|
| |
| |
| |
Charles Dickens.
door M.E. Belpaire.
VI
Dickens' philosophie en levensleer.
Dickens' naam in verband brengen met wijsbegeerte, schijnt op eerste zicht wat gewaagd. Niemand heeft minder van den geleerde, van den dogmatiseerende dan deze zaaier van leven. Zijn scheppingskracht is eenvoudig weg verbazend, en men is gewoon philosophie op te vatten in den zin van abstracte beschouwing.
Maar zou wijsbegeerte niet iets anders en hoogers zijn? Het doorgronden van het diepste des levens, ongeschapen of geschapen; en zou de kunst, dit aanschouwen in schoonheid van de werkelijkheid, niet haar plaats mogen vergen waar philosophie ter sprake komt?
Voor één van Dickens' Kerstsprookjes, in elk geval, is het niet vermetel het woord: geniaal doorzicht, te gebruiken. Ik bedoel: The Haunted Man.
In eene oude stichting, voor studeerenden en geleerden bestemd, zit op Kerstvooravond, de scheikundige, Redlaw, voor het vuur te mijmeren. Wij zagen hem daar reeds vroeger eenzaam zitten, terwijl zijne gedachten verre weg dwaalden, langs avondlijke wegen van schoonheid en poëzie. Nu moeten wij trachten het geheim zijner treurnis te ontsluieren.
Opeens wordt hij opgeschrikt uit zijn droom. Er wordt op de deur geklopt, en een bezig man komt binnen met 's geleerden avondeten. Dat is de bewaker van de oude stichting, William Swidger, weldra gevolgd door zijn vader, den gewezen bewaker, een witharig man, en door zijne vrouw, de stille, kinderlooze Milly.
William draagt op een houten schenkblad al het eetgerief. Milly heeft een blad in de handen, maar daarop liggen de glinsterende hulsttakken waarmede zij, door den oude geholpen, heel de stichting gaat versieren. Stil als een muis is zij, altijd bezig, en overal waar zij komt laat zij vrede en blijdschap achter.
‘Dit brengt u een tijd nabij van vele verloopen jaren, niet waar?’ vraagt de geleerde aan den ouden Philip.
| |
| |
‘Oh ja, vele, vele!’ antwoordde Philip als uit een halve droomerij ontwakend. ‘Ik ben zeven-en-tachtig!’
‘En die waren blij en gelukkig?’ vroeg de Chemist op gedempten toon.
‘Ik was maar zoo groot - niet grooter, voorzeker,’ sprak de grijsaard, zijne hand een weinig boven zijne knie uitstekend en ze bekijkend alsof zij de vraag was die hem werd gesteld, ‘wanneer ik mij voor 't eerst herinneren kan... een koude, zonnige dag was het... ik was met iemand op wandel - mijne moeder, zoo waar als U daar staat - hare trekken kan ik maar vaag ontwaren, want zij werd ziek, juist dien eigensten Kersttijd, en stierf - zij zegde mij dat de bessen van de hulsttakjes tot voedsel dienden aan de vogeltjes. Het lief manneke - dat was ik natuurlijk - dacht bij zichzelf dat de oogen van de vogeltjes dààrom zoo blonken, omdat zij in wintertijd van die glinsterende bessen aten. Ik weet dat nog zoo goed! En ik ben zeven-en-tachtig!’
‘Blij en gelukkig!’ prevelde de andere weer. Zijn donkere oogen hield hij, met een glimlach van medelijden, op de gebogen gestalte van den ouderling gevestigd. ‘Blij en gelukkig - en goed bij zijn geheugen zijn!’
‘Ja, ja,’ hervatte de oude, die de laatste woorden opving. ‘Ik herinner mij heel goed - heel mijn schooltijd, jaar voor jaar, en al de vreugdedoening die er mee gepaard ging... Lieve tijd!’ ging hij voort, hoofdschuddend en de hulsttakken strak bestarend, ‘als ik dat bedenk! Zijne moeder - van mijn zoon William, daar, hij is de jongste geweest - en ik, hoevele jaren hebben wij gezeten onder hen allen, klein en groot, knapen en meisjes, kleine kinderen en kerstekinderen! De bessen, zoo rood als die daar, waren niet rooder dan hunne blozende wangen. Meer dan een is niet meer; zij is niet meer; en mijn zoon George (onze oudste, die haar trots was boven al de anderen) is zeer diep gevallen; maar ik kan ze nog zien, wanneer ik hier rondkijk, vol leven en gezond, gelijk ze toen waren. En ik kan hem, God zij dank! nog zien in zijn onschuld. Wat een zegen voor mij op mijn zeven-en-tachtigste jaar!’
Voor zijn enthousiasme zinkt de vorschende blik van den scheikundige, als verlegen neer.
‘Toen mijn toestand niet zoo goed meer was,’ ging de oude voort, ‘doordat ik oneerlijk werd behandeld, en ik bijgevolg als bewaker hier kwam - dat zal nu over de vijftig jaar zijn - waar is mijn zoon William? Over de halve eeuw, William!’
| |
| |
‘Dat zeg ik ook, vader,’ antwoordde de zoon, gereedelijk en onderdanig, ‘zoo is het inderdaad...’
‘Toen ik voor 't eerst hier aankwam was het een waar genoegen te vernemen dat een onzer stichters - of om het beter te zeggen een der geleerde gentlemen die ons hielpen begiftigen in den tijd van Queen Elisabeth, want wij waren gesticht vóór haren tijd - een legaat in zijn testament had gelaten om, met Kerstmis, hulst te koopen, en daarmee muren en ramen te versieren. ...Zijn portret hangt in de groote Refter - een bezadigd man, met een puntbaard, een frommelkraag rond den hals, en van onder de beeltenis een krul, waarop staat geschreven in oud-Engelsche letters: ‘Lord! keep my memory green!’
