Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1926

[p. 580]

Een hopeloos pleit
door J. Van Mierlo S.J.

II.
Bloemardinne geen ketterin?

In een tweede en derde deel van zijn opstel tracht H. Nelis nu aan te toonen, dat onze Hadewijch wel dezelfde kan zijn als de Bloemardinne. Wij zouden hem reeds kunnen antwoorden: onmogelijk, zoolang het vaststaat, als uit het voorgaande gebleken is, dat Hadewijch zoo vroeg heeft geleefd. Wij zouden het daarbij kunnen laten. Maar toch willen we hem ook hierin even volgen en kennis nemen van de soort van argumenten die hij voorhoudt.

Hij tracht dan ten eerste te bewijzen, dat Bloemardinne geen ketterin is geweest, maar in haar leven als een heilige is beschouwd geworden. Dat wil hij afleiden uit het getuigenis zelf van Pomerius:

Deze scheldt haar wel voor een ketterin met een verderfelijke en afschuwelijke leer; maar hij bekent toch, dat zij een grooten invloed heeft uitgeoefend, dat zij bij hare volgelingen als een heilige werd vereerd, dat de zilveren zetel waarop zij placht te leeraren na haren dood aan de hertogin werd aangeboden en dat kreupelen en lammen op haar graf genezing kwamen afsmeeken. Pomerius overigens zou niet te betrouwen zijn. Zoo hij haar heeft aangevallen, dan was het om onder het patroonschap van Ruysbroeck tegen de in het begin der vijftiende eeuw te Brussel weer opkomende ketterij der mannen van den vrijen geest op te treden. Hij kon niet onpartijdig zijn tegenover de Bloemardinne-Hadewijch, omdat hij in haar de kiemen zag der nieuwe ketterij. Ten onrechte natuurlijk! Heeft Ruysbroeck wel ooit de Bloemardinne bestreden? Men mag er aan twijfelen, als men ziet dat er in zijne werken nergens op hare leer gezinspeeld wordt. Waarschijnlijk was het niet tegen haar zelf, maar tegen hare volgelingen, dat hij uit medelijden vooral in preeken heeft geijverd, omdat hij zag wat verkeerde gedachten en gevoelens zij uit de werken van

[p. 581]

Bloemardinne haalden, voor welke verkeerde opvattingen Bloemardinne zelf niet verantwoordelijk mag gesteld worden. Trouwens van een dwaling der Bloemardinne kan geen spraak zijn: vermits wat Pomerius als hare leer aanhaalt niets noodzakelijk kettersch bevat, zoodat hare leer in goeden of kwaden zin kan begrepen worden, volgens de gevoelens die men er in legt. Nu kende Pomerius wel niet de intieme gevoelens der Bloemardinne. Zijne verklaring van hare leer als kettersch is dus tendentieus.

Zoo beknopt, de voorstelling van H. Nelis. Wat zullen we hiertegen inbrengen? Ten eerste, dat dit alles hypothese is, en een even tendentieuse verklaring van het getuigenis van Pomerius. Ik stel verder vast, dat men om de stelling Hadewijch-Bloemardinne te redden, dit zeer positieve getuigenis over hare ketterij moet loochenen, omdat, zoolang dit eenigszins vaststaat, er aan een vereenzelviging van Hadewijch met Bloemardinne niet eens te denken valt. En het is met een hypothese altijd erg gesteld, als men om haar te handhaven de positieve feiten eerst ontkennen moet, om daarna vrij in de lucht te kunnen voortbouwen. Uit de belijdenis nu van Pomerius: dat de Bloemardinne een sterken aanhang had, dat ze door hare volgelingen werd beschouwd als een heilige en dat men op haar graf mirakelen verwachtte, iets af te leiden voor de werkelijke hei ligheid van de Bloemardinne, kan er toch niet door. Welke ketter heeft zijn aanhang en bewonderaars niet gehad? En het feit alleen dat ze leeraarde op een zilveren zetel pleit wel niet voor haar nederigheid noch Voor haar heiligheid: heiligen leeraren niet op een zilveren zetel! Dat de Bloemardinne aanhangers heeft gehad, zelfs onder de hoogere standen,¹⁾ is heel goed mogelijk; maar wat zegt dat voor hare heiligheid? En dat Ruysbroeck niet tegen haar, doch tegen hare verdwaalde volgelingen zou zijn opgetreden, is weer louter hypothese zonder eenigen grond. Dat Ruysbroeck nooit van haar spreekt? Maar dat was zijn gewoonte: hij noemt nergens namen van personen uit zijn tijd. Ook Eckart niet. Hij spreekt echter dikwijls genoeg van geveinsden.²⁾

