Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1928

[p. 371]

Hoe S. Franciscus op reis ging naar het land van S. Lutgardis.
door P. Hildebrand, O.M.C.

Franciscus en Lutgardis schijnen beiden geboren in 1182. Beiden hadden eenzelfde apostelziel, vol liefde voor de zondaars en met de vurige begeerte om voor Christus hun bloed te vergieten; ze waren vol zielenijver; en toch ging bij Franciscus, zoowel als bij Lutgardis, die behoefte aan apostolaat samen met een innig verlangen naar afgetrokken eenzaamheid. Beiden kenden een vurige liefde voor den Gekruiste en een teedere godsvrucht tot het H. Sacrament des altaars.

Had Lutgardis te Assisi gewoond, ze ware stellig met Clara een van Franciscus' vurigste volgelingen geworden.

Maar dat Franciscus de faam van Lutgardis' deugd zou gekend hebben, haar had willen bezoeken, ja reeds op weg was naar onze gewesten en gaarne bij ons zijn leven zou geëindigd hebben, klinkt dat niet ongelooflijk?

En toch is dat alles heel waarschijnlijk, om niet te zeggen zeker...

De geschiedschrijvers van den Poverello leeren ons, dat hij een voorliefde had voor Frankrijk, omdat de eeredienst tot het Allerheiligste daar zoo bloeiend was⁽¹⁾; daar had hij gaarne zijn leven geëindigd. En het Speculum Perfectionis⁽²⁾, dat naast veel oud materiaal ook minder betrouwbare gegevens bevat, verhaalt omstandig, dat de Heilige, toen hij zijn broeders naar de afgelegen gewesten stuurde, tot hen sprak: ‘Allen moet ik zelf tot voorbeeld dienen; daarom is het redelijk, dat ik, zoowel als de anderen, naar verre landen optrekke.’ En na een vurig gebed om den wil van God te kennen, verkoos hij de provincie Frankrijk.

Doch nu schijnt het zoogoed als bewezen, dat de naam ‘Frankrijk’ hier ónze gewesten beduidt, namelijk Waalsch-België, waar ook Lutgardis alsdan God diende, in de nederigheid van haar stille kloostercel.

(1) 1 Celano, § 20.

(2) Ed. Sabatier (Parijs 1898), c. 65; ed. Lemmens (Quaracchi 1901), c. 37.

[p. 372]

In een merkwaardige bijdrage⁽³⁾, die we hier ruimschoots benuttigen, heeft de geleerde P. André Callebaut bewezen, dat Franciscus deze beslissing nam, op het Kapittel van Sinksen 1217. Spoedig begon hij zijn reis. Hij had reeds 190 Km. wegs afgelegd en was al te Florence aangekomen, toen hij daar Kardinaal Ugolino ontmoette⁺. Deze wist den grooten ordestichter te overtuigen van de dringende noodzakelijkheid om in Italië te blijven, om er zijn begonnen werk te verdedigen en te voltooien. Zonder den invloed en de overtuigingskracht van den grooten Kardinaal, ware Franciscus stellig in onze gewesten aangeland.

Wij zijn overtuigd dat Franciscus niet ging naar Frankrijk, maar wel naar het land van S. Lutgardis. En de lezer zal zelf oordeelen in hoeverre wij bewijzen kunnen:

1)	dat de eeredienst tot het H. Sacrament, die Franciscus zoo aantrok, een karakteristiek was van ónze vroomheid en niet van die onzer Zuiderburen;
2)	dat Franciscus waarschijnlijk wist en alleszins gemakkelijk weten kon, wat er alsdan t'onzent gebeurde;
3)	en eindelijk hoe het mogelijk is, dat de naam ‘Francia’ niet Frankrijk, maar ónze gewesten zou beteekenen.

_* * _*

Zoo de eeredienst van het H. Sacrament in Franciscus' dagen ergens bloeide, dan was dat stellig bij ons. Bij ons was het, zooals algemeen geweten is, dat sedert 1208 de Z. Juliana van Cornillon (bij Luik) haar visioenen had, die zouden eindigen met het instellen van het bijzonder feest van het H. Sacrament in 1246⁽⁵⁾. Een overgroote zoetheid smaakte ze, als ze vóór het Altaar neerknielde of in de H. Mis tegenwoordig was. Moeilijk was ze van daar weg te krijgen. Haar ziel smolt dan weg van wellust en nooit was haar geestelijke honger verzadigd⁽⁶⁾.

Bij ons ook was het, dat Maria van Oignies en Lutgardis te gelijker tijd opklommen tot de ongenaakbare hoogten der Godsbeschouwing en kwijnden van liefde voor het hoogheilig Sacrament onzer Altaren.