‘Lord! keep my memory green!’ Dat is de leuze, de grondgedachte waarop heel dat wondersprookje is opgericht. De macht van 't geheugen, dat verleden aan heden en toekomst bindt; dat aan ieder menschelijk wezen persoonlijkheid verleent. Want zonder kennis van vroeger vreugd of leed, zou de mensch een stipje zijn in het ijdel ruim, door niets verbonden aan zichzelf of aan zijn medemenschen. Diepwijsgeerige gedachte van 's menschen eenheid als verantwoordelijk wezen, door Dickens gehuldigd in bijna al zijne werken - Schreef hij niet in zijn meesterstuk: Copperfield, het onvergetelijk woord: ‘Events of later date have floated from me to the shore, where all forgotten things will reappear?’ - maar in dat geniaal sprookje omhuld met heel de betoovering van leven en poëzie.
‘Lord! keep my memory green!’ - ‘Heer, houd mijne gedachtenis groen!’ Frisch en levendig in mij, frisch en levendig in de anderen. Want de beide zinnen heeft de bede. Door deze te miskennen, door de weldaad van 't geheugen te verwerpen, zal Redlaw in een afgrond van ellende en verworpenheid storten. Diep heeft hij geleden, en daarom wil hij het geheugen aan dat leed verbeuren; maar met het kwaad verzaakt hij tegelijk aan al het goed; met de smart verwerpt hij de zaligheid en de lindering welke lijden in liefde meebrengt. Hij heeft zijn wortels afgesneden en kan geen bloem meer dragen.
Zijn leed? Vroeg van zijn vader verweesd, bleef hij over met eene moeder die hem weinig liefde schonk. Worstelend tegen den nood, wist hij toch, uit eigen taai geweld geleerdheid te verwerven. Eén boezemvriend had hij, dien hij grenzeloos vertrouwde, en hij droomde ervan dat deze huwen zou met zijn eenige zuster, zijn eenige troost en
| |
| |
schat, een zoet wezen van teederheid en toewijding. Dan zou hij zelf huwen, een meisje wie hij heel zijn hart had geschonken. Doch al die droomen werden verbrijzeld. Door zijn vriend verraden, verloor hij de verloofde waarmede de meineedige trouwde. De jonge zuster kon de teleurstelling niet overleven: zij stierf, juist op het oogenblik dat welstand zijn hardnekkig pogen had beloond. Eenzaam en verbitterd bleef de nu beroemde Scheikundige; eenzaam in die Stichting waar wij hem jaren nadien terugvinden.
De last van geleden onrecht en teleurstelling zou hij van de schouders willen schudden.
Doch de stille Milly zoekt hem uit zijn sombere verdieping te trekken. Een zijner studenten ligt stervensgevaarlijk ziek in de groote ‘Jerusalem Buildings’. ‘Zou Mr. Redlaw hem niet willen bezoeken? Dat belooft hij, en zij volgt den witharigen schoonvader, die de heele Stichting met groen moet versieren.
‘Ik bedank U, Mijnheer, ik bedank U!’ zegt de oude Philip. ‘William, neem gij de lantaarn en ga ons voor, langs de lange, donkere gangen. Gelijk verleden jaar, en 't jaar te voren. Ha ha! Ik kan me dat alles herinneren, al ben ik zeven-en-tachtig! ‘Lord keep my memory green!’ Een goed gebed, Mr. Redlaw... een zeer goed en vroom gebed. Amen. Amen.
De deur valt achter hen toe: Redlaw is alleen - alleen met de gedachtenis aan leed en onrecht die op hem weegt. Alleen met zichzelf. - zijn ergsten vijand, zijn zelfbekoorder, haast tot een spook groeiend. Dit spook stelt hem een koop voor, biedt hem een middel om aan zijn verleden te ontsnappen: Vergetelheid! - het verbeuren van alle bitterheid en smaad, maar ook van alle zalige aandoening, verzaligende liefde. En niet alleen voor zichzelf krijgt hij de noodlottige gift: hij zal ze ook aan anderen overdragen. Alwie in aanraking met hem komt, wordt hem gelijk.
Op dit oogenblik bonst een wilde knaap binnen. Door Milly werd, hij in de Londenstraten opgeraapt. En op hem, zoowel als op Milly, doch om de tegenovergestelde reden, zal Redlaw's noodlottige invloed geen vat hebben.
Heel op 't einde van 't sprookje wordt hem dat door het spook verklaard: Uit het gemoed van dat ongelukkig schepsel kon hij geene herinneringen verbannen, noch van leed of onrecht, noch van veredelende aandoening, want het is een wezen zonder verleden of beschaving. Milly
| |
| |
stond te hoog boven Redlaw verheven om zijn invloed te ondergaan. De knaap is op zijn peil: hij heeft geen herdenken, en Redlaw heeft het verbeurd.
Want de strijd in dat edel sprookje gaat tusschen Redlaw en Milly; tusschen loutere kennis en warm gevoel; tusschen het laffe van wrokdragen, weigeren van uit zichzelf te treden, en het hooge van 't zelfvergeten, zich weg te cijferen, te leven uit liefde.
Op iedere bladzijde straalt deze levenswet.
Het tweede hoofdstuk, waar de gift verspreid wordt, toont ons de Tetterbys zooals wij ze vroeger zagen: het krioelende kroost rond den verbijsterden doch zoo gelukkigen vader - gelukkig in de teederheid van vrouw en kinderen, tot hem en ondereen; gelukkig in de offers zelf die deze liefde van hem vergt.
Doch op straat, waar Mrs. Tetterby de aankoopen ging doen voor hun karig Kerstfeest, stond zoo even Redlaw tegen haar, zonder haar te kennen Hij is op weg om den zieken student in ‘Jerusalem Buildings’ te gaan bezoeken - en uit haar humeur komt Mrs. Tetterby thuis. In al die kinderen ziet zij enkel den last en de verdrietigheden; al de kleine vreugden en smarten die hart aan hart verbonden, zijn vergeten. Mrs. Tetterby begint de tafel te zetten voor 't avondeten, maar zelfs de vorken en glazen krijgen stompen en schrammen. Vaderke Tetterby, onbewust van den invloed dien zijne vrouw door den Betooverden Man onderging, tracht alles in peis en vrede te herstellen.