Zoodat de poging om de Bloemardinne tot een heilige te maken als totaal mislukt moet beschouwd worden. Het is een hypothese en wat er voor aangevoerd wordt berust op een willekeurige verklaring van teksten, die niet bevatten wat men er in wil lezen. Geen enkel feit wordt ervoor

1) Zij zelf behoorde tot een der aanzienlijke familiën van Brussel.

2) Herhaaldelijk heb ik dit alles uiteengezet, van mijn eerste opstel in 1908 af.

[p. 582]

bijgehaald. En het concrete feit van den zilveren zetel wijst er op dat het relaas van Pomerius niet uit de lucht is gegrepen, en zeker dat wie daarop placht te leeraren wel geen heilige is geweest.

Maar we moeten hier Pomerius niet verder verdedigen. Wel heeft Dr. O' Sheridan eens getracht hem van twee leugens, nog wel dwaze en nuttelooze leugens (men liegt toch niet nutteloos) te beschuldigen.¹⁾ Maar H. Nelis verklaart zelf, dat de redenen die voor die leugens konden gelden, hier niet bestonden. Hij poogt dan ook aan te toonen waarom Pomerius de Bloemardinne vijandig gezind was: de ketterij die de Groenendalers in 1410 hadden te bestrijden gehad, steunde op de werken der Bloemardinne, die echter volgens H. Nelis, zulk een uitleg niet toelieten, waarvoor dus de Bloemardinne niet verantwoordelijk kon gemaakt worden. Zelfs al ware dit zoo (maar ook dit is een hypothese die tegen alle bekende feiten indruischt) dan zou dit nog de vijandschap van Pomerius niet uitleggen. De strijd tegen de aanhangers der Bloemardinne ware dan veel afdoender geweest, zoo hij eerder hadde aangetoond, dat dezen haar verkeerd begrepen en hen dus uit haar eigen leer hadde weerlegd. Waarom toch zou hij haar hebben uitgemaakt voor een ketterin, als Ruysbroeck en de ‘goede kok’ haar vereerden als een heilige? Waarom zou hij zich aan de zijde van hunne aemulantes, hebben gesteld? Want dat beiden Hadewijch (volgens H. Nelis immers dezelfde als Bloemardinne) als een heilige hebben vereerd, staat toch wel vast. Wat H. Nelis hier brengt zijn dus niet meer dan gissingen, die zelfs met elkander in strijd staan, en, in het licht der feiten, tot de onmogelijkheden behooren.

1) Revue d'hist. eccl. t. XXI (1925) blz. 51 vlg.

III.
Zelfs al ware de Bloemardinne een heilige, nog zou ze niet met Hadewijch kunnen vereenzelvigd worden.

Wij moeten verder Pomerius niet verdedigen, omdat zelfs al hadde hij de Bloemardinne schandelijk belasterd, wat nu minder dan ooit het geval blijkt te zijn, ze nog niet met Hadewijch kan vereenzelvigd worden. Ik had daar vroeger reeds op gewezen. Want reeds tegen Dr. Knuttel had ik mijn betoog onafhankelijk willen houden van de geloofwaardigheid van

[p. 583]

Pomerius. Laat mij aan een argument herinneren, dat H. Nelis nergens vermeldt.

1. - Eerste groot bewijs.

