Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1928

[p. 745]

Enkele herinneringen aan Jacques Maritain
door Pieter van der Meer de Walcheren.

Het is nu meer dan zeventien jaar geleden dat ik bij Léon Bloy, in Januari 1911, eenige weken voordat ik gedoopt zou worden, Jacques Maritain voor het eerst ontmoette. Bloy had mij dadelijk reeds bij mijn bezoek, toen ik hem om raad kwam vragen en mij bij een priester te brengen, gesproken met kinderlijken trots en liefde van zijn petekinderen Jacques en Raïssa Maritain. - ‘In “L'Invendable” (het vierde deel van zijn dagboek) heb ik dat mirakuleus schoone avontuur verteld’, zeide hij mij. En ik herlas wat Léon Bloy geschreven had over de schuchtere, wonderbare komst van twee wezens, een jonge man en zijn jonge vrouw, in Juni 1905. - ‘Zijt gij het, Sint Barnabas, die mij deze zielen zendt? Geheimzinnige verwantschap tusschen dien Apostel en mij. Ik verwonderde mij reeds, sedert den 11den, zijn feestdag, dat ik zijn hand niet gevoeld had, evenals de andere jaren. Twee wezens, een jonge man en zijn jonge vrouw (die ons weldra als Paradijs-buren zijn geworden) bieden zich plotseling aan om vrienden van ons te worden, met den uitgesproken wensch zich nuttig te maken.’ - En een maand later, op den 25en Juli, schrijft Bloy in zijn dagboek: ‘Welk een bovennatuurlijk avontuur, welk een zegen voor ons, die twee vrienden, ons gezonden op den 20en Juni, en die zich liefdevol nestelen in ons hol! De jonge man is een dier idealisten, die God niet kennen, die zich bij de haren of bij de beenen laten sleepen in de trap van het Licht. De jonge vrouw is een heel kleine Russische Jodin. Zij doet mij denken aan 'n lelietje-van-dalen, dat zijn stengel neerbuigt onder een te zware zonnestraal. En in dit lieve en zoo brooze wezen woont een ziel, in staat eiken te doen knielen. De scherpte van haar verstand verblufte mij van het eerste oogenblik af. Aan Jeanne (Bloy's vrouw), die zeide dat zij in haar, Raïssa, christelijke gevoelens vond, heeft zij geantwoord: “Het is zeker omdat wij christenen zijn, dat wij uw man zoo liefhebben.” - Lieve, kleine Samaritaansche, die medelijden hebt gehad met den gehavenden reiziger, wees op uw beurt genezen door dien anderen Reiziger dien uw voorvaderen gekruisigd hebben.’

[p. 746]

Op den 29en Augustus van datzelfde jaar, - en in dien korten tijd is de vriendschap tusschen die edele wezens nog gestadig inniger geworden - herlas ik Bloy's aanteekening: ‘Ik zou niet weten hoe te zeggen wat we voor elkaar voelen. Deze tijd is voor ons, uit het oogpunt van vriendschap, hetgeen de Handelingen der Apostelen zijn voor het Christendom.’

Jacques noch Raïssa denken er reeds over katholiek te worden. Zij hebben wel ‘Le salut par les Juifs’, dat diepe en sublieme boek van Bloy gelezen. Maar zij zoeken nog.

......‘Je zoekt, zeg je,’ schrijft Léon Bloy in een brief aan Jacques, - ‘O professor in de wijsbegeerte, o Cartesiaan! Jij meent met Malebranche dat men naar de waarheid moet zoeken! Jij meent, dat het menschelijk vernuft iets vermag! Jij meent - 't komt op het zelfde neer - dat met een zekere mate van ijver, een persoon, die zwarte oogen heeft, ze zou kunnen veranderen in groene oogen met gouden glinsteringen! Je zult er ten slotte toe komen om in te zien, dat je slechts vindt, wanneer je heel nederig het opgegeven hebt nog te zoeken hetgeen je daar vlakbij voor het grijpen hadt, zonder het te weten. Wat mij betreft, ik verklaar ronduit, dat ik nooit iets gezocht noch gevonden heb, tenzij men het een vondst wil noemen, dat je blindweg tegen een dorpel stoot en plat voorover het lichtende Huis binnen valt. Je geestdrift voor “Le salut par les Juifs” is een inleidend mirakel. Er zullen er nog andere gebeuren.’

En den 5en April 1906 noteert Bloy: ‘Het wonder is volbracht. Jacques en Raïssa vragen den doop! 't Is groot feest in onze harten.’ In Juni daaropvolgend, op den feestdag van Sint Barnabas, heeft de plechtigheid plaats: ‘Afzwering van Jacques, zijn doop; de doop van zijn jonge vrouw Raïssa en de huwelijksinzegening. De doop ook van Vera, zuster van Raïssa. En ik ben de peter van deze drie door God beminde wezens, die ik veroverd heb met mijn boeken en die mij, verleden jaar, gezonden werden door den zelfden grooten heer van het Paradijs, Sint Barnabas, mijn beschermer. ‘Het is heden een dier dagen die den duur van het eeuwig leven hebben.’

_* * _*

Ik herkende Jacques Maritain, toen ik hem zag, op dien verren middag, in het atelier, de werkkamer van Bloy, in het bouwvallige paviljoen, dat onze oude peter toen bewoonde met zijn gezin, bovenop Mon-

[p. 747]

martre, achter de Sacré-Coeur. Het was of mij een oudere broer gegeven werd. Hij wist, dat ik een jaar lang geregeld de diensten had bijgewoond in de kapel van de Benedictinessen van de rue Monsieur. En hij begon mij te spreken van de Benedictijnen, van de liturgie, over Solesmes. O niet als een doceerende leeraar, maar met die zoekende, liefdevolle, aandacht voor wat den ander boeide en ganschelijk vervulde, met die schuchtere zachtheid, die hem eigen is en waarmee hij een ieder tegemoet treedt die tot hem komt. Hij was toen nog niet de beroemde thomist, en zijn teederheid had nog niet die stellige, milde en onverzettelijke kracht welke hij winnen zou door jaren van studie en gebed. Hij was toen acht en twintig, droeg lang haar en een losse das en keek je aan met zijn hart (wat hij nog altijd doet). Ietwat gebogen van schouders, het hoofd even schuin, lichamelijk niet sterk, leek hij een zwakke natuur. Ik moest aan een offerlam denken. Ik wist nog niet - hij zelf ook niet! - tot welk een kracht die bedeesdheid eenmaal zou uitgroeien, wanneer de hartstocht en de liefde voor de waarheid hem aangegrepen zou hebben.

Wij wandelden dien eersten middag samen in den kleinen donkeren tuin van Bloy's woning. Wij hadden elkander dadelijk gevonden. En ik herinner mij nog zijn oogen en zijn glimlach, die liefde geven en waarmee hij mij aankeek en waarmee hij nog altijd iedereen aankijkt, in wien hij maar de geringste beweging naar de waarheid voelt.

Zooals Bloy en zijn vrouw ons, nieuw-gekomenen, opnamen in hun leven als hun kinderen en als hun vrienden, zoo werden wij ook door de Maritains ontvangen, door Jacques en zijn vrouw. Want ik moet het zeggen, het is geen geheim: den jongen man van 17 jaar geleden kan ik in mijn dankbare herinnering, - zoo ontzaglijk veel in mijn geestelijke ontwikkeling heb ik hem te danken - niet scheiden van zijn jonge vrouw, evenmin als dat nù ook mogelijk is. Samen hebben zij gezocht; samen hebben zij ‘Le catéchisme spirituel’ van Père Surin gelezen en bestudeerd; samen lazen zij de boeken van Léon Bloy en de heiligenlevens. Samen hebben zij het thomisme ontvangen en verwerkt. Herinnert u maar ‘Kunst en scholastiek’. Samen schreven zij dat kostelijk boekje ‘De la vie d'oraison’. Want meent toch vooral niet dat deze scholastische wijsgeer een denkmachien is, een kille haarkloover, en een dorre professor met gewichtige allures en ongenaakbare hoogheid.

Jacques Maritain is in de allereerste plaats een man van gebed. En ge hebt maar even met hem te zijn, om te voelen, dat heel zijn kracht de overvloed is van het innerlijk leven.

Ik persoonlijk heb dat eerst eenige jaren later bespeurd. Want in

[p. 748]

den beginne was ik een beetje schuw voor al die philosofie. Wat wist ik van St. Thomas? Niets. Zelfs in de geschiedenis der wijsbegeerte, zooals die door de professoren aan onze officiëele Hollandsche universiteiten gedoceerd werd in mijn tijd (het zal nu nog wel hetzelfde zijn), werd St. Thomas totaal genegeerd, sprong het college, van Plotinus ineens naar Descartes over, want in de Middeleeuwen bestond er geen andere wijsbegeerte dan een minderwaardige ‘ancilla Theologiae’!

Jacques Maritain heeft mij Thomas leeren lezen. Het was in het tweede jaar van den oorlog, in den zomer van 1915, dat hij mij voor het eerst sprak van een zekeren Père Pègues, een Dominicaan, die een (‘Commentaire français littéral de la Somme théologique de Saint Thomas d'Aquin’ aan het uitgeven was!

We waren heel veel samen in die jaren. Maandenlang woonden we, de Maritains en wij, in de buurt van Parijs, en later in 1918, tijdens de dreigende opmarsch der Duitschers, in de pastorie van een klein dorp in het Sarthe-departement, waar wij dan het strenge werken, des Zondags onderbraken met zeer onwijsgeerige ‘charades’, waarbij de thomist Maritain de allerdwaaste hoofdrollen vervulde tot uitbundig vermaak van den pastoor en de andere vrienden en familie-toeschouwers!

En ik las onderwijl Père Pègues' commentaar, en als ik er niet uit kwam, dan hielp hij mij en gaf een commentaar op den commentaar met eindeloos geduld. Maar méér nog gaf hij mij. Hij leerde mij priesters, monniken kennen, die niet bang zijn om de zielen uitsluitend naar God te richten en ze waarachtig te leeren bidden.

Door hem ken ik ook de St. Paulus-abdij van Oosterhout, en wat deze voor beteekenis in mijn, in ons leven heeft gehad en steeds zal hebben, kan ik moeilijk zeggen.

Dat heb ik alles te danken aan Jacques Maritain. En hoevele andere, ontelbare zielen heeft hij niet geholpen op diezelfde liefdevolle wijze, in eigen omgeving door zijn onmiddellijk contact, en in wijderen, zeer wijden kring door de geniale macht van zijn boeken.

En toen is hij bekend geworden, deze eenvoudige, zeer nederige man, die nooit invloed gezocht heeft, geen eerzucht kent, en maar stil voor zich heen gewerkt heeft uit den overvloed van zijn gebed. Ik ken in de wereld nauwelijks iemand anders in wien een zoo volkomen evenwicht bloeit - en dit is toch niet zeldzaam in de landen van katholieke latijnsche cultuur - van rede en gevoel, van verstand en hart.

En weet ge hoe deze geniale mensch, van wien nu een zoo diepe invloed en gezag uitgaat over wijsgeeren en priesters, over dichters en

[p. 749]

geleerden, over monniken en modernste kunstenaars; die dingen heeft geschreven over de tegenwoordige maatschappelijke toestanden die meer bekend moesten zijn bij onze Katholieke politici, en die, met verlegen bescheidenheid, want zichzelf niets tellend, en met een onverzettelijke liefde vechtend voor God, wel de grootste en rijkste en veelzijdigste geest van Europa is (hadden wij maar zoo iemand in Holland!) - weet ge hoe hij in zijn jonge jaren, toen hij het materieel heel moeilijk had en de zorg kende voor het dagelijksch brood, zijn kost heeft moeten verdienen?...... Voor den uitgever Hachette zette hij een ‘Dictionnaire de la vie pratique’ in elkaar: een handboek waarin je inlichtingen kunt vinden over de manier waarop je de verschillende soorten vleesch moet snijden; over hangsloten; over de modes enz. enz.!

Maar er is nooit bitterheid in Maritain geweest. Want hij is niet op zichzelf gekeerd. Hij wroet niet, hij is niet ‘verscheurd’. Het is alles overwonnen in de diepte. Hij is er boven uit in de klaarheid der liefde. Helder overziet hij het leven, want hij woont in het bovennatuurlijke leven, niet met gespannenheid en verbeten wil, maar bloeiend in vrede en kinderlijken ootmoed, God liefhebbend boven alles en de menschen.

En wat hij zegt van onzen ouden smartelijken peter, dien hij als geen ander begrepen heeft: ‘Léon Bloy bad met den eenvoud van een klein kind’, moet ook van Jacques Maritain gezegd worden. En zou daarin de oorzaak niet te vinden zijn van heel die groote macht welke zijn heldere gedachten, die telkens verschieten openen op de allerschoonste en diepste geheimen van het geestelijke leven, uitoefenen op tallooze en onderling zoo verscheiden menschen van nu?

Cocteau had dat ook begrepen, toen hij in zijn brief aan Jacques Maritain schreef: ‘......je zwakheid is een verschrikkelijke kracht, de kracht van een ploeger’......

Ik zie hem duidelijk door al die jaren heen: zooals hij thuis de bezoekers en de vrienden ontvangt, zooals hij lacht en zwijgend luistert, zooals hij de menschen aankijkt, zooals hij met sterke stem zijn gedachten voorleest: altijd dezelfde uiterlijke bedeesdheid, maar met een ziel zoo sterk levend binnenin en toch zoo kinderlijk teer, met zijn geest alles omvattend als in een fijne, nerveuze hand, en dat alles volbrengend met een weergalooze liefde die geen mindering kent maar zich zelve verterend brandt tot bate van ons allen. Zoo ken ik hem van onze eerste gelukkige ontmoeting af.