‘Uw avondeten is dadelijk gereed, Dolphus,’ zegt hij tot zijn oudsten zoon, het krantenventje, dat moe en nat is thuisgekomen.
‘Uw moeder is in dat slecht weer buiten geweest, om alles te koopen tegen morgen. Hoe lief van uwe moeder van zulks te doen! Gij zult ook uw eten krijgen, Johnny,. Uw moeder is heel tevreden over u, mijn ventje, omdat gij uw schat van een zusterke zoo goed verzorgt.’
- Johnny is de drager van Baby Moloch.
Die woorden, en andere van den zelfden aard, brengen stilaan Mrs. Tetterby tot haar gewone gesteltenis, zoodat zij eindelijk in snikken losberst en uitroept:
‘Oh! Dolphus! hoe kon ik zoo zijn! Maar ziet ge, in dien Kersttijd, wanneer al de lieden zoo gelukkig heen en weer loopen, werd ik wat verdrietig... Was ik ziek of zot, ik weet het niet goed; maar er kwam mij niets te binnen van al wat ons samen bindt. Al de kleine vreugden en genietingen die wij samen beleefden - zij schenen zoo gering, zoo
| |
| |
onbeduidend. Ik kon op niets anders denken dan op onze armoede en het aantal hongerige monden thuis.’
Vaderke Dolphus troost zijn wederhelft; maar wanneer Redlaw binnengekomen is om naar de kamer van den zieken student te vragen, wordt hij op zijne beurt met wrevel en misnoegdheid aangevallen. En de student, vroeger zoo dankbaar voor Milly's duizende zorgen en attenties, vindt plots, na Redlaw's bezoek, dat dit alles onbeduidend en van geen tel is, en valt uit tegen zijne weldoenster die daar aanwezig is.
Doodbenauwd is de ongelukkige Betooverde van dat wezen van toewijding en liefde te schaden door de gift van vergetelheid die hij heeft ontvangen. Want hij begint in te zien dat, overal waar hij komt, hij gemor, opstandigheid en wanhoop achterlaat. Is er dan niemand voor wie het eene weldaad zou zijn te vergeten? Tot den wilden knaap zal hij zijn toevlucht nemen,. Alhoewel hij er van walgt, heet hij hem voor te gaan en hem te brengen naar de ergste oorden van ongeluk en zonde. Maar nevens hem mag hij niet stappen. Enkel den weg wijzen.
Zoo vertrekken zij samen, een vreemd-verschillend paar: de hoogontwikkelde geleerde en de verstooten knaap, zonder eenigen zweem van beschaving; maar in den grond één door de hardheid van hun gemoed.
Voor een gebouw blijven zij staan: daar schuilen de ergste vormen van wandaad en godvergeten ellende. De knaap heeft teeken gedaan dat Redlaw zou binnentreden, en hij doet het. Hij strompelt een gebroken trap op, in het halfdonker, en struikelt bijna op eene vrouw die daarop gezeten is. Zoo verdiept was zij in schaamte of smartgevoel, dat zij hem niet had hooren naar boven komen. Wanneer hij haar op den schouder raakte, om doorgelaten te worden, hief zij tot hem ‘een zeer jong gelaat, maar waarop alle bloei en hoop uitgevaagd werden, alsof de nare winter onnatuurlijk de lente vervangen en gedood had.’
‘Eén uit duizenden!’ voelt Redlaw dat zij is. Hij bevraagt zich naar de oorzaak van haren val. Zij is van goede boerenfamilie en denkt met ontzetting aan de schande die zij op het hoofd van hare ouders heeft gehoopt. Maar tegelijkertijd wordt de Betooverde gewaar dat al wat nog goed in haar is, uit haar verleden komt. En hij brengt vergetelheid van ‘smart, onrecht en leed!’
Maar de gift die Redlaw van het spook heeft ontvangen rijst tot zijn hachelijk toppunt, wanneer hij treedt in eene kamer waarvan de deur op een kier open staat. Daar, op een ellendig leger, ligt een man in stervens- | |
| |
nood. Een witharig man zit aan zijne sponde: oude Philip en zijn zoon George:
‘Mijn zoon George is het, Mr. Redlaw,’ spreekt de oude. ‘Mijn oudste zoon George, die boven al de andere de trots zijner moeder was...’
- ‘Vader,’ fluisterde de zieke, ietwat uit zijn verdooving ontwakend.
‘Mijn jongen! Mijn zoon George!’ zei oude Philip.
‘Gij zeidet zooeven dat ik moeders lieveling was, jaren geleden. Dat is een akelige gedachte die jaren te herdenken!’
‘Neen, neen, oh neen!’ antwoordde de grijsaard. ‘Denk er aan. Zeg niet dat het akelig is. Voor mij is het zeker niet akelig, mijn zoon.’
‘Het priemt u door het hart, vader.’ Want de tranen van den ouderling leekten hem over 't gelaat.
‘Ja, ja,’ zei Philip, ‘dat is waar; maar het doet me goed. 't Is een groote smart op dien tijd te denken, maar het doet me goed, George. Oh! denk er ook aan, denk er ook aan, en uw hart zal vermurwd worden, meer en meer. Waar is mijn zoon William? William, mijn jongen, uw moeder beminde hem, tot het einde, op de teederste wijze, en met haar laatsten adem sprak zij: ‘Zeg hem dat ik hem vergeef, dat ik hem zegen, dat ik voor hem bid. Dat waren hare laatste woorden. Ik heb ze nooit vergeten, en ik ben zeven-en-tachtig!’