Hadewijch de schrijfster heet altijd en overal uitsluitend Hadewijch. En ze wordt toch dikwijls genoeg aldus genoemd: zoo in de handschriften harer werken; zoo in zes aanhalingen bij Jan van Meerhout¹⁾; zoo in de getuigenissen van den goeden kok²⁾; zoo in het fragment van een katalogus te Rooklooster³⁾; zoo in den katalogus van St. Maartensdaal uit 1487⁴⁾; zoo in een katalogus van 't Rooklooster⁵⁾. De Bloemardinne integendeel heet onveranderlijk Bloemardinne. Hoe komt het dat deze nooit Hadewijch, en gene nooit Bloemardinne wordt genoemd? Men zegge niet dat de Bloemardinne slechts zelden vermeld wordt.⁶⁾ Hoe komt het dat Hadewijch, die toch zeer dikwijls vermeld wordt, nooit Bloemardinne heet?

Pomerius zou de werken van de Bloemardinne, die dan de werken van Hadewijch waren geweest, nog hebben ingezien. Nu wordt de schrijfster Hadewijch nooit anders dan Hadewijch genoemd. Hoe komt het dat zij bij Pomerius juist alleen, niet Hadewijch, wat toch het natuurlijke ware, maar Bloemardinne heet?⁷⁾

Hadewijch wordt door de geheele overlevering steeds venerabilis of beata genoemd; de Bloemardinne steeds ketterin. Hoe komt het weer dat als men van de schrijfster spreekt men hare heiligheid roemt; en dat er nergens ook de minste wanklank hierin vernomen wordt?

Het antwoord van H. Nelis op die eenvoudige vragen moet des te sterker zijn, naarmate hij zoo weinig voor de beweerde heiligheid der Bloemardinne heeft kunnen aanvoeren.

1) Zie mijne Inleiding op de Visioenen van Hadewijch blz. 35.

2) Ib. blz. 139.

3) Ib. blz. 6.

4) Ib. blz. 131.

5) Ib. blz. 131 vlg.

6) Zie D.W. en B. Maart, 1925, blz. 37. Door Pomerius, Mastellinus, Latomus, J. Hoybergius, Impens.

7) Zie D.W.e.B. XXV (1925) Maart, blz. 40. Dit is toch des te treffender, daar die Bloemardinne dan gewoonlijk in zijn kringen Hadewijch genoemd werd. Hij voelt niet eens de behoefte te zeggen: Bloemardinne die gewoonlijk, of die ook Hadewijch heet.

[p. 584]

2. - Afdoend bewijs.

Er is nog meer. Tegen dezulken die de geloofwaardigheid van Pomerius loochenen had ik betoogd, dat de onhoudbaarheid der vereenzelviging Hadewijch-Bloemardinne geheel onafhankelijk van die geloofwaardigheid kon aangetoond worden. Het was een argumentatie a fortiori, natuurlijk: zelfs indien Pomerius had gelasterd, het feit alleen dat hij de Bloemardinne tot een ketterin heeft gemaakt is voldoende om aan te toonen dat zij niet Hadewijch kon zijn. Dat noemt de heer Nelis: acculé de plus en plus!

Mijn argument nu was: Pomerius heeft de Bloemardinne in de kringen der Groenendalers en Wendesemers als een ketterin voorgesteld. Welnu, het was onmogelijk dat hij in diezelfde kringen onze Hadewijch als een ketterin heeft kunnen voorstellen, daar deze er vereerd werd als een heilige; en het blijkt dat hij haar ook niet als een ketterin voorgesteld heeft, daar Hadewijch er steeds, ook na Pomerius, is blijven vereerd worden als een heilige. Dus kan de Bloemardinne onze Hadewijch niet zijn.¹⁾

Ik verzoek den belangstellenden lezer de bijzonderheden en de beteekenis van dit betoog in mijn studie zelf na te gaan. Ik kan hier niet alles herhalen.

De heer Nelis begint met tegen mijn syllogisme een ander syllogisme te stellen, dat hierop neerkomt: Bloemardinne is beschouwd geworden als een heilige; Hadewijch is beschouwd geworden als een heilige; dus kunnen beiden in het opzicht der heiligheid vereenzelvigd worden. Zelfs ware de eerste premisse bewezen, dan zou daaruit alleen volgen dat ze in dit opzicht kunnen gelijkgesteld, niet eens vereenzelvigd worden. Maar wat doet die redeneering ter zake?

