Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1928

[p. 704]

Kronieken

Fransche letteren.
Proust onder het ontleedmes.
door Leopold Levaux.

Proust is dood sinds 1922 en zijn reusachtig werk: ‘A la recherche du temps perdu’ is thans in zijn geheel verschenen, gedeeltelijk dus na zijn dood. In het laatste hoofdstuk, dat in September 1927 publiek is gemaakt,⁽¹⁾ legt hij zelf heel den omvang van zijn plan voor ons open. Aan de hand hiervan, en vooral van het feit dat we dit plan thans bezitten volkomen uitgewerkt, wordt het voor de kritiek mogelijk, zijn waardeeringen te beoordeelen. Ik ga dat hier doen, wat mij aangaat, met het doel om licht te werpen op een werk van een wondervol geduld en uiterst nauwkeurig en dat geteld zal worden onder de belangrijkste van onze eeuw.

Wat dat werk beheerscht, is het begrip van den Tijd. ‘Si du moins il m'était laissé assez de Temps pour accomplir mon oeuvre, je ne manquerai (sic) pas de la marquer au sceau de ce Temps dont l'idée s'imposait à moi avec tant de force aujourd'hui.’⁽²⁾

De wezens van deze wereld bewegen zich niet enkel in de ruimte, maar vooral in den Tijd of liever nog, zij zijn zelf van de ruimte en van den Tijd. Proust beschouwt het heelal onder dien gezichtshoek, en hij ziet dat het ‘heelemaal opnieuw moet geteekend worden, (‘à redessiner tout entier’), zoodanig dat de mensch er ‘de lengte niet van zijn lichaam, maar van zijn jaren hebbe’, ‘de afmeting van den Tijd’.

Zoodoende begint hij ‘gebruik te maken, in tegenstelling van de vlakke zielkunde die men gewoonlijk bezigt, van een soort zielkunde in de ruimte’. Nieuwe zielkunde waar in ‘het geheugen, door het verleden in te voeren in het heden zonder het te wijzigen, zooals het was op het oogenblik dat het 't heden was, juist die groote afmeting van den Tijd opheft volgens welke het leven verloopt’.

(1) In ‘La Nouvelle Revue française’ No 168 van 1 Septembre 1927, Paris.

(2) ‘Als mij ten minste Tijd genoeg werd gelaten om mijn werk af te maken, zal ik niet nalaten het te merken met den stempel van dezen Tijd, waarvan het begrip zich vandaag met zooveel geweld aan mij opdrong.’

[p. 705]

O Temps, être inconnu que l'âme seule embrasse...⁽³⁾ Men moet dat goed verstaan: als hij hier spreekt van af te schaffen wat hij daar straks beweerde in te voeren - ‘la dimension du Temps’ nl. (de afmeting van den Tijd) - dan is dat alleen onvolmaaktheid van taal (de voorbeelden daarvan komen veel voor bij Proust): feitelijk gaat het er alleen over - in zijn eigen visie en in die zijner lezers - het rechtlijnig, achtereenvolgend en dus bedrieglijk lint af te schaffen volgens hetwelk de Tijd hem tot nu toe, heeft toegeschenen zich af te rollen, om daarvoor in de plaats te stellen een waarachtige tijdelijke ruimte, waarin de omvangen en de interplanetaire kringvormige bewegingen tusschen de wezens, om zoo te zeggen, mogelijk worden.

Anders gezegd, in plaats van een lijnvormigen Tijd wil hij, dank aan het geheugen dat het verleden omvat als een wereld, gebruik maken van een - waarachtigen - Tijd met drie afmetingen, zoo ongeveer als in de organische scheikunde, waar men, om lichamen aan te duiden die aan elkander vreemd zijn, maar onder een en dezelfde nominale formuul begrepen, men formulen in de ruimte heeft uitgevonden die evenveel groepeeringen van dezelfde atomen en van dezelfde molekulen mogelijk maken als er werkelijk onderscheiden lichamen zijn.

Of nog anders gezegd, Proust zou willen vatten en ons doen vatten in de wezens, meer hun gelijktijdigheid van bestaan en van handeling, van den eenen Tijdstip tot den anderen, dan de op elkaar volging van hun bewegingen, in een duur, rechtlijnig gezift door het getiktak onzer uurwerken.⁽⁴⁾

En vooral wil hij ze gevoed en als opgezwollen van Tijd, zelf Tijd. Op die manier is het dat, als Juffrouw de Saint-Loup - dochter van die Gilberte vroeger door hem bemind en sinds gehuwd met de Saint-Loup - hem verschijnt in haar lachende schoonheid nog vol hoop en verwachtingen, hij haar ontdekt als ‘gevormd uit de jaren zelf die hij verloren had.’

Uit deze wijze van opvatting der wezens volgt dat ze voor hem als uurwerken worden, of beter nog als sterren, wier onvoorzienbare wentelingen, bepaald door de vreemdsoortige, op een geniale wijze⁽⁵⁾

(3) Thomas, (XVIII^e siècle) ‘O Tijd onbekend wezen dat de ziel alleen omvat.