‘Vader!’ sprak de man op het bed. ‘Ik weet dat ik sterven ga. Het is reeds zoo ver met mij gegaan dat ik nauwelijks kan spreken, zelfs van wat het zwaarst op mij weegt. Is er hoop voor mij, na dezen stond?’
‘Er is hoop,’ zei de oude man, ‘voor allen die vermurwd en boetveerdig van harte zijn. Voor al dezen is er hoop. Oh!’ riep hij uit, de handen vouwend en ten hemel starend, ‘gisteren nog dankte ik God dat ik dezen mijn ongelukkigen zoon kon gedenken als een argeloos kind. Wat een troost is het nu te denken dat God zelf deze gedachte over hem heeft!’
Bijna hemelsch is deze ingeving van 't genie, die dringt tot in de diepste levenslagen.
‘Redlaw sloeg zijne handen voor zijn gelaat, en kroop ineen, als een moordenaar. ‘Want hij voelt dat zijn vervloekte gaaf stilaan die opkomende hoop zal doodleggen.
‘De man op het bed begon te kermen. ‘Ha!’ riep hij uit, ‘de verwoesting sinds dien tijd, de levensverwoesting!’
‘Maar hij was eens een kind,’ ging de oude voort. ‘Hij speelde
| |
| |
met kinderen. Eer hij 's avonds in zijn beddeken neerlag, om in schuldeloozen slaap te vallen, zegde hij zijn gebeden op voor den schoot zijner moeder. Zoo dikwijls zag ik het hem doen, zag ik haar zijn hoofd vastpakken om op haren boezem te leggen en hem te kussen. Hoe droevig het voor haar en voor mij ook was dat te gedenken, toen hij verre weg afdwaalde en onze hoop en plannen voor zijn geluk verijdelde, toch bleef dàt tusschen hem en ons een schakel, dien niets anders had kunnen geven.
- O vader, zoo veel meer bedroefd over 't dwalen uwer kinderen! Neem dien doolaard terug! Niet zooals hij thans is, maar zooals hij toen was. Laat hem tot U roepen, zooals hij zoo menigmaal tot ons scheen te roepen!’
Op dit toppunt van schoonheid zou men willen afbreken, maar de macht van 't herdenken moet nog klaarder stralen door de verwoesting die vergetelheid meebrengt. Fataal is de werking van de gaaf die Redlaw heeft ontvangen. Van lievenden vader wordt de oude bewaker stilaan maar een grommende, half-kindsche stotteraar, enkel om eigen gemak bezorgd. De draad is verbroken die hem aan een vroeger leven van liefdezorgen verbond. Ook de brave William ziet nu in den ouderling maar den last die zijne jaren meebrengen. En de stervende valt in zijne wanhoop en versteendheid terug. De Bespookte verlaat de Tetterby's vol wrok en wederzijdschen onwil. Hij vlucht naar huis met den walgelijken knaap. ‘En dat,’ zegt hij, ‘is de eenige gezel die mij op aarde overblijft.’ Op dat oogenblik, wordt door Milly op de deur geklopt. Zij smeekt den Chemist om hulp. De stervende gaat veel slechter, zijn vader heelemaal kindsch geworden, een vriend van George, bij de stervenssponde ook aanwezig en die geen andere is dan Redlaw's vroegere vriend en de vader van den zieken student, wil zich zelfmoorden.
‘Beter voor hem, dan mij nabij te komen!’ roept Redlaw uit. In een doodsangst van vertwijfeling smeekt degene die al dit kwaad veroorzaakte: ‘Spoken! Bestraffers van goddelooze gedachten! Blikt op mij neer! Ik weet dat in de diepe duisternis mijner ziel nog een sprankel berouw streeft om op te flakkeren. Laat dit licht schijnen, groeien. In de stoffelijke wereld, zooals ik zoo lang heb onderwezen, kan er niets gemist worden, geen stap, geen atoom in den wonderen bouw van dit grootsch heelal. Ik weet nu dat het zoo ook is met het goed en kwaad, de vreugd en smart in 's menschen geheugen. Hebt medelijden met mij! Geneest mij!’
Het geklop houdt aan. Wordt Redlaw's bede verhoord? Men zal het vernemen in 't laatste hoofdstuk: The gift reversed.
| |
| |
Zooals Redlaw oorzaak was van zoovele ellende, zoo zal Milly alles herstellen door haar reddende liefde. Het sprookje culmineert dan ook in eene verheerlijking dezer stille vrouw.
Eerst bij de Tetterbys werkt hare kracht. Alle poëzie en troost is uit dat nederig midden verdreven, met de gedachtenis aan saamgenoten vreugd en saamgeleden smart.
‘Wat heb ik toch in haar kunnen zien?’ vraagt Mr. Tetterby zich af, zijn vrouw nagaande. ‘Wezenlijk - als er vroeger iets was, dan is het verdwenen... Ze is dik en oud aan 't worden; met andere vrouwen is er geene vergelijking.’
Mrs. Tetterby's opinie luidt, bij haarzelve, niet gunstiger:
‘Hij ziet er vulgair uit; heeft geen manieren; hij is klein en begint te bukken. En hij wordt kaal.’
‘Toen ik dat deed, wist ik waarlijk niet wat ik deed,’ mompelt Mr. Tetterby.
‘Ik moet van mijn zinnen geweest zijn; er is geen andere uitleg,’ is Mrs. Tetterby's conclusie.
Al de kinderen zijn op straat gevlogen, want nu verdragen de ouders niets meer van hun lawaai en gekrioel.
‘Die kinderen zullen mijn dood zijn, en hoe spoediger hoe liever,’ verklaart Mrs. Tetterby.
‘Arme lieden zouden geen kinderen moeten hebben,’ meent Mr. Tetterby, een eeuw vooruit op de dwaalleuze van dezen tijd.
Doch plots komt Johnny weer binnen geloopen, en kondigt aan dat ‘Mrs. William’ - Milly - op komst is, op het einde d r straat.