Uit de wel wat troebele en verwarde uiteenzettingen die H. Nelis nu naar aanleiding van mijn argumentatie houdt, meen ik zijn antwoord aldus te kunnen samenvatten: De major geeft hij toe. Op de minor: dat Hadewijch en vóór en na Pomerius als heilige is vereerd geworden, Bloemardinne integendeel steeds als ketterin beschouwd in de kringen der Groenendalers, antwoordt hij: zoowel Hadewijch als Bloemardinne zullen er verschillend zijn beoordeeld geworden. Weer een loutere bewering, waartoe geen enkel feit of getuigenis bijgebracht wordt, en die alleen op een willekeurigen uitleg van duidelijk er tegen pleitende feiten en teksten berust.

1) Zie geheel het opstel, D.W.e.B. ibidem.

[p. 585]

1.

Zoo, om aan te toonen dat de Bloemardinne ook te Groenendaal gunstig werd beoordeeld, wordt gezegd: (Le P. Van Mierlo) oublie de dire que Ruusbroec, au témoignage de Pomerius aurait eu des adversaires considérables dans ses attaques contre Bloemardinne (non veritus insidias aemulantium). Cela prouverait que ni à Groenendaal, ni à Sept-Fontaines, ni à Rouge-Cloître il n'y avait unanimité, loin de là, pour considérer Bloemardinne comme femme perverse. (P. 688) Maar de H. Nelis weet toch dat die aemulantes (ijverzuchtigen, wat zou moeten beteekenen: adversaires considérables) te Brussel verbleven! Hoe kan hij daaruit iets voor de kringen der Groenendalers besluiten? Of was het daarom, dat hij Ruysbroeck niet tegen de Bloemardinne zelf, maar tegen hare latere volgelingen laat optreden, ten einde dus iets te Groenendaal te vinden, waaruit oneenigheid aldaar kon afgeleid worden? Dat is alles wat bewijzen moet dat de Bloemardinne in de kringen der Groenendalers ook gunstig werd behandeld.

2.

Nu het bewijs dat Hadewijch er ook tegenstand ondervond. Dat moet blijken uit het feit dat zij vervolgingen te verduren had. Maar in alle geval niet van Groenendaal uit, daar dit in haar tijd nog niet bestond! Echter H. Nelis hecht bijzonder belang aan die vervolgingen. Hij verwijt mij dit niet genoeg te hebben onderzocht. Ik heb nochtans herhaaldelijk gezegd, dat, zoo ver we daarover iets uit Hadewijch's werken kunnen afleiden, (want ze is uiterst kiesch in dit opzicht), die vervolgingen en moeilijkheden niet veroorzaakt werden door de geestelijke overheid of door priesters, maar door haar eigen geestgenooten, door haar die ze om zich had vergaderd ten einde ze in de Minne op te leiden. En waarom tracht de H. Nelis zelf niet eens op te maken dat die vervolgingen kwamen van de geestelijkheid? Maar zelfs dan zou hij nog niets voor Groenendaal hebben bewezen. En dat werkelijk Ruysbroeck in zijn actie tegen de Bloemardinne later te Groenendaal zou zijn afgekeurd geworden, wie zal dit beweren?

Dat Hadewijch te Groenendaal tegenstand had moet nog blijken uit het feit dat ze beknibbeld werd. Dat leidt H. Nelis af uit de door mij bekend gemaakte geestdriftige lofrede van den goeden kok te Groenendaal waar deze verklaart: Haywighen boeken die sijn voer doghen Gods gheprueft ende overmids onsen Heren Jhesum Christum geexamineert;...⁽¹⁾ Hij zelf onderstreept gheprueft en geexamineert. En dat moet bewijzen dat de Groenendalers de werken van Hadewijch beknibbelden en afkeurden.

(1) Men zie den geheelen tekst in mijn Inleiding, blz. 139.

