Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1926

[p. 700]

Kunstkroniek
door Jan Hallez

Beschouwingen over Problemen in de ontwikkeling der moderne schilderkunst, door Mevr. H. Krôller-Mûller, gehouden in opdracht der Haagsche Volksuniversiteit aan de hand van schilderijen harer verzameling. 260 bladzijden; een honderdtal reproducties. - Uitgever: H. Wilbers; drukker: Leiter-Nijpels te Maestricht, 1925

Een pracht van uitgave, voor letter en schikking en reproducties. 't Moet ook een echt genoegen geweest zijn de lessen van Mevr. Kroller-Muller bij te wonen; hare wijze van voordrachthouden is wel de gedroomde, steeds de werken bij der hand hebben om de historische ontplooiing van de kunst te toonen en te staven, en nog wel werken van eigene verzameling, heel kieskeurig aangelegd, en door lang betrachten dóór en dóór gekend.

Bij lezing verlieren die beschouwingen veel van hun charme; schrijfster is een overtuigde bewonderaarster van het cubisme; en dat is zeker haar recht; maar haar betoog gaat mank, hinkepinkt geweldig, aan het euvel van meest alle cubisten, het is te affirmatief, te lyrisch, te subjectief; het hangt in de lucht en men ziet niet waarop het steunt. Ik twijfel geen oogenblik aan de hechtheid van haar overtuiging, maar overtuigende kracht gaat er niet uit van haar betoog; men zou wel eerder moeten zeggen: integendeel.

De ontwikkeling van de schilderkunst van af '70 tot nu stijgt, zegt schrijfster, langs een groote lijn, van het realisme tot het idealisme; het is een strijd tegen de werkelijkheid, tegen het object, waaruit de schilder, (het subjekt) zich moeizaam loswringt, om zich dan uit te vieren in voorstellingloosheid, die zijn eigen ik ten volle laat uitleven. Cubisme wil abstraheeren, is een strijd van gedurig abstraheeren, en ‘abstract is, in het kort gezegd, een begrip dat verkregen wordt doordat het geestelijk inzicht den uiterlijken verschijningsvorm van alle nevenverschijnselen ontdoet, om het in een aldus verkregen grondvorm te laten spreken’. Een tamelijk geleerd doende definitie, die indruk wil maken door het woord grondvorm; maar ook eene misse definitie omdat in dit raam alles kan worden inge-

[p. 701]

schoven. Inderdaad, welke kunstenaar, uit welke school abstraheerde niet, in dien sin? Abstraheerde de barok-stijl niet? Abstraheerde zelfs de realist niet? Kwestie, wat men overhoudt als grondvorm.

In de opvatting van Mevrouw Kroller-Muller is er des te hoogere schoonheid, naarmate men den grondvorm simplistischer opvat, tot de ‘voorstellingloosheid’ komt tot een puur spel van kleuren en lijnen dat God wete hoe en waarom oorsprong vindt in den aangegeven titel. Zoo schrijft ze nopens het doek van Herbin: Oever der Oise te Vadencourt. ‘Of we hier te doen hebben met rotspartijën, met een spleet tusschen de bergen waar eene rivier doorloopt, met een brug en daarboven een stuk heldere lucht, we mogen het even veronderstellen, maar we weten het niet en het interesseert ons ook niet meer zoodra we maar voelen dat die vlakken en lijnen, die oorspronkelijk, in den eersten aanzet, eene naturalistische beteekenis hebben gehad - heel positief zijn gezet en niet ongeordend door elkander rammelen, dat zelfs een groote discipline dit werk beheerscht, persoonlijkheid met een wil.’

Maar waarom wil het opschrift ons dan wél interesseeren aan die oevers van de Oise, en nog wel aan de oevers te Vadencourt? Met wien neemt men aldus een loop jen? En als de kunstenaar er toch aan houdt te getuigen hoe hij de oevers der Oise te Vadencourt in eenige plannen opvat, dan moest hij, rechtvaardigheidshalve, eene foto nevens het tableau hangen om te laten zien hoe één uit twee groeide. Zulk cubisme lijkt mij een beschaamd cubisme, en dan heb ik heel wat liever de kunstprestaties die tot de uiterste consequenties gaan, geen onderwerp opgeven en hun doeken enkel composities heeten; dan kunnen ze hun furie aan lijnen en kleuren botvieren zonder te doen aan rebussen; dan is het te rechtvaardigen als een heete koorts, als een acute koorts om massaal te schilderen, en de affiniteiten van kleuren vast te leggen.

Ja maar, zegt schrijfster, ziet eens naar de wapens die in de glasramen gebrand staan; is dat geen schoone, hooge, godsdienstige kunst, zoo oud als de straat, en wie zegt ons wat al die vlakken beduiden? - Het zal nog al gewaagd zijn wapenschilden voor hooge godsdienstige kunst te willen doen doorgaan. En glasraamkunst heeft haar eigene wetten. En Mevr. Kroller zal evengoed weten dat lijnen en vlakken in het wapenboek en in de wapenkunde hun vaste beteekenis hebben, door overeenkomst, en dus voor de ingewijden eene klare taal spreken. En waar werd zulke overeenkomst gesloten voor deze lijnen, bogen en vlakken waarvan men niet mag trachten te weten wat ze voorstellen, want dat alles mag ons niet in-

[p. 702]

teresseeren? Door overeenkomst, grootendeels, bekwamen de woorden eene vaste beteekenis; nu kan ik tot mijn jolijt, aan woorden een andere beteekenis toekennen, maar dan is dat tot eigen gebruik beperkt.

Wel haalt schrijfster er hooge woorden bij: het cubisme heeft de ziel voor het eerst ontwaard, schildert voorwerpen in het licht der eeuwigheid, is de opperste uiting der kunst; die abstraheert is een groot denker gemakkelijk recept in onzen sport-tijd, maar dat alles zegt niet veel, als dat schrijfster opgaat in haar onderwerp.

Hoe zal men de waarde van deze nieuwe kunst erkennen? Een kind kan immers, en in gemoede, met zijn fantasie een heele wereld bijtooveren bij eene allersimplistische teekening, maar zullen anderen dat gefantaseer snappen?

Wel hieraan: ‘als men bemerkt dat de lijnen strak spannen, en de kleuren subtiel nevens elkaar liggen’. ‘Men zal dat altijd niet snappen; men moet er eerst maar eens nachten over wakker hebben gelegen, men moet veel hebben gezien en vergeleken, men moet veel en lang iets in zich hebben rondgedragen, men moet zich eerst verschillende malen hartgrondig hebben vergist - het liefst zich eens hebben “bekocht” - irréparable - niets helpt beter dan dat - en vooral men moet zelf eerst modern mensch zijn geworden met een open oog en oor en hart voor alles wat modern is, dat wil zeggen: als levend nieuw aanvaard kan worden.’

En men dacht dat het cubisme de kunst is der algemeenheid, van het internationale, de kunst van alle eeuwen en tijden! Als er al die luxe aan geld en tijd toe noodig is, en al dat tobben en prakkezeeren met slaaplooze nachten, dan zullen de meesten, hoe gaarne ze dan ook als modern doorgaan met open oog en oor en hart voor 't leven, er het bijltje bij neerleggen.

Ten andere de tij van het cubisme is verloopen; Mevrouw Kroller-Muller onderscheidt drie tempo's in het cubisme: 1) eene poging om het driedimensionaale weer te geven; 2) eene poging om los te raken uit het objekt, het onderwerp; 3) eene poging om gansch vrij te staan van het objekt, en meteen werd het driedimensionaale, het ruimtelijke ook opgeruimd. Maar toen men zoover was, en de kunstenaar zijn subjectivisme had uitgevierd, bleek de overwinning over het objekt een ‘fantoom’; ‘men had niets meer in handen om met de buitenwereld in voeling te treden.’ Het cubisme is op en tenden, en men nadert nu met kinderlijken eenvoud terug tot het objekt, tot de natuur, om te komen tot wat schrijfster noemt het realisme der synthese.

Kortom, het cubisme was eene koorts. Men moet Mevrouw Kroller-Muller dankbaar wezen om die bekentenis.