‘En zoo ooit zoolang de wereld draait, een knaap een kerstekind met de zorge van een gepatenteerde nurse uit de wieg nam, en liefdevol koesterde en troetelde, en vroolijk er mee wegliep, dan was Johnny die knaap, en Moloch was dat Baby, toen ze samen uitgingen.
God vergeve mij! hoe kon ik toch zoo slecht gemutst zijn!’ dacht Mr. Tetterby bij zichzelf.
‘Hoe kon ik zoo weer denken en voelen, na al wat ik gisteren avond voelde en zeide!’ snikt Ms. Tetterby.
‘Mrs. William is bijna hier!’ roept Johnny in de deur. En nu biechten zij tegen elkander op.
In een bui van lachen en weenen, pakt Mrs. Tetterby het hoofd van haren man vast, en roept uit: ‘Oh, Dolf! ik ben zoo blij dat ge dat alles gedacht hebt; ik ben zoo dankbaar dat ge dat alles hebt gedacht,
| |
| |
Dolf! Want ik dacht dat gij er gemeen uit zaagt, en dat is ook zoo, lieveling; en moget gij 't gemeenste zicht mijner oogen zijn, tot ge ze me eigenhandig toedrukt! Ik dacht dat gij klein waart; en dat zijt gij inderdaad, en daarom zal ik veel van u houden, en nog meer omdat gij mijn lieve man zijt. Ik dacht dat gij begont gebukt te gaan, en dat is zoo, en gij zult op mij leunen, en alles zal ik doen om u recht te houden. Ik dacht dat ge geen “chic” hadt; maar gij hebt den “chic” van het huis, en dat is de beste en zuiverste op de wereld; en moge GOD dat huis zegenen, met al dat er in is, Dolf!’
‘Hoerrah! Hier is Mrs. William!’ riep Johnny.
‘En zoo was het, en al de kinderen met haar; en toen zij binnen trad, kusten zij haar; en kusten elkander, en kusten de baby, en kusten vader en moeder, en liepen bij Milly terug, en drongen en dansten rond haar, en duwden haar vooruit in triomf.
Och God! och God!’ riep Milly uit. ‘Gij doet mij tranen van verrukking storten. Hoe heb ik dat alles verdiend? Al die liefde!’
‘Nooit te voren had ik zoo'n ontroering,’ gaat zij voort, toen ze weer spreken kan. ‘Ik moet het u vertellen. - Mr. Redlaw is, met zonsopgang tot mij gekomen, en smeekte mij, met eene teederheid, als ware ik zijne geliefde dochter, met hem te gaan naar William's zieken broeder, George.’ - Het spook heeft Redlaw tot Milly verwezen, als tot de eenige die hem genezen kan. - ‘Toen wij aan het huis kwamen, was daar een vrouw (iemand had ze gekneusd en gekwetst, vrees ik) die mijne hand vastgreep en mij zegende in 't voorbijgaan.’
‘Zij had gelijk!’ zei Mrs. Tetterby. Mr. Tetterby zeide dat zij gelijk had. Al de kinderen riepen dat zij gelijk had.
‘Ha! Maar dat is niet alles,’ zei Milly. ‘Toen wij boven kwamen, in de kamer, zat de zieke man, in zijn bed overeind, en, in tranen losberstend, reikte hij de armen naar mij uit, en zegde dat hij een slecht leven geleid had, maar dat hij het nu uit den grond des herten berouwde... en hij bezwoer mij zijn armen ouden vader om vergiffenis te vragen, en dat hij hem zijn zegen zou verleenen; en hij vroeg mij een gebed te storten nevens zijn bed. En terwijl ik dat deed, nam Mr. Redlaw daar deel in, en dankte mij, en bleef mij bedanken, en dankte den Hemel zoo vurig, dat mijn hart er van overvloeide, en ik zou niets anders kunnen doen hebben dan te snikken en te weenen, ware 't niet geweest dat de zieke man mij verzocht bij zijn bed te gaan zitten - Dat maakte mij weer stil, natuurlijk... Och God! och God! hoe dank.baar en gelukkig moet ik toch niet zijn!’
| |
| |
Dat is Milly's refrein bij ieder nieuw bewijs van liefde. En zij krijgt er van alle kanten; want allen komen tot haar, niet alleen de Tetterbys, maar ook de zieke student en diens moeder, de vroegere verloofde van den Scheikundige. Deze volgt Milly op de hielen, overal waar zij troost verspreidt en herstel van 't kwaad dat hij berokkende. Zoo komen zij terug in de oude Stichting, waar oude Philip en zijn zoon William Milly ongeduldig staan af te wachten - want zij kunnen hun ‘stille muis’ nooit lang missen.
‘Och God! Och God!’ roept Milly uit, in de handen klappend, ‘die zijn ook weer blij mij te zien. Dat zijn er weer twee!’
‘Of zij blij waren! Wijd opende William de armen en Milly liep er in; en hij zou ze zoo volgaarne gesloten hebben gehouden, haar hoofdje op zijnen schouder, den korten winterdag lang. Maar de ouderling kreeg ook zijn beurt. Hij ook stond met open armen voor haar, en hij sloot ze er in op.
Wel, wel, waar is mijn stille muis zoo lang weggebleven!?’
En de oude man gaat aan 't vertellen, van vroegere Kerstfeesten, en hoe Redlaw's zuster eens, op zulk een dag, binnen kwam en de beeltenis van den ouden stichter bezag, en 't gebed bewonderde: ‘Lord, keep my memory green!’ - ‘Heer, laat mijne gedachtenis frisch blijven!’
De Betooverde legde zijne hand op den arm van den ouden bewaker: ‘Philip!’ sprak hij, ‘ik ben een man op wien de hand der goddelijke Voorzienigheid zwaar, maar verdiend, weegt. Gij spreekt van iets dat ik niet kan volgen. Ik ben mijn geheugen kwijt.’
‘Hemelsche deugd!’ riep de grijsaard.