(3) Autour de la rencontre à Florence de S. François et du Cardinal Hugolin, in Archivum Franciscanum Historicum, t. 19 (Quaracchi 1926), pp. 530-558.

+ 1 Celano, § 74-75.

(5) Zie haar leven in de Acta SS. Aprilis I (Parijs-Rome, 1865), pp. 435-476.

(6) Ibid., pp. 445-446.

[p. 373]

Maria van Oignies⁽⁷⁾ blonk uit door haar liefde tot den Gekruisten Verlosser, haar vereering van de Eucharistie en haar zielenijver: al punten van overeenkomst met Franciscus. Zij treurde steeds tot ze gevoed werd met het hemelsch Brood, waarvan ze de groote zoetheid zelfs lichamelijk smaakte⁽⁸⁾.

Van Lutgardis⁽⁹⁾ lezen we, dat men haar zag te Communie gaan tusschen twee Engelen, of nog tusschen O.L.V. en S. Joannes Baptista⁽¹⁰⁾. In de Eucharistie vond ze zóó'n zoetheid, dat het haar hard viel haar dankzegging te moeten staken⁽¹¹⁾. Ook was het haar een ongehoorde penitentie, als ze uit gehoorzaamheid de H. Communie moest laten⁽¹²⁾.

Als we die feiten uit het leven van Juliana, Maria en Lutgardis overwegen, moeten we rechtzinnig bekennen, dat Frankrijk rond dien tijd geen feiten kent, die daar, ook van verre, kunnen bij vergeleken worden.

* * *

Doch, eer we verder gaan, moeten we deze vraag stellen: Hoe zou Franciscus geweten hebben, wat er te zijnen tijde in het Luiksche gebeurde? Wie toont er ons een band tusschen die afgelegen steden, Luik en Assisi? En wij antwoorden seffens dat de kloof overbrugd is; de groote bewonderaar van Franciscus en zijn eerste volgelingen, de toekomende Kardinaal Jacobus van Vitry, schijnt den Heilige op de hoogte gesteld te hebben van gansch de mystieke strooming, die alsdan in onze gewesten zoo'n luister verspreidde...

Jacobus kent beter dan gelijk wie de vrome beweging uit het Luiksche. Hij bezoekt Maria van Oignies en op haar zeggen wordt hij Augustijner. Zijn hoogachting voor haar behoeft wel geen betoog, als men weet dat hij haar leven geschreven heeft. Doch in de voorrede van dat werk⁽¹³⁾ spreekt hij van nog meer andere merkwaardige vrouwen uit hetzelfde gewest die gelijk zij vol liefde waren voor de H. Kerk en voor het Hoogwaardige Sacrament des Altaars. Voorzeker moeten we onder dat getal

(7) Acta SS. Junii V (Parijs-Rome, 1867), pp. 542-588.

(8) Ibid., p. 548, § 8.

(9) Acta SS. Junii IV (Parijs-Rome, 1867), pp. 187-210.

(10) Ibid., p. 203, § 39.

(11) Ibid., p. 200, § 19.

(12) Ibid., pp. 198-199, § 14.

(13) Acta SS. Junii IV, p. 636.

[p. 374]

ook Juliana en Lutgardis rekenen.

Juliana volgde denzelfden regel van Augustinus zooals hij zelf; zijn klooster te Oignies was zoodanig afgelegen niet van dat van Cornillon; en dat hij dit laatste kende, blijkt hieruit, dat hij het uitdrukkelijk vernoemt in zijn Historia Occidentis⁽¹⁴⁾. Stellig was hij dus bekend met de vrome visioenen van Juliana, die daar Overste was.

Ook voor Lutgardis is alle twijfel uitgesloten,. Bij Jacobus' dood⁽¹⁵⁾ ziet de Heilige zijn ziel ten hemel varen. Seffens herkent zij hem; en ze vraagt niet: ‘Wie zijt ge?’ maar verwonderd roept ze uit; ‘Ik wist niet dat ge dood waart!’ En hij antwoordt haar, dat hij zijn afsterven niet vroeger had willen kenbaar maken, voordat hij zijn verlossing uit het vagevuur kon melden, om ze niet te bedroeven. Dat veronderstelt wederkeerige genegenheid en vriendschap.

En men werpe niet op, dat Jacobus haar misschien slechts op het einde van zijn leven kan leeren kennen hebben; want wij lezen⁽¹⁶⁾ dat zij reeds vóór 1216 hem verwittigt van een dreigend zedelijk gevaar. Oignies, waar Jacobus woont, ligt ten andere maar een goed 30 Km. van Lutgardis' klooster te Aywières.

Jacobus van Vitry kent dus zoowel Lutgardis en Juliana als Maria van Oignies. Maar hoe kon hij zijn kennissen aan Franciscus mededeelen?

Het is hoogst waarschijnlijk, dat beiden malkaar gezien en gesproken hebben te Perugia, in Juli of Augustus 1216, juist het jaar voordat Franciscus zijn reis naar het Noorden begon. Beiden waren daar stellig terzelfder tijd tegenwoordig; en in zoo'n klein stadje ware 't bijna onbegrijpelijk, dat mannen die zoo ijverden voor hetzelfde ideaal (de verzedelijking der Kerk), malkander niet zouden opgezocht hebben, tijdens hun verblijf aldaar.

Franciscus was alleszins te Perugia bij den dood van Paus Innocentius III, op 16 Juli 1216⁽¹⁷⁾; 's anderen daags kwam Jacobus er toe en hij bleef er tot in Augustus, tot na zijn bisschopswijding op 31 Juli⁽¹⁸⁾.

(14) C. 25, aangehaald bij Acta SS. Aprilis I, pp. 436-437.

(15) Acta SS. Junii IV, p. 205, § 5.

(16) Ibid., pp. 196-197, § 3.

(17) Zie het getuigenis van Eccleston, in de Analecta Franciscana, I (Quaracchi, 1885), p. 259.

(18) Dat weten wij uit een brief van Jacobus zelf, geschreven uit Genua in October 1216. Zie den tekst b.v. bij H. Boehmer, Analekten (Tubingen-Leipzig, 1904), SS. 94 ss.

[p. 375]

Men zal ons opwerpen, dat hier het flauwste punt ligt van gansch ons betoog. Want, zoo het zeker is dat Franciscus en Jacobus dezelfde week in hetzelfde stadje vertoefden, is het toch in den grond maar een enkele mogelijkheid, dat ze malkaar hebben ontmoet en gesproken.

Doch zoo die mogelijkheid geen wezenlijkheid is, hoe heeft Franciscus dan geweten, dat er in de afgelegen Noordergewesten zoo'n machtige eucharistische beweging in gang was, sterk genoeg om zijn ijvervol harte onweerstaanbaar aan te trekken?

Is het niet natuurlijk, dat twee mannen, zoo bekommerd met de misbruiken die in de Kerk moesten verbeterd worden, malkaar hebben opgezocht? Alleszins is het zeker en bewezen dat Jacobus tijdens zijn verblijf te Perugia de Minderbroeders heeft leeren kennen en er vol bewondering van spreekt in een brief van eenige weken nadien⁽¹⁹⁾. Als de stichter dier broeders, waarin hij zooveel belang stelt, in het gebuurte verblijft, is het heel natuurlijk dat Jacobus niet zal rusten, vooraleer hij met hem nader kennis kan maken.

Uit dienzelfden brief weten wij nog, dat Jacobus tijdens zijn verblijf te Perugia, fel met de vrome beweging in zijn vaderland bezig was. Hij verkreeg van den nieuwen Paus de goedkeuring voor de Begijnenhuizen in het Luiksche en ook in het aanpalend gebied dat tot Frankrijk behoorde⁽²⁰⁾. Ja, zijn leven van Maria van Oignies gaf hij in lezing aan Kardinaal Ugolino, die het volgend jaar de groote vriend en beschermer van Franciscus zou worden⁽²¹⁾.

Jacobus had dus tijd en gelegenheid, om met Franciscus te spreken, niet enkel over die bewonderenswaardige Maria van Oignies, maar ook over Lutgardis en Juliana; ook nog over zooveel andere Belgische extatische zielen, die God dienden in de eenzaamheid. En in die vrome samenspraken heeft Franciscus vernomen, dat er in het koude Noorden een afgelegen land was, waar het H. Sacrament zóó vereerd werd, gelijk in het Zuiden nergens geschiedde. En daarom rijpte in hem het plan, dat hij het volgend jaar zou pogen ten uitvoer te brengen, om dat vroom gezegend land persoonlijk te gaan bezoeken.

(19) In den juist geciteerden brief (loco cit., S. 98) spreekt hij over de toestanden aan het pauselijk hof (alsdan te Perugia); en seffens voegt hij erbij: ‘Unum tamen in partibus illis inveni solacium...’ nl. de Minderbroeders.

(20) ‘Non solum in episcopatu Leodiensi, sed tam in regno quam in imperio’, zegt de tekst uitdrukkelijk. Loc. cit., S. 97.

(21) Zie de geciteerde bijdrage van P. Callebaut, pp. 548-551, en de teksten aldaar aangehaald.

[p. 376]

_* * _*

Zoo het voorgaande den lezer overtuigd heeft, blijft er slechts één punt op te helderen. Hoe komt het, dat het land van Franciscus' droomen, met den naam van Francia, Frankrijk, wordt betiteld?