[p. 586]

Maar gheprueft beteekent alleen probati: goedgekeurd! Hoe kan men uit die woorden, die alleen bedoelen dat Hadewijch's werken zoo rechtgeloovig zijn als de H. Schrift zelf (de goede kok vergelijkt haar met den H. Paulus) afgeleid worden, dat ze te Groenendaal werden bestreden? Was er daar tegenstand, zou dan die lofrede niet heel anders hebben geklonken? En is zulk een geestdriftige bewondering en verheerlijking wel denkbaar waar de meerlingen over Hadewijch verdeeld zouden zijn geweest?⁽¹⁾ En verder: zou Pomerius zich ooit aan de zijde van die beknibbelaars (waren er al geweest) hebben geschaard, tegen de meening van den goeden kok, tegen de meening van Ruysbroeck zelf, die toch blijkbaar, en meermaals rechtstreeks, onder Hadewijch's invloed staat?

Na die lofrede aangehaald te hebben, gaat de H. Nelis voort: Ce passage est tellement frappant que le P. Van Mierlo se demande avec étonnement: Stond hij misschien te Groenendaal met zijn bewondering voor Hadewijch alleen? De heer Nelis heeft niet begrepen dat dit een oratorische vraag was, die bij mij geen de minste verbazing onderstelde, en waarop het antwoord voor een Nederlandsch-kennenden lezer wel overbodig was. Dit antwoord kon hij overigens opmaken uit mijn onmiddellijk volgende worden:⁽²⁾

‘Wie zal dit beweren? En wie zal in die woorden niet een weerklank hooren van de diepe vereering, waarin Hadewijch daar op het voorbeeld van Ruysbroeck en van den goeden kok door allen gehouden werd.’⁽³⁾

Voor die vereering van Hadewijch te Groenendael vóór Pomerius had ik positieve feiten aangehaald: haar invloed op Ruysbroeck; de herhaalde geestdriftige lofreden van den goeden kok; het afschrijven van hare werken. Ik laat het den lezer over de wijze te beoordeelen waarop de H. Nelis getracht heeft aan te toonen dat ze er ook wel zal bestreden zijn geworden.

3. Dat die vereering voor Hadewijch in dezelfde kringen was blijven voortduren ook na Pomerius, zonder dat ergens of ooit een wanklank in dezen vernomen werd, had ik eveneens door feiten en getuigenissen aan-

(1) En nog wel zoo verdeeld als blijken zou uit de geestdriftige lofrede van den kok, die Hadewijch in een adem met St. Paulus noemt, en uit de verontwaardiging van Pomerius tegen Bloemardinne.

(2) Het spijt me te moeten vaststellen dat meer dan eens in recensies van den H. Nelis voor de Revue d'histoire ecclésiastique het grammatische begrip van Nederlandsch gestelde bijdragen ontbreekt.

(3) D.W. en B., 1925, Maart, blz. 39.

[p. 587]

getoond: dat men hare werken niet uit de bibliotheken had verwijderd; dat men voortging ze af te schrijven; dat Jan van Meerhout haar tot zesmaal toe citeert met de vermelding: venerabilis virgo, beata; dat men uit haar excerpeert; dat H. Mande haar paraphraseert; dat in 1486 een katalogus van St. Maartensdal haar Beata Hadewigis de Antverpia noemt; wat herhaald wordt in een soortgelijken katalogus van Rooklooster en opgenomen in hs. C. Nergens een spoor dat over haar anders gedacht werd; nergens een waarschuwing dat ze een gevaarlijke lezing zou zijn. Hoewel toch in diezelfde kringen positieve getuigenissen gevonden worden, dat de Bloemardinne er gold als een ketterin.

Op al die bewijzen is de H. Nelis niet ingegaan; hij stelt er zelfs niets tegenover. Alleen in een voetnota meent hij dat: certaines preuves de l'argumentation, plus habile que scientifique, du P. Van Mierlo sont à examiner de très près en ce qui touche la persistance de la réputation de sainteté de Hadewijch après la campagne de Pomerius. ‘En hij tracht er een paar van in twijfel te trekken. Op welke wijze moge uit dit een voorbeeld blijken: ‘de vermelding in dien katalogus van St. Maartensdaal zou niet te controleeren zijn, daar deze niet meer bestaat.’ Maar hs. C., met dezelfde vermelding, getuigt uitdrukkelijk ze uit dien katalogus te hebben overgenomen. Het ergste echter is, dat ik in mijn Inleiding (blz. 131) uitvoerig over dien katalogus heb gehandeld, die nog in zoo verre bestaat als hij enkele jaren later geheel in een soortgelijken katalogus van Rooklooster werd opgenomen. Deze katalogus bestaat nog wel: ik houd er een photo van ter beschikking van H. Nelis. Daarin staat klaar en duidelijk de post Beata Hadewigis de Antverpia.⁽¹⁾

En aan het slot dier voetnota vraagt de H. Nelis mij het bewijs te brengen voor de gewaagde bewering: ‘Wie zou in die kringen van Groenendaal nog zijn voortgegaan Hadewijch te huldigen, nu zij daar kerkelijk opdracht hadden haar te bestrijden?’ Maar ik had juist aangetoond, dat de Groenendalers in 1411 opdracht hadden de opnieuw opkomende

(1) Ik herinner er aan, dat dit de Antverpia de eenige aanduiding is, die we over Hadewijch bezitten, en dat die onmogelijk in de veronderstelling van Hadewijch-Bloemardinne kan verklaard worden. De betrekkingen van Hadewijch met de heeren van Breda wijzen ook naar Antwerpen, waar deze heeren ook hun verblijf hadden. Godefridus, Henricus' broeder, stierf zelfs te Antwerpen in 1246; zoodat uit dit de Antverpia nog de bevestiging komt, dat het wel een heer de Breda is geweest, dien Hadewijch naar Saksen heeft gezonden.

[p. 588]

ketterij der Bloemardinne te Brussel te bestrijden.⁽¹⁾ En Bloemardinne en Hadewijch zijn toch, volgens den H. Nelis althans, dezelfde persoon.

Zoo luidt de weerlegging van mijn betoog, waaruit, onafhankelijk van de geloofwaardigheid van Pomerius, volgde dat Hadewijch en Bloemardinne in geen geval konden vereenzelvigd worden. Dit blijkt nu meer dan ooit. De H. Nelis heeft niets kunnen aanbrengen waaruit zou moeten afgeleid worden dat Bloemardinne in de kringen der Groenendalers ook gunstig, Hadewijch in diezelfde kringen ook ongunstig werden beoordeeld.

Men doe mij dus niet zeggen: Le P. Van Mierlo objecte qu'un même groupe d'hommes n'a pu à la fois admirer Bloemardinne (hérétique) et Hadewijch (sainte). C'est là une pure affirmation et même l'erreur capitale de son travail. Had ik zoo iets inderdaad gezegd, dat ware een naïveteit van belang. Maar ik heb niet in de lucht geredeneerd. Ik steunde niet op mogelijkheden (n'a pu) maar op wat feitelijk het geval is: dat Hadewijch vóór en na Pomerius steeds in die kringen is beschouwd geworden als een heilige, dat het dus voor Pomerius onmogelijk was haar in diezelfde kringen voor te stellen als een ketterin, en dat hij dat ook nooit gedaan heeft. Men herleze mijn syllogisme.⁽²⁾

Zoodat H. Nelis' opmerkingen daartegen, die, zooals getoond, van allen grond ontbloot zijn, en ten slotte op niets anders neerkomen dan op de loutere bewering: Hadewijch en Bloemardinne zullen wel bij de Groenendalers verschillend zijn beoordeeld, nog blijken voort te spruiten uit een zuiver misverstand.

(1) D.W. en B. Maart 1925, blz. 41. Maar de H. Nelis vergeet meermaals dat hij Hadewijch en Bloemardinne vereenzelvigt.

(2) Une pure affirmation! En ik haal allerlei getuigenissen en feiten aan!

IV.
De vermeende punten van overeenkomst.

Tot nog toe werd door H. Nelis alleen betoogd, dat Hadewijch met de Bloemardinne kon vereenzelvigd worden. Het blijkt nu wel, dat zelfs dit niet mogelijk is, zonder de klaarste teksten geweld aan te doen, de best vaststaande feiten te loochenen, en voorts in het ijle te bouwen met losse mogelijkheden. Maar zelfs a posse ad esse non valet illatio. Zoo voelt de H.

[p. 589]

Nelis dat hij ook positieve bewijzen moet aanvoeren. Ook hierin brengt hij niets nieuws: het zijn de oude, bekende punten van overeenkomst, die de eerste verdedigers der Bloemardinne-theorie hadden gemeend tusschen de leer van Hadewijch en het relaas over Bloemardinne bij Pomerius te ontwaren: dat de Bloemardinne eveneens geschreven heeft, en nog wel over de Minne en over den geest van vrijheid; dat ze jaarlijks in kettersche schriften het geloof ondermijnde; dat ze ook voor heilige gehouden werd; dat ze aanhangers had; dat ze tusschen twee seraphijnen ter H. Communie geleid werd; dat ze op een zilveren zetel leeraarde; dat ze hare schriften als door God ingegeven verbreidde. Daartegenover zet nu de H. Nelis, niet wat Hadewijch werkelijk leert, maar wat hij bij haar wil vinden, om het eenigszins met die punten te doen overeenstemmen. Zoo is er bij Hadewijch zelfs nergens spraak van een geest van vrijheid; nergens zal men bij haar die uitdrukking of een dergelijke aantreffen. Op al die vermeende punten van overeenkomst heb ik meermaals uitdrukkelijk geantwoord. De heer Nelis heeft er geen rekening mee gehouden. Hij gaat voort alsof niets gezegd ware geworden.

Drie soorten van bewijzen nu had ik aangehaald. Ten eerste: geen enkele bijzonderheid die Pomerius over de Bloemardinne meedeelt past zooals ze is bij Hadewijch. Het zijn altijd maar enkele algemeene woorden: novae, amor, quotannis, neem zelfs twee woorden samen en 't past niet meer: amor venereus, of seraphicus (nooit bij Hadewijch), novae doctrinae; quotannis disseruit. Neemt men er die eenige bepaaldheid van weg, dan houdt men nog zoo iets over, dat bij elken schrijver, vooral uit dien tijd, kan thuis gebracht worden. En ik betoogde dat men op die wijze verband kon vinden met gelijk welken mystischen schrijver; en b.v. veel beter met Beatrijs van Nazareth,⁽²⁾ die een veel grooter devotie had tot de Seraphijnen dan Hadewijch. En inderdaad: met die methode kan men even goed aantoonen dat Napoleon een zonnemythe is. Men heeft het ook gedaan.

Antwoord van H. Nelis: ‘P. Van Mierlo beweert dat die bijzonderheden te vaag zijn. Maar: un ennemi ne serait pas un ennemi, si on devait lui demander sur le compte de son adversaire des détails d'une fidélité irréprochable. Ik meen dat mijn argument wat anders beteekende dan vaagheid. En wie vraagt er des détails d'une fidélité irréprochable? Wat veroorlooft H. Nelis mijn bewijs aldus voor te stellen? We vragen alleen dat⁽¹⁾

(2) Of met Marguerite Porrette.

(1) In geheel mijn opstel, 1925 D.W.e.B.

[p. 590]

die bijzonderheden, zelfs vervormd, zouden toelaten toch eenigszins iets bepaalds van Hadewijch daarin te erkennen,⁽¹⁾

Mijn tweede argument was: dat Pomerius onmogelijk Hadewijch had kunnen interpreteeren zooals hij van de Bloemardinne spreekt, indien de gegeven bijzonderheden niet berustten op een werkelijke overlevering over de Bloemardinne. B. v. Pomerius spreekt van scripta quae illa quotannis in fidei nostrae derogationem disseruit. In dit quotannis jaarlijks, heeft men verband gezocht met enkele nieuwjaarsgedichten, of liever met gedichten die met een tafereeltje van de vernieuwing van het jaar aanvangen. Zooals ander aanvangen met een zomer-, met een herfst-, met een wintertafereel, zooals het gebruikelijk was in de provençaalsche poëzie. Maar hoe kon Pomerius, met het geheele werk van Hadewijch vóór zich, die gedichten, die niet eens verhandelingen, dissertaties (disseruit) zijn, maar loutere ontboezemingen, hebben afgezonderd, om daarin jaarlijksche omzendbrieven te zien, en Bloemardinne's werk daarmee te karakterizeeren zooals hij doet, gansch in 't algemeen, indien de Bloemardibne niet werkelijk zulke omzendbrieven plag te schrijven? Die enkele nieuwjaarsgedichten te midden van 't geheele werk konden tot zulk een interpretatie op zichzelf geen aanleiding geven.⁽²⁾