‘Ik heb mijn geheugen verloren van smart, onrecht en leed,’ sprak de Chemist, ‘en daardoor heb ik alles verloren wat een mensch zou willen gedenken.’
Heel zijn waardigheid van verantwoordelijk wezen heeft Redlaw, met zijn geheugen, verpand. Maar aan den anderen kant van de geestelijke tegenstelling put Milly in 't herdenken de schatten van teederheid en troost die zij alom verspreidt. Om de aandacht van vader en man van den getroffen Redlaw, dien zij medelijdend aanstaren, af te leiden, gaat zij knielen bij den wilden knaap, die op den vloer ligt te slapen, en dekt hem warmer toe. Dit lokt deze bemerking uit bij haren man: ‘Er is in Mrs. William's boezem een moederlijk gevoel, dat zijne uiting moet vinden.’
| |
| |
‘Ja, ja,’ beaamt de vader, ‘gij hebt gelijk. Mijn zoon William heeft gelijk!’
‘Het is misschien zoo nog best, Milly, lieveling,’ zei Mr. William teeder, ‘dat wij zelf geen kinderen hebben; en toch kan ik het maar betreuren dat gij er geen hebt om te streelen en te vertroetelen. Ons dood kindje, waar ge zoo veel hoop op gebouwd had, en dat nooit 's levens adem slaakte - het heeft u stil gemaakt, Milly.’
‘Ik ben zoo gelukkig in de herinnering daaraan, William lief,’ antwoordde zij zacht. ‘Ik denk er alle dagen aan.’
‘Ik vreesde dat gij er veel aan dacht.,’ antwoordde hij.
‘Zeg niet: ik vrees,’ hernam Milly. ‘Een troost is het voor mij; op allerhande wijzen spreekt het mij aan. 't Onschuldig schepseltje dat nooit op aarde leefde, is als een engel voor mij, William.’
‘Gij zijt een engel voor vader en mij. Dat weet ik,’ zei Mr. William stil.
‘Als ik denk op al de hoop die ik erop gebouwd had,’ ging Milly voort; ‘hoe ik dikwijls speculeerde op het klein lachend wezentje op mijnen boezem, dat er nooit op rustte, en op de zoete oogjes naar mij toegekeerd, die nooit het levenslicht zagen, dan kan ik meer compassie hebben, dunkt mij, met alle teleurgestelde droomen. Als ik een schoon kindje, in de armen zijner trotsche moeder, zie, dan kan ik het beter beminnen, omdat ik bedenk dat mijn kindje zoo had kunnen zijn en mijn hart blij en trotsch had kunnen maken.’
‘Redlaw hief zijn gezegen hoofd op en keek naar haar.
Al mijn dagen door schijnt het mij iets te zeggen. Voor arme verlatene kinderen spreekt mijn kindje met een zachter stem dan het levend had kunnen doen. Als ik van jeugd hoor, aan lijden of schande overgeleverd, denk ik dat mijn kind zoo had kunnen zijn, en dat God het in zijn bermhertigheid weghaalde. Zelfs in ouderdom en grijze haren, zooals die van vader, is het nog aanwezig: zeggend dat het ook een hoogen ouderdom had kunnen bereiken, lang na dat wij beiden heen zouden zijn, en den eerbied en de liefde van jongeren noodig gehad, wellicht.’
‘Haar stille stem werd stiller dan ooit, wanneer zij den arm van haren man vastgreep en met haar hoofd er tegen leunde.
Kinderen beminnen mij zoo, dat ik me soms inbeeld - het is een dwaze inbeelding, William - dat zij, op de eene of de andere mij onbekende wijze, voor mij en mijn kindje voelen, en verstaan hoe het komt dat hunne liefde mij zoo duurbaar is. Als ik sindsdien stiller ben
| |
| |
geweest, William, dan was ik ook gelukkiger op honderde wijzen. Niet het minst in wat ik u nog zeggen wil - toen mijn kindje maar enkele dagen geboren en gestorven was, en dat ik mij nog zwak en mistroostig voelde, en mij niet kon beletten droevig te zijn, dan kreeg ik het in 't hoofd dat, als ik een goed leven leidde, ik eens in den Hemel een schijnend wezen zou tegen komen dat mij moeder zou noemen!’
‘Met een luiden kreet, zeeg Redlaw op de knieën.
O Gij,’ riep hij, ‘die door de leering der loutere liefde mij genadig de gedachtenis terugschenkt die de gedachtenis is van Christus aan het kruis, en van al de goeden die voor hem stierven, ontvang mijn dank, en zegen haar!’
In deze bladzijde heeft Dickens' genie zulk eene schoonheid bereikt dat alle uitweiding heiligschennis zou zijn. Beter is het, in zwijgende vereering, de grootheid Gods in zijne schepselen te zegenen.
In The Haunted Man vooral heeft Dickens zijne diepe levenswijsheid ten toon gebracht; maar al zijn sprookjes, al zijne romans geven er blijken van. In den grond is Christmas Carol op de zelfde waarheid gebaseerd: de macht van 't verleden op heden en toekomst - de drie Geesten - de eenheid van het menschelijk wezen, door 't geheugen verbonden aan vroegere daden; zijne verantwoordelijkheid; de solidariteit van 't menschelijk geslacht.
‘Oh! gevangene, met dubbele ijzeren ketens geboeide,’ roept het spook van Marley Scrooge toe, toen het hem verschijnt om hem tot boetveerdigheid op te wekken, tot opstaan uit zijn exclusieve bezorgdheid om geld te winnen, een goed ‘businessman’ te zijn. ‘Geboeide dien ge zijt, niet te weten dat elk Christen, wie hij ook zijn moge, en in welke sfeer hoe gering ook hij moge werken, zijn sterfelijk leven te kort zal vinden voor zijn ruime middelen om goed te doen. Niet te weten dat geen tijd van rouwen te lang is om te herstellen de misbruikte gelegenheden van een leven! En toch zoo was ik ook! Oh ja! zoo was ik!’