Het is hier de plaats niet, na te gaan, in hoeveel verschillende beteekenissen men in vroegere eeuwen het woord ‘Francia’ heeft gebruikt; bij Ducange⁽²²⁾ en anderen, kan men daar meer over vinden. Het zij ons genoeg, er aan te herinneren, dat reeds in de XVII^e eeuw Wadding⁽²³⁾ en na hem de Bollandist Suyskens⁽²⁴⁾ in het ‘Frankrijk’ van Franciscus zoowel ons Waalsch-België gezien hebben, als het gebied rond Parijs. Ze hebben waarschijnlijk gedacht, dat men het aanpalend Luiksche grensgebied gemakkelijk bij Frankrijk kon rekenen, te meer omdat aldaar dezelfde taal werd gesproken. Maar er is meer dan dat.

Wij moeten ons herinneren, dat de bijzonderste getuige die ons hier inlicht, Thomas van Celano is, in zijn tweede leven van Franciscus, dat hij schreef in 1246.

Toen de Heilige naar ‘Frankrijk’ wilde, waren zijn broeders nog in onze Noorderlanden niet gevestigd. Doch heelemaal anders was de toestand in 1246. Thomas van Celano zelf was custos geweest in het Rijngebied en zijn jurisdictie strekte voorzeker ook over het Dietschsprekend gedeelte van België, tot aan de Schelde. Hij moet genoeg hooren spreken hebben over de godsdienstige toestanden in het Luiksche; en wat Franciscus bedoelde, toen hij sprak over die groote vereering der H. Eucharistie in de Noorderlanden, zal hij maar al te wel verstaan hebben.

Het is hier de plaats niet, om te verhalen, hoe de eerste Minderbroeders naar het huidige België gekomen zijn; maar één woord moeten we daar toch over zeggen, omdat die geschiedenis ook in taalopzicht van belang is en een klaar licht werpt op de toenmalige toestanden in onze gewesten.

Onze provinciën hadden alsdan geen eenheid, noch in politiek noch in taalopzicht; deels hingen ze af van het Duitsch keizerrijk en deels van Frankrijk. En daarom hebben er alhier vóór 1523 geen eigen onafhankelijke provinciën der Minderbroedersorde bestaan.

(22) Op het woord Francia.

(23) Ed. 2^e, t. I (Rome, 1731), p. 247 (ad annum 1216, § 2).

(24) Acta SS. October II (Parijs-Rome, 1868), p, 835, § 104.

[p. 377]

De eerste broeders kwamen uit Frankrijk en uit Duitschland. Zoo deze laatsten zich in het huidige Limburg, Antwerpen en Dietsch-Brabant gemakkelijk thuis gevoelden, konden ze in onze Waalsche gewesten, die in politiek opzicht ook Duitsch gebied waren, met hun Germaansche taal niets uitrichten. Ook spoedig, en misschien wel van den beginne af, kwam dat Romaansch gedeelte aan de Fransche provincie van Parijs.

Nu zou men misschien verwachten, dat de Franschen wederkeerig de Dietschsprekende helft van het graafschap Vlaanderen aan hun Duitsche broeders zouden afgestaan hebben, om ze te voegen bij het andere Nederlandsche taalgebied. Daar is niets van! De Fransche Minderbroeders schijnen zich in het tweetalige graafschap heelemaal op hun gemak te hebben gevoeld. Gansch de Middeleeuwen door bleef dat gewest bij Frankrijk ingelijfd; en in de 13^e eeuw zijn er, op de twaalf bekende provinciaals van Parijs, drie volbloed Vlamingen⁽²⁵⁾. In het graafschap Vlaanderen droegen de Minderbroeders den Franschen naam van Fre(re)mineuren, die men in de overige Nederlandsche gouwen nergens kent.

Men vergeve ons deze kleine uitweiding. Wij wilden enkel tot deze gevolgtrekking komen: In 1246, toen Thomas van Celano schreef dat Franciscus naar ‘Frankrijk’ gaan wilde, dacht hij voorzeker aan de ‘Provincia Franciae’ der Minderbroedersorde, waartoe ook Waalsch-België behoorde. En ook in dit opzicht dus kan er geen bezwaar gemaakt worden tegen onze stelling: dat de Heilige niet naar het land onzer Zuiderburen kwam, maar naar ónze gewesten, waar de deugd van S. Lutgardis, S. Juliana van Cornillon en S. Maria van Oignies zoo'n hellen luister over de christen wereld verspreidden.

(25) Namelijk Willem van Aardenburg, Nicolaas van Gistel en de Z. Walter van Brugge (eigenlijk geboortig van Zande, naar het schijnt). Zie A. Callebaut, Les provinciaux de la province de France au XIII^e s., in Archiv. Franc. Hist., t.X (1917), pp. 289-356.