(4) Hierin is hij wel de tijdgenoot van Einstein en van diens relativiteitstheorie, en van de kinema die op zoo'n wonderbare wijze (als hij goed is) het gelijktijdige realiseert in het op-elkaar volgende en die het verleden in het heden vermag op te roepen.

(5) Geniaal wel, maar door een genie dat blind is om te zien ‘wat geen menschenoog gezien heeft.’

[p. 706]

doorvorschte diepten van het ik, den Tijd afmeten, in den hemel van zijn ‘verstandelijk heelal’ waarin zich koncentreert zijn heele zoo koortsig subjektieve ziele-leven.

En die subjektiviteit wordt nog sterker door het feit dat enkel in het meest intieme van zichzelf die werkingen van psychologische samenstelling kunnen voltrokken worden. Als het verstand van Proust, bij middel van het geheugen door geschreven nota's geholpen, zich meester maakt van de ‘tijdelijke liggingen’ van de ‘vlakken’, van de ‘dwarslijnen’ - dat alles besloten onder de benaming van ‘geesteslandschappen!’ - dan is dat, we moeten zulks goed in aanmerking nemen, om ze te herscheppen door een diep intieme en, methaphysisch gesproken, louterende werking: ‘Het herscheppen door het geheugen, van indrukken die daarna moesten worden doorgrond, belicht, omgevormd in evenwaarden van het verstand, was dat niet een der voorwaarden, bijna het wezen zelf van het kunstwerk, zooals ik het had opgevat...’⁽⁶⁾

Om dus tot een veel diepere objektiviteit te geraken, om te trachten de menschelijke realiteit in haar wezen zelf te omvatten, vervormt de zielkundige kunstenaar den uiterlijken schijn in voorstellingen waarin zijn eigen ik zich op een onoplosbare wijze vermengt met de beelden die hij er zich van maakt, zonder te aarzelen om b.v. ‘zich sommige personen voor te stellen niet buiten, maar binnen in zichzelf, waar hun minste handelingen doodelijke verstoringen kunnen te weeg brengen.’

Ik zei daar even: diepere objektiviteit: nochtans lost zijn werk zich op in de subjektiviteit, niet in een gemakkelijke en verwaande subjektiviteit - egocentrisme van letterkundige à la De Goncourt - maar in een benauwende, bedektelijk Pascaliaansche subjektiviteit.

Inderdaad, als hij het op zich neemt ‘de afmeting van den Tijd voortdurend merkbaar te maken in een afschrift van de wereld dat noodzakelijk totaal verschillend zou zijn van dat wat onze zoo bedrieglijke zintuigen er ons van geven’, als hij wil dat, door de kracht van zijn boek, zijn lezers niet eenvoudig weg ‘zijn lezers zijn, maar de eigen lezers van zichzelf, - wijl zijn boek niets anders is dan een soort vergrootglas, bij middel waarvan zij in zichzelf kunnen lezen, - als hij zelf in zichzelf wil lezen, dan is dat om de waarheid van zijn ik in de kern te bereiken.

(6) ‘La recréation par la mémoire d'impressions qu'il fallait ensuite approfondir, éclairer, transformer en équivalents d'intelligence, n'était-elle pas une des conditions, presque l'essence même de l'oeuvre d'art telle que je l'avais conçue...’

[p. 707]

En als hij wil terugvinden ‘den verloren Tijd’ - ‘onuitsprekelijk terugkrijgen van de verspilde zelfstandigheid’ zooals Bloy het uitdrukte met een heel ander inzicht - en hem wil sublimeeren in een onvernietigbaar werk, dan is zulks opdat dit werk ‘zijn graf aanduide en het bescherme tegen het rumoer en geraas, en een weinig ook tegen de vergetelheid.’

Het is zoo heel natuurlijk dat Proust, werkende om zich te verwezenlijken in den Tijd, niet heelemaal wil sterven! Maar, evenals Renan, evenals sommige Ouden, zoekt hij zijn over-leving... in den roem bij de menschen, die zon der dooden! Smartelijke dwaasheid die bestaat in het vragen van het onvergankelijke aan het vergankelijke, de eindelooze en eeuwige verwijding aan dien Prometheus van het tijdelijk eindige: de Mensch.

Merken we, in 't voorbijgaan op, dat om te slagen in deze verovering, hij het geenszins te veel oordeelt daaraan te doen meewerken, zooniet alle kunsten, dan toch de veelvuldige bevoegdheden die de omgang van allen en ook de meest afgewisselde beoefening van het bestaan ontwikkeld hebben in zijn gevoeligheid van schrijver en in zijn handigheid van mensch: ‘Wat zou hij, die zulk een boek kon schrijven, gelukkig zijn, dacht ik; welk een labeur zou hij vóór zich hebben. Om daarvan een begrip te geven, zou men aan de meest verheven en de meest verschillende kunsten, vergelijkingen moeten ontleenen; want die schrijver, die trouwens van elk karakter de meest overstaande zijden zou moeten in 't licht zetten om diens omvang te maken als dien van een meetkundig lichaam, zou zijn boek moeten voorbereiden, met de uiterste zorg, met gestadige hergroepeeringen van krachten als voor een offensief, hij zou het moeten dragen als een vermoeiende last, het aannemen als een regel, het opbouwen als een hinderpaal, het veroveren als een vriendschap, het overvoeden als een kind, het scheppen als een wereld, zonder van kant te laten die geheimenissen die waarschijnlijk hm uitleg slechts vinden in andere werelden en waarvan het voorgevoel dàt is, wat ons het meest ontroert in het leven en in de Kunst.’