‘Maar gij waart steeds een goed zakenman, Jacob,’ opperde Scrooge aarzelend.
‘Zakenman!’ riep het Spook uit, opnieuw met sidderende handen. ‘Het menschdom was mijn zaak. Het algemeen belang was mijn zaak; liefdadigheid, bermhertigheid, vergeving en welwillendheid waren mijne zaken. De werken van mijn beroep waren maar een drop water in den breeden oceaan van mijne zaken.’
Kan men op treffender wijze het sublieme woord van een Lacordaire doen uitschijnen:
| |
| |
‘Ne dites pas: Je veux me sauver; dites-vous: Je veux sauver le monde. C'est là le seul horizon digne d'un chrétien, parce que c'est l'horizon de la charité.’
Het ontzettende van deze gevangenschap der ziel in den kerker van nietige en verlagende stoffelijke beslommeringen: goud, ‘business’, wereldsch aanzien, laat Dickens weer aangrijpend voelen op het einde van 't sprookje, wanneer Scrooge, door den Geest van Kerstmis in de Toekomst, overal heen geleid wordt waar iets in verband met zijn dood geschiedt. Eerst onder de ‘business-men’, die zware gouden kettingen en zegels dragen, met dewelke zij spelen, al sprekende.
‘Ik weet er niet veel van,’ zegt er een, met dikke dubbele kin, ‘ik weet maar dat hij dood is.’
‘Wanneer is hij gestorven?’ vraagt een ander.
‘Gisteren avond, geloof ik.’
‘Wat heeft hij met zijn geld gedaan?’ vraagt een derde met hoogrood gelaat.
‘'k Weet het niet,’ antwoordt de eerste, opnieuw gapend. ‘Mij heeft hij het in elk geval niet gelaten.’
Daarop algemeen gelach. Scrooge weet niet van wien er spraak is, maar die onverschilligheid geeft hem een kilte aan 't hart. Het onverbiddelijke Spook brengt hem dan in een walgelijken voddenwinkel, waar drie personen met zwaren bundel, elkaar ontmoeten: het is de ziekedienster, de waschvrouw en de lijkbidder, die alles gestolen hebben van 't bed waarop Scrooge's lijk verlaten ligt. Tot aan zijn hemd, en de bedgordijnen. Nog steeds weet de ongelukkige niet dat het hem betreft.
Eindelijk staan zij, het Spook en hij, in de sterfkamer: ‘De kamer was donker, zeer donker... ‘Op het bed, geplunderd, beroofd, onbewaakt, onbeweend, onverschillig lag een lijk.’ - Onder een oud deksel.
‘O koude, koude, stijve, vreeselijke dood, richt hier uw outer op, en omkleed het met al de verschríkkingen waarover gij beschikt; want hier is uw gebied! Maar van het geliefde, geschatte, geëerde hoofd, kunt gij geen haar naar uw ontzettend doel wenden, geen trek hatelijk maken. De hand mag zwaar zijn en terug vallen, wanneer men ze los laat; het hart en de pols kunnen stil liggen; maar die hand is open geweest, milddadig en oprecht; dit hart was moedig, warm en teeder; en die pols was die van een man. Sla, wreede schim, sla! En zie de goede daden uit de wonde springen, om de wereld te bezaaien met onsterfelijk leven!
| |
| |
Geen stem sprak die woorden uit in Scrooge's ooren, en toch hoorde hij ze toen hij op het bed neerblikte. Hij dacht: zoo die man nu werd opgewekt, welk zouden zijne eerstkomende gepeinzen zijn? Gierigheid, hard-handelen, schrapzucht? Zij hebben hem waarlijk tot een rijk einde gebracht!’
Echte levensphilosophie - van dit leven dat ons gegeven werd, niet om aardsche goederen te vergaren, maar om ons einddoel: God, te bereiken.
In den Kersttijd is het lijden van hen die geboeid zijn met de keten van hebzucht, gehecht zijn aan 't goud, grooter en zwaarder. Zoo zegt Marley's schim, in 't begin, tot Scrooge:
‘Op dezen tijd van het jaar lijd ik het meest. Hoe kon ik onder scharen mijner medemenschen wandelen, de oogen neergeslagen, en ze niet eens opheffen naar de gezegende Ster die de Wijzen leidde naar een schamele woon?’
Die ster van 't ideaal, van 't goddelijk schoon, van 't goddelijk medelijden heeft Dickens trouw in 't oog gehouden, en de blikken zijner lezers weet hij er gedurig naar te wenden.
Toen, in Hard Times, de arme werkman, Stephen, in den verlaten koolput is gevallen, waar hij met gebroken leden uren blijft liggen, is dezelfde ster zijn troost. ‘In mijn smart en pijn is zij mij daar beneden komen beschijnen,’ zegt hij tot Rachel, de zoete vriendin die zijn leed van getrouwd te zijn met een aan den drank verslaafde vrouwlenigt. Eindelijk werd hij uit den mijnput gehaald, en nu ligt hij op 't gras, 't gelaat naar den hemel gewend, en Rachel knielt nevens hem. In het graf waar hij levend lag bedolven, kon hij juist nog eene verre ster ontwaren. - ‘Mijn geest heeft zij verlicht... In mijn smart en pijn, met haar licht in mijne oogen, heb ik klaarder gezien. En mijn sterfgebed was dat de menschen dichter bij elkander zouden komen, elkanders nood zouden begrijpen, beter dan ik, zwakkeling, deed... Toen ik dat licht over mij en over mijn pijn voelde, dacht ik dat het misschien dezelfde ster was die naar de woon van onzen Verlosser leidde. Ik denk halvelings dat het zoo is.’
Vroeger heeft hij zijn hoop om 't harde lot der arbeiders te verzachten, gesteld, in opstand, geweldmiddelen. Nu is de kracht van lijdzaamheid en vergeving hem geopenbaard, en hij sterft met Rachael's zachte hand in de zijne.
