Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1928

[p. 61]

Grondslagen voor een nieuwe Kunst.
door Gerard Walschap.
Een inleiding (‘die de deur dicht doet’).

Spreek mij niet tegen in uwen geest, noch tracht mij schriftelijk te weerleggen, althans zoo gij geen redacteur zijt van een tijdschrift der jongeren.

Ik ben van plan een boek te schrijven, maar niet van plan het te vullen met de opinies van autoriteiten en anderen, d.w.z. met de razendmakende gemeenplaatsen die vier eeuwen na de uitvinding der drukkunst in ons intellektueel verkeer geworden zijn wat nickelen munt is in den kleinhandel.

Dat veronderstelt een hoogen graad van verwaand- en verwatenheid en Goddank, die heb ik!

De eerste waarborg, zooals gezegd, is dat ik niet wil tegensgeproken worden. Ik ga nl. zoo maar beweren en dit dan nog niet op een fijne en spitsvondige, maar op een rudimentaire manier. En het zal daarmee zijn zooals b.v. met het sermoon over de rechtvaardigheid Gods: den dag daarna heeft de predikant het over Gods barmhartigheid en spreekt zijn vorig sermoon tegen. Welnu, dit boek zal zeer algemeen blijven. En daar het nu toch eenmaal ons fatum is onze voorzaten na te praten, heb ik verkozen zoo'n algemeene algemeenheden te gebruiken dat er niemand of iedereen jaloersch kan om zijn. Ik schrijf dus niet over uit het boek van Die en Die, ik schrijf wat Jan en Alleman (ook een autoriteit) weet en zegt; dan kan ook niemand reclameeren. Zoo'n collectie meeningen, uitspraken, inzichten, opvattingen ga ik in een syllogistische slagorde rangschikken en dit leger des heils zal een offensieven oorlog voeren met of zonder vijanden. Achteraf zal blijken dat het met behulp der gemeenplaatsen niets anders zal verdedigd hebben dan wat ten slotte gedurende de laatste tien jaren alle scribenten van mijn ouderdom of jonger in gazet, weekblad of perio-

[p. 62]

diek hebben geschreven. De slotsom van al die gemeenplaatsen zal dus een nog grootere, een monumentale, een hyper-gemeenplaats zijn.

Die gemeenplaatsen zullen bovendien, zooals men dat klaar uitdrukt, ‘geen steek houden’.

Ik zal b, v. schrijven: ‘Dit is de eeuw van Charles Lindbergh’. Gij zult zeggen ‘Dit is de eeuw van zusterke Theresia’, wat het tegenovergestelde is, en geen ongelijk hebben. Ik zal schrijven: ‘Wij leven in een tijd van neurasthenie en snelheidsrecords, T.S.F., kino en vliegmachienen’. Gij zult zeggen: ‘Wij leven in een eeuw van bezinking en zelfinkeer, van verlangen naar vroomheid en contemplatie’ en gij zult even goed gelijk hebben als ik. Ik zal schrijven: ‘Het is uit met het individualisme’ en gij zult zeggen: ‘In dezen tijd worstelt het individu zich los uit het materialisme’ en nog eens zult ge gelijk hebben.

Zoo kan ieder uit de Jan- en allemans-gemeenplaatsen diegene kiezen welke te pas komen in zijn kraam; ik kies er uit al wat mij te pas komt in het kraam van dit boek. Want ziehier: na als schrijver ijdele stijlpretenties en als mensch ettelijke eerste illusies over boord te hebben geworpen, dunkt mij dat me niets schooners rest dan mijn leven in te richten met verstand en fatsoen. Men moet zich een zeker cachet geven, hetzij als verzamelaar van oude wapens, postzegels, sigarenbandjes, trambriefjes, luciferdoosjes, appelsienpapiertjes of militaire uniformknoopen, hetzij als liefhebber van jacht, wipschieten, vogelpik, domino, schaak, biljarten of whist, hetzij als specialist-kenner van wijnen, sterrekunde, oudheden of konijnenkweek. Kortom, men moet in het leven in iets uitblinken, om 't even in wat. Verkiest gij niets te doen dan te slapen en, hebt gij daar de middelen toe, wel doe het, maar slaap dan met smaak, slaap met overtuiging, slaap met wilskracht, slaap bewust van uw levens taak, slaap met zelfopoffering. Mits dat alles wordt gij een heldhaftige slaper en wijl nu toch reeds een heilige styliet en een heilige bedelaar de beeldenrij der tot de eer der altaren verhevenen met hun heroische caricatuur verlustigen, waarom dan ook maar geen heilige slaper?

Er is niets onmogelijks, behalve een heilige ‘jongere’ essayist, een ronde cirkel en enkele andere abnormaliteiten. In essays schrijven tot den graad van heldhaftigheid op te stijgen is nl. onmogelijk, al mag, wie weet, held heeten wie de essays leest tot het bittere einde toe. Maar wat heeft men aan heldhaftigheid zoolang de civiele deugdekens niet in orde zijn. Het is daarmee zooals met de literatuur. Wat heeft men aan mooie woorden en taal als men niets heeft om daarin uit te drukken.

[p. 63]

Die laatste zin is, pejoratief uitgedrukt, het stokpaardje, van dit boek. Maar die het goed met mij meenen, o.a. ikzelf, die zeggen dat dit het cachet is dat ik aan mijn leven wil geven.

Wat klinkt dat mooi en schoon; aan zijn leven een cachet geven! Ik ken iemand die nooit iets aan zichzelven had begrepen, altijd in zijn hart had gekeken als in een afgrond waarin hij niets onderscheiden kon.

Vol afschuw was hij en vaak vol angst voor het duister daarin en de driften, woestheden en hunkeringen ongetemd. Veranderlijk, vaag en onvast was daar alles en hij dierf er niets over bevestigen.

Toen las hij toevallig dat iemand hem een bijnaam gaf zooals men b.v. zegt ‘Robert de duivel’ of ‘Salome de wulpsche’. Hij was verrast. Zóó, dacht hij, dat ben ik dus. Er streek een gerustheid neer over zijn gemoed. Want hij had zich altijd maniakaal gekweld over werk, dat hij materieel niet doen kon, alsof hij het toch moest doen. En sinds durf ik over mijzelven iets positiefs zeggen! Er heeft zich een intervieuwer bij mij aangekondigd en, zoowaar als ik hier zit, ik ga hem spreken over ‘de geestelijke evolutie in mijn werk!’ Ik zie nu, dank zij den bijnaam, lijn in mijn leven. Het ligt nu eenmaal op die lijn dit boek te schrijven en wie ontsnapt aan zijn predestinatie? Zoo worden dit opus en misschien ikzelf voortaan het product van een bijnaam. Niet waar, literair maken wij in Vlaanderen elkander. Het is alleen maar jammer dat we het nukkig en lichtzinnig doen, geleid door sympathietjes en verblind door politiek.

Zou men zich dan van een essayistische roeping laten afhouden door hen die schrijven dat wij allen te veel aan dogma doen? ‘De dichter’, zeggen zij, ‘de dichter van dezen tijd zal hij zijn die niet zal theoriseeren’. Maar terwijl zij dat schrijven theoriseeren zij ook. Ook zij zullen dus niet de dichter worden. Hun ongeluk is dat zij het ernstig meenen. Wij beschouwen onze eigen theorie als sceptiekers met een ‘ironisch oog’. Kunst is er om gelezen te worden, zegt A.M. De Jong, de schrijver van ‘Merijntje Gijzen’. Kinderachtig, zoo iets, beweert Jan Engelman, dat is de zaak der uitgevers en boekhandelaars. Joris Eeckhout vertheoriseert ons tot een ‘zeer onpoëtisch geslacht’. Zelfs de Ward Hermansen voeren ten onzent de luxe van ‘persoonlijke opinies’ en wijzen ons onze plaats in het treurspel voor recht en beschaving. Ach, was er maar een treurspel te stichten in dit luie, rheumatieke land, hoeveel minder treurig zou het spel zijn dat wij vertoonen, auteurs zonder publiek en publiek zonder auteurs. En nu, als er nog jacht joelt door ons vermathematiseerd kunstwerk, is het die der vertwijfeling, de ‘bewogenheid’ van den kreet

[p. 64]

der schipbreukelingen. Weer nuchter glimlachen we over onszelf. Overigens voelen wij ons laatste der Mohikanen...

Maar een half mensch te zijn is geen schande. Wist ooit iemand de helft van wat hij zou moeten weten, kon hij de helft van wat hij zou moeten kunnen, deed hij de helft van wat hij zou moeten doen, die zou een held zijn grooter dan alle helden. Gewoonlijk echter definieert men het dier dat zijn kop rechtop in de lucht steekt als een wezen dat in den regel niet veel uitricht en als het dan iets uitricht doorgaans domheden doet. Als de schaalmeester van de Dom voor zedekwestie in den bak komt zegt men: Ja, mensch is mensch. Terecht, wel te verstaan. En toen in 1922 de Wahabieten 1500 pelgrims op bedevaart naar het heilig Mekka overvielen en den hals afsneden in den waan dat het vijanden waren, zei men, en ook terecht: missen is menschelijk. Met die norm gemeten is men gauw buiten het gewone en een heilige nauwelijks een fatsoenlijk mensch. Oordeel niet, staat er geschreven in de Schriftuur. En toch wil het er bij mij niet in dat dit karaat der menschelijkheidswaarde niet zou mogen gewogen worden. Men zou zich mogen doodvliegen voor snelheids- en afstandsrecords, een grammaire van het Hottentotsch schrijven of, wat veel erger is, een ‘handboek der Nederlandsche prosodie’ maar wat de mensch waard is die zich aanmatigt de wijding van het Dichterschap sacerdotaal te dragen en binnen te dringen in een anders hart, dat zou niet mogen gevraagd worden. De heele wereld heeft zich druk gemaakt over Harry Domela den superieuren vagebond die zich deed doorgaan voor een duitschen Hohenzollerner met rechten op den troon. Die knappe kerel ‘zat’ er voor te Keulen. Een treuzelaar die zijn leven verdroomd heeft en verspild met rijmen te zoeken, wordt gedecoreerd als hij zestig is. Dat is het verschil.

Wat begrijp ik van poëzie, niet waar? Inderdaad, ik houd niet van het proza, gezwegen dan van de poëzie! Herlees het beroemde stuk en oordeel zelf of het niet de gelegenheid is hem te feliciteeren die niet onderhevig is aan zulk delirium tremens simpelijk om wat woorden. Maar geen kwaad bloed!

Geen kwaad bloed al worden hier, bij gebrek aan profeten, ook al de simpele luyden gesteenigd die 't alleen maar effekens goed hebben bedoeld. Weg met hem die niet zijn speeksel wil maken van den ouden-wijven-zeever! Weg met den trotsche die weigert keersen te branden voor de vertrouwde godjes op de schapraai. Wantrouwt hem die bleek ziet en ziek is aan zijn oogen van het bezeten zoeken in vreemde schriftuur.

[p. 65]

Hij is als de bruine landlooper die om het stof uit verre landen aan zijn kleeren en schoenen verdacht is. Het is griezelig goed naar hem te luisteren 's avonds bij de knusse gezelligheid van de oude stoof die men nooit zal verlaten (Buiten de huiskamer en rond de tuinhaag is immers de wereld onbekend, vol gevaar en slecht) maar te betrouwen is hij niet. Wie hem volgt werpt zich in avontuur. En zijn wij onszelven niet genoeg? Wat zouden wij nieuwigheid buitenshuis gaan zoeken? Philosophie, geschiedenis, vlaamsche beweging, wat heeft dat te maken met kunst? Vie van den fieren vlaamschen leeuw (dat is me nog eens een kerel, die!) en vie van fleschkens bock in den V.O.S., weg met Frans Van Cauwelaert, hoerah Borms en als ze toekomend jaar den Nobelprijs niet aan Claes of Timmermans geven is 't onrechtveerdigheid. Overal wordt ons volk verdrukt, ons genie miskend. Zelfs in Zweden. Het zijn de generaal Bernheims, de baron Coppées en de Van De Wouwers, samen met joodsche bankiers, die de Nobelprijs-commissie omkoopen tegen ons.

Voelt ge hoe ik mij moet haasten met dit boek. Immers men zei me: Gij zijt te jong om dit te zwaar en gewichtig werk goed te doen. Die, steeds anonieme, men weet dat iemand, al wachtend op leeftijd en bekwaamheid, den durf om het te doen en de geestdrift verliest. Doe toch in uw jeugd onvolkomen wat gij later volkomen zult kunnen, maar dan niet meer durven doen. Eilaas, weet men wel ooit of het niet voor 't allerlaatst is dat men brutaal durft zijn. Ook de hoovaardige en onrustige, de zoeker die dit schrijft, wordt eenmaal aangetast door de geestelijke podagra. Ook hij zal, misschien reeds weldra, gekamerjast en gepantoffeld, idioot zitten neuriën het paedagogisch liedje van ‘Oost West thuis best’. Dan zal gewis ook hem den boezem zwellen van vlaamsche fierheid als hij met de hand op de verzamelde werken van Domien Sleeckx, Jan Renier Snieders of Jef Mennekens, kindsch en grotesk de oude redenatie zal houden: Indien deze schrijvers in het Fransch, Duitsch of Engelsch hadden geschreven, zouden zij thans gelezen worden door heel de wereld. Nu zijn zij vlamingen en onbekend gebleven, maar voor ons niet minder groot. Eens zoo laag gezonken zal schrijver dezes sentimenteel worden. Hij zal lidmaatschappen van de Kon. Vl. Akademie en meer andere koffiekranskens op prijs stellen en kan men ooit weten tot in welke verre besturen en commissies de arm reikt van dramaturgen, romanciers en poëten wier werk men niet kalfsch heeft bewonderd. Daarna zal hij, zooals het een gevierden leider past, werken schrijven van langen adem en gedegen kennis, nl.: Leven en werken van Servatius Daams, de groote

[p. 66]

literaire figuur die gansch het vlaamsche geestesleven der 19e eeuw beheerscht, in zeven ‘en ‘Het leven en de werken van Kanunnik Muyldermans’ in dertien deelen.

God beware ons allen. Eerst nog maar eens deze onbesuisdheid eer wij ons overgeven.

Zij is zoo onschuldig, ten slotte, zoo ‘onnoosel’. Zij is waar in twee drie opzichten en in drie vier andere dan weer niet; zij is waar voor dezen tijd terwijl zij het niet was vroeger en het over eenige jaren weer niet meer zal zijn.

Zij is een stukje van de Waarheid en een glimpje van de Schoonheid waarvan men vroeger een ander stukje en een ander glimpje bezat, waarvan men na ons weer een ander stukje en glimpje zal ontdekken. Zij is ten slotte alles wat wij aan kruimels toegeworpen krijgen, wij hunkeraars naar het eeuwige: kunstenaars, menschen.