Ik heb deze wonderschoone bekroning bij dezen agnostieker onderlijnd. Zoo groot is nochtans de prijs dien hij er in toestemt te geven voor den aankoop van een akkerveld waar geen schat in verborgen zit. Zijn plan lijkt hem leefbaar, daarom geeft hij er zich aan met heel zijn ziel, zooals Plato wilde dat men tot de Waarheid gaan moest. De litteraire kunst wordt voor hem, evenals voor alle groote geesten, een middel

[p. 708]

van geestelijke realisatie. Subjektivisme, zei ik: maar van de nobelste hoedanigheid, zelfs in zijn afdwaling.

En toch, als deze groote gedachte, als de revelatie van dit ‘begrip van den Tijd’ hem gewordt, als hij dit besluit neemt ‘dat hem het leven had doen beschouwen als waard om geleefd te worden’, is Marcel Proust zwaar ziek, zit de dood op hem te loeren en... hij weet dat. ‘Een lichaam te hebben, dat is de groote bedreiging voor den geest’. Vooral als dit lichaam gaat sterven ‘en de geest zich zal moeten overgeven’. ‘Reeds komt de nacht waarin men niet meer kan schilderen en waarover de dag niet meer zal opgaan’. Reeds voelt hij dat bij hem ‘de krachten van den schrijver niet meer op de hoogte zijn van de ikzuchtige vereischten van het werk’.

Een drama wordt dan ingezet waarin het hem gegeven is al de ongenoegzaamheden te peilen van een geest die, in den strijd des geestes, enkel en alleen door zichzelf geholpen wordt: ‘Menschelijk en denkend leven waarvan men ongetwijfeld niet zoo zeer moet zeggen dat het een mirakuleuze vervolmaking is van het dierlijk en physisch leven, dan wel een onvolmaaktheid, even onontwikkeld nog als het gemeenschappelijk bestaan is der voordiertjes en der poliepen, als het lichaam van den walvisch, enz...... in de organisatie van het geestelijk leven. Hij ontdekt ten minste dit: de spiritualiteit van den geest, gedurende deze roerende en ongelooflijk ascetische krachtsinspanning⁽⁷⁾ waarbij hij ten slotte de overwinning behaalt in dien zin dat hij ertoe komt ons na te laten dat ‘afscheid van een stervende’, ‘die bouwkundige werken’, die ‘Mémoires van Saint Simon van een ander tijdperk’, ‘dat boek zoo lang als de Duizend en één Nacht misschien, maar heel anders’, als de acht zwaarlijvige deelen zijn van zijn buitengewone ‘Recherche’.

Maar hij wordt overwonnen omdat hij sterft.
Te vergeefs zoek ik een slagboom tegen den Tijd....
Een gansche rij boekdeelen kan daar niet voor dienen.

Na dat alles te hebben gezien - wat overigens voor iedereen onmogelijk was te bemerken wijl het werk deel na deel werd uitgegeven,⁽⁸⁾

(7) De smartvolle verwikkelingen daarvan moet men zelf lezen: immer en altijd te bed, vensterluiken gestadig gesloten, werken bij kaarslicht, bladzijden ontrukt aan de ziekte, een voor een. Wat geven hem de relaties zijner vrienden en van die met hem zijn omgegaan!

(8) Met een bescheiden bitterheid heeft Proust zich beklaagd slecht te worden begrepen. ‘Het is pijnlijk - zoo schreef hij o.a. aan iemand - als men in elkaar heeft gezet - en ik zeg dat in de echt bouwkundige beteekenis - een werk op een zoo beredeneerde wijze dat iedere zin er zijn symétrie heeft en dat ten slotte op de eerste bladzijde van het eerste deel, gelegd wordt de laatste zin van het laatste, het is pijnlijk zeg ik, dan te hooren spreken als van een verzameling toevallige herinneringen...’ (Nouvelles Littéraires van 31 December 1927). Dat was fataal, wijl hij, deel na deel, een zoo lang en, ten slotte, zoo geheimzinnig werk uitgaf.
Wat hem het meest schijnt aan 't hart te liggen is, niet genomen te worden voor een ‘fouilleur de détails’ gebroken over zijn stof, maar voor een ‘architecte’ bouwende uit vrijen wil, of liever nog voor een sterrekundige, 'n soort Kepler die de wetten ontdekt van de psychologische gravitatie: ‘Welhaast kon ik eenige schetsen toonen. Niemand begreep er iets van. Zelfs zij die gunstig gestemd waren voor mijn waarneming der waarheden die ik daarna in den tempel wilde uitbeitelen, wenschten me geluk ze ‘met den mikroskoop ontdekt te hebben, terwijl ik me integendeel van een teleskoop bediend had om dingen te bemerken die inderdaad heel klein waren, maar omdat zij zeer ver af lagen en die ieder een wereld waren. Daar waar ik de groote wetten zocht, noemde men mij snuffelaar van kleinigheden.’
Deze ingemetselde van den Tijd ondervond een niet-te-bedwingen drang er de grenspalen van achteruit te zetten, wat zelf weer een onbewusten maar diepen drang verried van vereeniging met den Oneindige, vereeniging die alleen ons kan ontrukken aan de folterende beperkingen van den tijd en van de ruimte. Veritas liberabit vos. Juist omdat Hij de oneindige Waarheid is, is Jezus de Verlosser der Wereld.

[p. 709]

gevoel ik vandaag de noodzakelijkheid sommige mijner beoordeelingen te herzien.

Acht jaren geleden schreef ik, in een studie over ‘A l'ombre des jeunes filles en fleurs’ maar die ik meen geldt voor heel het oeuvre: ‘Ik blijf niet stil staan bij de bovenmatige banaliteit van het voornaamste gegeven, noch bij het eindeloos genoegen waarmee de schrijver zich ophoudt bij elke kleinigheid. Dat is klaarblijkend volgens de architektonische opvatting die hij zich van den roman gemaakt heeft. Maar dan is er onevenredigheid tusschen het enorme materiaal, en de onbeduidendheid van de hoofdgedachte. Zou heel de verklaring van deze fundamenteele fout niet hierin bestaan dat M. Proust, wat de algemeene kunstopvatting aangaat, een onvoorwaardelijke realist is en zelfs een naturalist, terwijl hij, wat de uitvoering betreft, verschijnt als een impressionnistisch intellektualist van allereerste grootte? Vreemd mengsel van radikale zwakheid en van weinig voorkomende kracht, dat ons van zijn kunst, het monsterachtig beeld geeft van een waterhoofd op een tenger en misvormd lichaam’.

Slechts aan het eind van zijn werk kan men gewaar worden, hoe zeer zijn personen, met wie ik hem te veel gelijk stelde, op een zekere wijze van hem onthecht zijn, hem vreemd zijn. Heel zijn leven heeft hij omgegaan met mondaine weerhanen, waaronder heel enkele waarachtige menschengezichten. Op zekeren dag, een inwendige schok: ‘angst maakte zich van hem meester’; en die ‘gegrimeerde gezichten hebben hem de notie geschonken van den verloren tijd’. Hij tracht dan dezen

[p. 710]

terug te vinden, verkruimeld onder den stoot der minuten, in stukken gerukt door de uitrekking van den duur. Dat verplicht hem om onophoudelijk met de pen, zijn levenshoning af te krabben van die lage of platte kreaturen, om er zoo mogelijk, alle perceeltjes, alle oogenblikken van te verzamelen. Daar vandaan, wat ik genoemd heb zijn eindeloos genoegen.⁽⁹⁾ Dit ‘alle’, dit bezittelijk bijvoeglijk naamwoord, heeft zijn naturalisme voortgebracht, dat ik hem te recht verweten heb: door hem, wordt de keuze uitgesloten van af het begin: respijt wordt ons niet gegund van geen enkelen trek, van geen enkele bijzonderheid, hoe gering, hoe rauw die ook zij.

Dat Proust ‘een impressionnistisch intellektualist zou zijn van allereerste grootte’ is thans helderder dan ooit. Zelfs zijn ‘her-schepping’ van de ontvangen indrukken, zijn ‘omvorming in verstaanbare gelijkwaarden’, doen ze niet wonderbaar denken aan het Thomistisch begrij pen?

‘Kennen, dat is in ons den vorm opnemen van een ander voorwerp, terwijl we toch onzen eigen vorm bewaren’ leert de School⁽¹⁰⁾.

‘De vorm’ dat is gekend, is het substantieel dynamisch en soortelijk beginsel dat, vereenigd met een stof, de eenheid voortbrengt, de vastheid en de werkzaamheid van het wezen dat het met haar vormt. Zoo is ‘de vorm’ van den mensch, zijn ziel. ‘Als ik den boom ken, ontvang ik in mij, zonder iets van mij zelf te verliezen, de voorstelling of den vorm van den boom. Vitale vereenzelviging die, wel verre van mijn geest te kwetsen, hem vervolmaakt en hem in werking stelt’ (op. cit.). Doen de zaken zich zóó niet voor, en voorbedachtelijk, bij Proust, zoowel op het plan van het doorgemaakte leven als dat van de kunst, als hij ‘zich M. de Norpois voorstelt, niet buiten maar binnen in zichzelf’ en als hij ‘er den indruk van doorgrondt, verlicht en omvormt in 'n verstaanbare gelijkwaarde?’

Helaas! dit onvergelijkelijk vermogen van begrijpen en van zielkundige doorvorsching, in plaats van hem normaal te voeren tot God langs de klimmende ladder der schepselen, brengt hem enkel terug tot zichzelf, en tot zijn dwaas plan van ‘her-schepping door het geheugen’.

(9) Noteeren we ook deze treffende bekentenis: ‘Jong zijnde had ik het gemakkelijk gehad en Bergotte had mijn bladzijden van kollegestudent “volmaakt” gevonden, maar in plaats van te werken, was ik lui geweest, levend in de verstrooiïng der genoegens, in de ziekte en zorgen en dwaze grillen, en ik ondernam mijn werk den vooravond van mijn dood, zonder iets af te weten van mijn stiel’ (N.R.F. op cit.).

(10) Hugon, Les vingt-quatre thèses thomistes, Téqui, Paris 1922 blz. 139.

[p. 711]

De giftige stoffen waarop ik van ideologisch en zedelijk standpunt uit, bij Proust gewezen heb, zitten er wel degelijk in: ‘Vertwijfelend determinisme à la Taine’, ‘zoekend en snoepachtig dandysme à la Stendhal’, ‘eclectisme en zinnelijkheid à la Remy de Gourmont’. Toch meen ik juist hier, een wijziging te moeten aanbrengen in mijn oordeel dat betrekking had op een al te klein gedeelte van zijn werk. Ik heb geschreven dat, ook het minste zielroerende uit dit werk afwezig was. Alleen op het einde, ten langen laatste, komt zijn onderdrukte pathetiek, van ondergedompeld dat ze was, aan de oppervlakte drijven. Maar ze bestaat. Die hevige en verkropte hartstocht de wezens te kennen in hun essentie, en die zoo innig verbonden is met den nood hun te verleenen hun waarachtigen omvang in Tijd, wijst die niet bij Proust op een weinig voorkomenden metaphysischen honger, nog ten uiterste bevestigd door zijn allerscherpst verlangen zichzelf te realiseeren, zoo sterk als maar eenigszins mogelijk, in den schoot van den ongepeilden kosmos? Waarnaar streeft dan zijn heldhaftig pogen, tenzij om voort te brengen ‘een verwijding van zijn geest zoodanig dat het verledene er zich kunne hervormen, er weer aktueel worden, en hem schenken - maar helaas! slechts kortstondig - EEN EEUWIGHEIDSWAARDE?’

Dat woordje ‘helaas!’ wat verraadt het anders dan de verscheurende, tragische verzuchting naar de plaats, de wijze van bestaan waar de Tijd niet meer voortspoedt, de wezens niet meer vermoordt, niet meer oplost, maar waar hij ze, als een schieter of een aanloopplank, buiten zich wegslingert, zoodat hij er niet meer aan kan, en ze zijn in een verlevendigende rust en een ongeschonden gaafheid, voor immer in 't bezit van al hun minuten, voor altijd verlengd in het standvastig geluk van de gelukzalige eeuwigheid!

De Eeuwigheid! voor Proust is het zijn werk dat ze aanvult. In de plaats van het Boek des Levens, voor 't betrachten zoo heilzame schuilplaats, moet hij maken een boek van de dood. Maar hij doet het op een heldhaftige manier, met een goede trouw en een stoïcijnschen ijver die zeer sterk staan tegenover het scepticisme waarvan ik hem beschuldigde, en die de bewondering afdwingen.⁽¹¹⁾.

Is zijn zinsbouw zelf geen weerspiegeling van dit geestelijk drama,

(11) Het is niet overbodig te doen opmerken dat het eigenlijk godsdienstig scepticisme, wat rechtstreeks ingaat tegen het uitdrukkelijk geformuleerd Geloof, ook wel aanwezig is. Maar we moeten erkennen dat dit, bij Proust, zich niet uitstrekte tot alles, dat het niet inbeet in de gansche ziel, maar er integendeel plaats liet voor een soort oprechtheid die ik er niet ver af ben enorm te noemen.

[p. 712]

met zijn wending los van 't kortstondige, maar, terzelfdertijd, angstig voor men weet niet welk beslissend gebeuren dat even goed een ramp als een onthullende dageraad zou kunnen zijn? Langs alle kanten is dit boek over den Tijd ingesloten door de ondenkbare nadering van het einde van den Tijd.

Zoo is bij den schrijver van ‘A la recherche du temps perdu’ ‘het werkend intellekt (hooger vermogen van het verstand, dat het voorwerp der verbeelding verheft en omvormt) wel degelijk die zon die is aangestoken op den top van onze ziel en die er de twee hellingen van verlicht; door hare werking op de duistere verschijnselen der verbeelding, verlicht ze de helling die aan de zinnelijke wereld raakt; door haar invloed op het passief intellekt (vermogen dat zich rechtstreeks met het voorwerp bezighoudt en aan hetwelk eigenlijk de akt der kennis toekomt) verlicht ze de helling die raakt aan de geestelijke oevers en aan de eeuwigheid’ (op. cit.).

De geest van Proust heeft deze tweede helling gevolgd met een verbitterd en ingewikkeld rondtasten: in de oogen der menschen, is hij niet geland. Deze letterkundige held onzer dagen, in wiens aderen voor de helft Joodsch bloed stroomde, heeft niets schijnen af te weten van den Vader des lichts. En toch, wreede kontradiktie, is hem hoegenaamd niet onbekend geweest ‘het vergankelijke van de liefde, der aardsche grootheden en van allen menschelijken hoogmoed’⁽¹²⁾. Wat bleef hem dan over, in zijn kwade uren? De groote doodssmart die zweeft over zijn werk, uitgestrekt naar den eeuwigen oever, als de krampachtig uitgestoken arm van iemand die verdrinkt.’

(12) Sodome et Gomorrhe.

[p. 713]

Amerikaansche-Engelsche Letteren.
The bridge of San Luis Rey door Tornton Wilder (1927),
door Marnix Gijsen.

Een half miljoen menschen hebben dit boek in stormpas gelezen. Het verscheen in October 1927. Zijn oplage stijgt gedurig nog en de verkoop gaat a rato van 10.000 exemplaren per dag. Het is voor het laatste jaar zeker het best verkochte boek in de Staten en in Engeland, ‘the best seller of the year’.

Dit succes heeft het te danken aan hoedanigheden die we nader zullen omschrijven maar vooral aan een zuiver literair karakter dat ongewoon is in Amerika. De Amerikaansche literatuur is voor negen tienden sociale critiek of apologie. Hare bekommernissen zijn niet allereerst van vormelijken literairen aard. Zij wil niet zoozeer scheppen dan wel aandikkend verhalen, caricaturaal beschrijven, lyrisch wraken de elementaire oncultuur van het gros der Amerikaansche massa. Neem de twee best gekende auteurs: Theodor Dreiser en Sinclair Lewis. De eerste schildert met volledig pessimisme de huidige Amerikaansche samenleving: hij doet dit met een naturalistische nauwkeurigheid waaraan de Europeesche letterkunde al sedert lang is ontgroeid. Hij ergert den gewonen lezer dood in de Staten: zijn groot boek ‘An American Tragedy’ is exact als een officieel stenographisch verslag en in zijn tragische naaktheid een breed fresko van een Amerikaanschen ondergang. Al zijn andere werken zijn in den zelfden toon, met even pijnlijke juistheid opgemerkt, met even veel pessimisme doortrokken. Dreiser schreeuwt een hartstochtelijk: Neen, tot de Amerikaansche maatschappij van heden.

Sinclair Lewis valt haar niet aan met een somber verslag, hij geeselt haar, hij ridiculiseert haar met bloedige requisitoria. ‘Babbitt’, ‘Mainstreet’, ‘Arrowsmith’, ‘Elmer Gantry’: allen geniale caricaturen van een type uit de Staten. Babbitt: de businessman, Mainstreet: het dorp, Arrowsmith: de geleerdenwereld, Elmer Gantry: de geestelijkheid. Zijn menschen heeft Sinclair Lewis tot blijvende figuren omgeschapen:

[p. 714]

dat schoonste doel der kunst. Zooals we van Teirlinck Mijnheer Serjanszoon’ hebben gekregen, van Timmermans ‘Pallieter’, zoo kregen de Amerikanen op een mooien morgen Babbitt en Gantry thuis. Met de geesteskinderen van Timmermans en Teirlinck kunnen wij het zonder protest wel stellen, maar die van Lewis hebben het erg te verduren gehad. Ze zijn blijven groeien zoodanig dat men van Babbittry spreekt en van een Gantry als van bekende vertrouwde verschijnselen. Bij het Amerikaansche publiek is dus de aandacht vooral getrokken door schandaal: elke critiek op den stand van zaken in de Staten verwekt dit. In een optimistische gemeenschap is pessimisme op zichzelf al défaitisme. Beter sensatiestof als het verschijnen van een boek als Elmer Gantry is er op een heel jaar wellicht niet voor de pers. Dat leidt dan gedurig de aandacht af van die literatuur die zich niet rechtstreeks met de sociale gebreken van de Staten bezighoudt, zij bloeit in een besloten tuin en zelden dringt zij door bij het publiek wanneer zij niet eerst langs Engeland terug geimporteerd werd zooals het ten andere met Dreiser ook het geval is geweest.

John Erskine, de schrijver van ‘Adam and Eve’, ‘Helen of Troy’, ‘Galahad’, behoort tot die categorie. Zijn proza behandelt in een archaische atmosfeer de moderne psychologie der Amerikaansche vrouw., J. Cabbell en een heele reeks jongeren zijn van het zelfde gehalte. Tot de zeldzame niet critiseerende literatoren behoort Thornton Wilder met zijn beide boeken ‘Cabbala’ en ‘The Bridge of San Luis Rey’.

_* * _*

Op 20 Juli 1714 brak de hangbrug van Lima in Peru af, op het oogenblik dat er vijf menschen over wandelden: een tooneelspeelster La Perichole, de Markiezin de Montemayor, een scheepsmaat Estaban, een dubbelzinnig personnage oom Pio, een pleegkind der markiezin Pepita. Allen sterven in de kloof onder de gebroken brug.

Dit wondere boek verhaalt waarom zij dààr en op dàt oogenblik moesten sterven. Tot die diepe christene waarheid is de schrijver geraakt: geen leven eindigt gebroken. Er is een volheid in elk bestaan; als het gegeven heeft zijn schoonsten bloei, dan eerst komt de dood. Herhaaldelijk is dit thema door dichters en schrijvers behandeld. In den angst van een bewuste jeugd is het het schrikbeeld dat steeds oprijst: Rilke zei ergens hoe elk mensch de dood in zich voedt als een klein gewas dat groeit en zich uitbreidt tot het al het andere overwoekert. ‘O Herr, gib jedem seinen eignen Tod, das sterben, das aus jenem Lieben geht, darin er Liebe

[p. 715]

hatte, Sinn und Not’. Of wij ons zelf van die rijpheid en die volheid des levens in al hare persoonlijke relativiteit bewust zijn, heeft minder te beteekenen: anderen zien het soms. Er zijn oude menschen die gelaten wachten op den dood, anderen die met panische vrees bevangen het einde naderen; voor de jonge man is beider dood van eender beteekenis: hij ziet een rijpe vrucht terug naar de aarde neigen. Slechts zij die in signalen en symbolen gelooven begrijpen de plotselinge dood van een jong mensch in volle kracht der daad: zijn rijpheid lag langs binnen. Hij droeg zijn mysterie in zijn hart. Waarom zouden wij rechten wat tusschen een menschenhart en Gods voorzienigheid gebeurt. Wij naderen allen bewust of onbewust het geestelijk hoogtepunt van ons leven: dat alleen heeft belang. Succes, gezin, werk, spelen daarin een slechts verwijderden rol. Het begrip van lang leven is een patriarchale overlevering: een lang leven is een vruchtbaar leven. De eene mensch leeft quantitatief, de andere qualitatief. De europeesche beschaving streeft resoluut naar het eerste, de amerikaansche naar het tweede. Het is een essentieele levenswijsheid deze dingen te begrijpen. Ik heb ooit getracht dit alles samen te vatten en te zeggen in een vers ‘De archeologische vondst’. Thornton Wilder zegt dezelfde gedachte in een kort boek waarvan een groote charme uitgaat en dat in een klassiek sterke taal is geschreven. Luister naar het plechtige slot van zijn boek. ‘But soon we shall die and all memory of those five will have left the earth, and we ourselves shall be loved for a while and forgotten. But the love will have been enough; all those impulses of love return to the love that made them. Even memory is not necessary for love. There is a land of the living and a land of the dead, and the bridge is love, the only survival, the only meaning.’

Is het op zichzelf niet een pleidooi voor het bestaan van geestelijke élite in de Staten, wanneer een boek met een dergelijk slot duizenden kan bekoren? Elk der personnages groeit langzaam maar gestaag naar zijn eigen rijpheid toe. La Perichole, de grillige, hartstochtelijke, altijd zeer persoonlijke tooneelspeelster die haar hart uitleeft met een romantische wildheid die aan de onstuimige ‘Vita’ van Isadora Duncan doet denken: ‘She had never realized any love save love as a passion. Many who have spent a life in it can tell us less of love than the child that lost a dog yesterday’.

Heel anders is de liefde die de markiezin de Montemayor haar heel leven draagt, de liefde tot een bittere, vreemde dochter. ‘All she could ask of God was the gift of a place where daughters love their mothers: the other attributes of Heaven you could have for a song’.

[p. 716]

En dan de liefde tusschen de tweelingbroeder Esteban en Manuel. Zij is zoo schoon geestelijk, tot een vrouw tusschen beide komt en tot Estaban ontdekt ‘that secret from which one never recovered, that even in the most perfect love one person loves less profoundly than the other’.

Zoo heeft, op het eeuwige en eenige thema van het roman, Thornton Wilder motieven geschreven die zoo diep en schoon zijn dat ze stolden tot een merkwaardige taal en een onberispelijken vorm. Het is geen klein hart dat dit boek ingaf. Zachte ironische wijsheid vindt men er in, een eerbied voor de schoone dwaasheid die in een nuchtere wereld liefde heet, een psychologische scherpte die nooit tot het dor analytische vervalt. Een roman is het niet, een serie korte novellen wel, hun samenhang heeft niets te maken met de gewone romantechniek, het is een geestelijke band. De personnages komen slechts toevallig en zeer losjes met malkaar in contact, wel leven zij in een zelfde atmosfeer van gevoelens en wezens maar elk bevordert zijn eigen weg resoluut. Zoo komt het dan dat het boek eenigszins uiteen valt in de vijf novellen die het bevat.

Het is geen literair meesterwerk, het is een diep en schoon menschelijk boek, bekoorlijk door de vaste en sobere suggestie van een romantisch land en tijd, ontroerend door de eenvoudige diepte der groote gedachte die het draagt.

[p. 717]

Duitsche Letteren.
Gottfried Hasenkamp: Hymnen⁽¹⁾
door Aug. Van Cauwelaert.

Nog ligt hier ter bespreking voor me: een bundel Hymnen van den Akenaar Gottfried Hasenkamp. Tusschen 't verschijnen van dit boek en deze bespreking ligt de afstand van vier jaren. Het beteekent niet veel; en het beduidt alles. Tusschen heden en toen ligt een periode van bezinning, ontnuchtering en wasdom, van aarzeling en loutering en bewuste opgang.

De katholieke Jongeren die de vrome bedichters van religieuse themas oneerbiedig waren te lijf gegaan, moesten zich tevens keeren tegen een gevaar dat hun eigen gesteigerde jeugd en geloof hadden gewekt: de dingen des geloofs dreigden vaak te worden aangewend als literaire motieven en gebruiksvoorwerpen. Maar ook op dit gebied zijn ze gekomen tot gelouterd inzicht en onderscheid. Hier en elders. Het is deze verheugende vaststelling die den leider van het jonge Rijnlandsche Tijdschrift Orplid, Dr. Martin Rockenbach geleid heeft tot het samenstellen van eene speciale aflevering gewijd aan de nieuwe religieuse poezie. En hij spreekt als zijne overtuiging uit in een overzichtelijk nawoord.: dass es heute um jungen Deutschland keine Dichtergruppe rein religöser Kunst aus protestantischer oder jüdischer oder gnostischer oder pantheistischer Substanz gibt, die sich der katholischen Gruppe der Reinhard Johannes Sorge, Konrad Weiss, Josef Wittig, Heinrich Suso Waldeck, Karl Borromäus Heinrich, Richard Knies, Ruth Schaumann, Franz Johannes Weinrich, Gottfried Hasenkamp an die Seite stellen darf.⁽²⁾

Van al deze Jongeren is de Akenaar Gottfried Hasenkamp de jongste. Pas zes en twintig, schrijver van drie mysteriespelen, een respectabel aantal gedichten en doctor in de philologie. Het religieuse onderwerp is

(1) Gottfried Hasenkamp: Hymnen. - Verlag des Buhnenvolksbundes, Frankfurt M.

(2) Orplid, Febr./Mârz 1928, Uitg. Orplid-Verlag, Augsburg.

[p. 718]

hem nooit gelegenheid geweest tot expressionistisch experiment en hij heeft nooit de dingen des geloofs als louter literaire motieven aangewend en misbruikt. Hij had de vlam van binnen; de laaiende liefde voor Gods verborgen heerlijkheid in het H. Sacrament en de schoone opgetogenheid in Christus die elk mensch maakt tot een minnende broeder onder de broeders. Zijn werk is geen weerslag van hunkering en steigering naar God, het is: de jonge blijdschap om het gevoel van ‘God in ons’ te dragen onder de menschen. Zijn bundel Hymnen is één zang voor Christus in de Eucharistie, voor Maria's ongerepte maagdelijkheid; en één opwekking der jeugd tot broederlijke, offervaardige en zich offerende daad in Christus.

So trete ich, meine
In Christus unserem Herrn lieben
Geschwister dieser Zeit der Reinigung zu Euch
Als wie ein Dienender und Ihr
Vor allen, denen, so in Euch
Die Seele einem Atemheben gleich
Ihrer Unsterblichkeit auf gehet, dieses Glûck
Frei und gewaltig lebend sich empor
Hebt auf der deutschen Zunge
Seligtragendes Wort, das da,
Als wie fûr eine Lerche in dem Frühling ist,
Das sie eintauchet in die Jugend rings
Hinauf, der Himmelsluft
Durchklarend Geistigwehen, die empor
Uns aufbildende Form der Liebe, Ihr
Vor allen reichet mir
Das offene Vertrauen...

(Hymnen: Das neue Geschlecht).

Toen G. Hasenkamp deze Hymnen dichtte stond en ademde hij nog in de onzuivere strijdatmosfeer van het religieuse expressionisme. De drang naar apostolaat, de dwingende behoefte om te getuigen voor en van God heeft nog te zeer den scheppenden arbeid in hem vertroebeld en misleid. Hij had nog niet geleerd zijn sterke bewogenheid te dwingen in de gebondenheid van het woord. Hij liet zijn gevoelens uitstroomen, overvloedig, maar met eene eentonige gelijkmatigheid, waar geen stuwing in stak. Daar zit geen jubel in die ze optilt van de aarde in zingende bewogenheid. Het zijn recitatieven die recto tono gelezen kunnen worden als een liturgisch gebed, maar ze zijn niet de zingende opvaart der ziel.

Gottfried Hasenkamp is zich hiervan zeer spoedig bewust geworden. Ich verhehle nicht, schreef hij me anderhalf jaar geleden, dass ich im ganzen von meinen frühen Arbeiten nicht mehr viel halte. Einen sonderdruck meiner Gedichte aus dem Siegel 1926 lege ich bei; Sie sehen daraus in Welcher Richtung ich weitergegangen bin.’

[p. 719]

Maar sterker nog dan in bedoelde gedichten spreekt de zich bezinnende, zich samentrekkende kracht van G. Hasenkamp uit de laatste verzen op den mystieken Adelaar, die ik van dezen dichter lezen mocht in voormeld Orplid-nummer.

Hoch auf ragendem Horst zur Freiheit bist du geboren;
Ihre Fittiche sind deines Adles Gewähr.
Nahe dem lichte der Welt, von ihm gesängt, von der Sonne,
Wird ohne Fehle dein Tag, froh seiner Jugend, gross.........

Er is niemand wellicht onder de kath. jongeren in Duitschland die zulke ruime mogelijkheden openbaart en zulke ruime verten opent voor de toekomst. God moge zijn verderen arbeid zegenen.