- ‘De ster had hem getoond waar de God der armen te vinden
| |
| |
was. Door ootmoed en lijden en vergeving was hij doorgegaan tot zijn rust in de armen van zijn Verlosser.’
Dat is Dickens' levensphilosophie, zijn evangelie - dat geen ander is dan dat van zijn Verlosser.
In al zijne werken heeft hij het gepredikt. ‘Copperfield’ is als 't brevier van zijn intiemst denken en voelen. De beproevingen, de teleurstellingen, de lessen van zijn eigen leven heeft hij er ons in gegeven. Het behelst dan ook voor ons allen de hoogste levenslessen. En alle zijn besloten in het woord: liefde. Door gemis aan liefde komt alle lijden er in voort: de martelie van het vroeg verweesde kind; de val van Little Em'ly, slachtoffer van egoïstische drift - want niets is verder van de liefde dan driftige eigenliefde. Ja, tot het mislukken van David's eerste huwelijk is toe te schrijven aan te kort in liefde; want David zocht vooral zich zelf in zijn verslaving aan Dora's bekoorlijke grillen. Door Agnes alleen komt hij tot het volle en heilige der liefde.
Maar waar liefde te kort schoot, zal ook liefde alles herstellen. Aunt Betsey zal haar vooroordeel vergeten en zich het ongelukkig klein-neefje aantrekken. Peggotty, de trouwe ziel, getroost zich met een Barkis te huwen, om het kind een thuis te schenken. Werd Little Em'ly verleid, Mr. Peggotty grijpt naar den wandelstok en trekt de wereld rond, op zoek naar 't verloren schaap. En Agnes' beeld sluit het overheerlijk werk, wakend, diep in den nacht, aan David's zijde, ‘wijzend naar den Hemel’ - ‘pointing upwards’. - Beeld van trouwe liefde.
‘Dombey’ komt ‘Copperfield’ zeer nabij.
Geen andere levenslessen daar. Little Paul's vraag: ‘Wat is geld, papa?’ is als het leitmotiv aan den eenen kant. Wat is geld, aardsch bezit, eer, aanzien in Dickens' oogen? - Niets, en minder dan niets. Maar Florence's zelfverloochening zal tot zelfs het versteende hart van den aan den Mammon verslaafden Mr. Dombey, vermurwen. Terwijl Carker's snoodheid, Edith's trots op deerlijke mislukking stuiten. De levende krachten zijn die van de moraal; op barre onvruchtbaarheid loopt iedere macht van trots of gramschap of gierigheid uit. IJdel en dood zijn geweld of pronk; het geestelijke alleen is van tel: het sterven van een kind, met de erfenis van verteedering die het achterlaat; de dood eener moeder, een snikkend dochterken op den stervenden boezem omknellend. Wie zou niet liever in haar plaats zijn, dan in die van de aartskokette, Mrs. Skewton, met de rooskleurige gordijnen aan haar doodsponde? Of liever de goede Uncle Sol zijn, turend door den verren
| |
| |
nevel zijner oogen, of Walther nog niet thuiskomt, dan de koudhartige Major Bagstock - ‘J.B. Joe Bagstock Josh. B. Sir.’ - blauw in het gelaat van overvoeding en opsnijderij, en enkel buigend voor rijkdom, en hoogen rang?
Bleak House is het derde wonder in deze verzameling van wonderen die Dickens' novels heet. De twee uitreikende toppen daarin - een vrouwelijke en een mannelijke - zijn Esther Summerson en Mr. Jarndyce. Esther, het onwettig kind in vrees en schaamtegevoel opgegroeid, maar wier warmte des harten al die killigheid rond haar, als ijs in de zon, doet smilten; iedereen gelukkig maakt, en, beminnend, door iedereen wordt bemind. Mr. Jarndyce, de milddadigheid in persoon, maar die voor dank, als voor schande vlucht, zijn ‘grollery’ binnentrekt bij 't eerste woord ervan. Een origineele, tot in zijne goedheid toe.
Zijn Dickens' romans dan zedenlessen ten gebruike van meisjespensionaten? Zekere kritiek wilde het, een tijd lang, doen gelooven. Het is vreemd hoe sommigen bevreesd zijn voor bewondering. Omdat zij de zelfovergaaf vreezen? De offers der liefde? Want bewondering is een liefdedaad. Men wil gelijk worden aan 't voorwerp zijner liefde. Althans zelfs een Chesterton scheen bang de volle grootheid van het Dickensgenie te erkennen. Volgens hem, was hij enkel geniaal in humor. Alsof men den mensch kon halven: aan den eenen kant de vreugd, aan den andere de smart. Alsof de lach niet gedurig en hartelijker, door de tranen brak, als zon door de regendruppelen. Alsof het niet juist Dickens overheerlijke triomf was alles te vereenigen, het volle leven met kwistige handen te strooien, een schepper bij uitnemendheid, en zoo begaan met zijn scheppingen dat hij weent met zijne treurenden, juicht met zijne gezaligden.
Dat deelnemen met de smarten zijner medemenschen - want met het lot van 't geheele menschdom scheen hij begaan - was het dat hem in staat stelde zooveel te verhelpen van de misstanden, de wreedheden van zijn insulair land. Dit medelijden, die bezorgdheid, die liefde, in een woord, is het wat hem stelt boven elk schrijver van zijn land en van zijn tijd - ja, zelfs van een Shakespeare; want zoo deze even rijk was in typenscheppen, zijn hartebloed scheen hij niet te schenken om hen in 't leven te werpen.
Litteratuur is werk van een tijd; wat eene mode meebrengt, breekt de volgende af. Kunst is het edele beeld, dat den kus van den komenden dageraad ontvangt. Maar hooger nog dan kunst staat het leven - het volle, oppermachtige leven, gave van den oorsprong van alle leven: God.
(Slot volgt.)
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd