eigen inwendige onderging. Hij was zich bewust van die toestand. Zijn nerveus toegespitste verstandelikheid wist met seismografiese nauwkeu righeid zijn gemoeds-bewegingen te bepalen en ze zo zuiver mogelik te omschrijven. Men kent hem uit zijn werk zoals men Pascal kent uit de ‘Pensées’. Hij is de door zichzelf opgejaagde mens, wiens

[p. 431]

angst de rust des levens verwacht bij het volkomen boven-zinnelike. Waar elke denkkracht stuit en alle begrenzing vervalt, begint zijn droom:

En 'k sprak:

- O! voer me ver, heel ver van de aarde,
waar nooit de mensch zijn dorre stelsels baarde,
de pijl der denkkracht brak op onvermogen:
- waar 't maagdlijk onbekende voor mijn oogen
vreemd glanze als 't exotieke zonnebranden
op wijd ontwaarde en onbe eikbre stranden:
- subtiele vergezichten van gedachten,
én vorm én kleur steeds van mijn sehnend trachten,
en weerglans van mijn vlu htige gepeinzen,
in ideale lijnen lokkend deinzen,
en immer nieuw en toch dezelfde tevens
bestendig wislen als het doel eens levens
in 't wislen toch gestuwd naar zeker einde.
O ginds mijn droom voortdromen tot dat einde!

Om deze methaphiysieke ‘sehnsucht’ wordt het zinnelike hem tot pijn. Geen dichter in Vlaanderen heeft zo scherp de pijn der bewustheid bij de aanraking met het voorbijgaande gevoeld en uitgeklaagd. Reeds een der vroegste liederen geeft in den eenvoudigsten vorm dit hele conflict weer. Ik bedoel het welluidende ‘Zomernacht’, waarin zijn spitse intelligentie zich vrijvecht van de illuzie der liefde. Hij aanvaardt de smart van deze zelfkennis als een persoonlike noodzakelikheid. En hierin ligt zijn heroïsme van poète maudit. Men kan het een geperverteerde heldhaftigheid noemen maar men moet het bewonderen. Hij ziet in het aardse bezit de begrenzing, die hem angstig maakt, en weigert het. Hij gaat aan alles voorbij naar de top, waar denken en voelen één zullen worden, misschien door voorgoed te verdwijnen. Is dit onbereikbaar, het zij zo; dan zal zijn leven verder gevuld zijn door het verlangen naar het nooit bereikbare. Hij meet zijn eigen stappen naar die top. Meer heeft hij zijn leven lang niet gedaan, doch dit was genoeg om hem een der diepste dichters van Zuid-Nederland te doen worden.

Zijn kunst is dóór en dóór smartelik. Zij is alleen belijdenislyriek. Zij geeft de ontgocheling bloot van zijn hoge verwachting. Nergens ‘bereikt’ zij. Haar klacht is een klacht om het mens-zijn

[p. 432]

zelf. Het is geen opstandige klacht, zelfs niet in de ‘Hoogmoed’-sonnetten, die met schrijnende zekerheid vaststellen:

en 'k voed - o bloedwet, door mijzelf geschreven! -
mijn eigen God-zijn met mijn eigen leven

Het is ook maar zelden de klacht der berusting, die zich neerlegt bij de zekerheid der eeuwige toekomst. Het is de droefheid van het altijd onvoldaan verlangen, dat aan elk object ontgocheld wordt. En het is de klacht der eenzaamheid van dit verlangen: ‘O, weest mij goed, gij die mijn vrienden zijt...’

Weinig bekend is het volgende lied, dat in zijn populaire melancholie om het aalmoes der toenadering bedelt, doch deze tegelijkertijd afwijst in de vragende verzekering, dat niemand de smart van een ander begrijpt:

De orgeldraaier zingt.

Ik draag langs 's Heeren straten

mijn klagend orgel om,

en zing op droeve maten

mijn eigen 't wellekom.

'k Zing afgezaagde zangen

van ‘een gebroken hart’,

van ‘onvoldaan verlangen’

en ‘onbegrepen smart’

't Volk luistert, onverschillig

naar 't lied van ouds bekend;

soms reikt me een vrouw goedwillig

een kruimel of een cent.

Soms waant men te vermoeden

't leed van den armen man,

kon de een mensch ooit bevroeden

wat de andre voelen kan?

En 'k draag door straat en stegen

mijn klagend orgel heen,

en voel me in 't drukst bewegen

zoo moedermensch alleen.

[p. 433]

Er is iets te gewild-gemakkelik in deze melodie; haar afdaling naar het gemeen begripsvermogen schijnt opzettelik, maar in den toon der voorlaatste strofe sluit het zich binnen zichzelf en binnen de bundel, af van de buitenwereld die het zoekt. De eenzaamheid van dit verlangen kon niet breken.

Prosper van Langendonck besluit de Vlaamse dichtkunst der vorige eeuw. Het is, of hij al haar pogingen samenvat in de onmogelikheid van zijn geweldig streven. Het romantisme wordt in hem realiteit en de ‘Weltschmerz’ concreet. Bij hem begint het donker boren van het intellect. Hij is de eerste typies-moderne figuur, die het bestaan ervaart als meerzijdig. Men wijze niet te veel op wat hij aan Holland ontleende. De accenten van Kloos heeft hij te smartelik verdiept, dan dat ze hem niet eigen zouden geweest zijn. Tenslotte vormt zich geen enkele dichtkunst van zelf. Zijn zang geworden oneindigheids-drift en haar weeromstuit in den angst bepalen een wending in het Zuid-Nederlands poëties bewustzijn. Hij heeft ge wezen op de zielkundige complicatie van het dichterschap en de ban der vereenvoudiging verbroken. Hij heeft voor Vlaanderen ernst gemaakt van de dichtkunst. Wat Gezelle deed van louter begenadigde nature, heeft Van Langendonck verricht door de nerveuse gevoeligheid van een scherp intellect. Zijn vers is niet spontaan. Het is bewust en artificiëel. Het verlegt met berekenden opzet het zwaartepunt der poëtiese belangstelling naar de persoonlike gevoels-reactie van de dichter Zijn huldesonnet aan Guido Gezelle prijst niet den argeloosnatuurgevoelige, maar den bewuste mens:

Zwaar peinzend hoofd, met eeuwigheid omtogen,
doorgroefd van voren, door de idee geleid,
diep over al dat wereldsch wee gebogen,
dat, staag opwellend, in uw boezem schreit:

schoon hoofd, wars van versiering, los van logen,
wijd-stralend brandpunt van àl-menschelijkheid,
waarop, nu 't aardsche leven is vervlogen,
een glans van eeuwig leven ligt gespreid:

in laaie liefdevlammen gaan ons harten
tot u, die al hun liefde hebt voorgevoeld,
en duizendvoud doorvoeld uw eigen smarten,

[p. 434]

 

met gal gelaafd, door 't waanwijs volkje omjoeld,

 

waarop gij nederschouwt met zielvolle oogen,

 

grootsch van vergiffenis en mededoogen...

Dit portret tekent den schilder even zeer als de geschilderde. Het duidt op de waarde der menselikheid, en bepaalt daardoor de betekenis van Prosper van Langendonck voor de Nederlandse dichtkunst.