Ander voorbeeld: Een seraphijn toont Hadewijch de Minne. Daarin ziet men verband met de over Bloemardinne vermelde bijzonderheid, dat van haar gezegd werd: dat ze tusschen twee Seraphijnen te communie ging.⁽³⁾ (Specimen mede van de soort van overkomst die men tusschen Hadewijch en Bloemardinne wil zien!) Maar hoe kon Pomerius, lezende van dien Seraphijn die de Minne toont, dat interpreteeren van twee seraphijnen die de Bloemardinne ter communie begeleidden, zoo die interpretatie hem niet van buiten door een werkelijk gezegde over de Bloemardinne werd ingegeven?

Derde voorbeeld, dat ik nu bij den H. Nelis haal: Hadewijch spreekt in de Visioenen van een setel te midden van Gods aanschijn, waarop de Minne zat als een koningin. Daarin ziet Nelis den zilveren zetel waarop de Bloemardinne leeraarde en schreef! ‘Pomerius dit que Bloemardinne enseignait et écrivait sur un siège d'argent; dans les visioenen de Hadewijch

(1) Men leze geheel mijn betoog, D.W. en B. 1925, blz. 615 vlg.

(2) Op dit punt heb ik zelfs uitdrukkelijk gewezen.

(3) Bij alle mystieken uit de XIIIe eeuw treft men Seraphijnen aan. Van de hl. Lutgardis wordt zelfs bepaald verteld, wat Pomerius aan de Bloemardinne toeschrijft.

[p. 591]

on lit simplement que la Minne était assise sur un siège et avait les allures d'une reine. L'idée est à peu de chose près, comme on voit, la même, mais l'expression varie.’ Nog een specimen van de wijze waarop men verband tusschen beiden zoekt! Maar die zilveren zetel was toch een echte zetel, die nog wel aan de hertogin werd opgedragen!⁽¹⁾ Doch nogmaals, hoe zou Pomerius dien setel der Minne hebben kunnen interpreteeren van een zilveren zetel der Bloemardinne waarop deze leeraarde, zonder een werkelijk gebruik der Bloemardinne, zonder een werkelijke overlevering van dien aard over haar? En ons besluit was: dat zelfs had Pomerius zich vergist en de werken van Hadewijch voor die van de Bloemardinne gehouden, dan nog kon hij haar zoo niet interpreteeren zonder aanleiding van buiten, zonder overleveringen over de werkelijke Bloemardinne.

Op dit tweede argument vind ik bij H. Nelis geen antwoord.

Mijn derde argument was: Had Pomerius Hadewijch bedoeld, hij zou heel wat andere bijzonderheden hebben vermeld, die hem dan zeker hadden getroffen. Zoo b.v. spreekt hij nergens van hare poëzie; 't is altijd: disseruit, scripta, multa scribens, docens et scribens; nergens zelfs zoo iets als dictavit, of carmina. Of is het alweer maar louter toeval, dat hare dichterlijke bedrijvigheid, die toch vooral treffen moest, in geen enkel, maar geen enkel woord doorschemert?

Verder wees ik op de overal bij Hadewijch treffende leer over onze gelijkvormigheid met Christus, die Pomerius zoo licht kettersch had kunnen duiden; op hare visioenen, en in 't bijzonder op Hadewijch's pretentie tot de volmaakten te behooren, waaruit Pomerius bijzonder haar hoogmoed had kunnen aan de kaak stellen.

En het besluit was: zoodat bij Pomerius niets bepaalds op Hadewijch wijst; en niets van wat bij Hadewijch bijzonder treffen moest bij Pomerius voorkomt.

Ook op dit derde argument en op de algemeene conclusie vind ik geen antwoord bij H. Nelis.

Nu komt het slot. De heer Nelis vraagt zich af of het hem gelukt zou zijn de partijgangers van mijn stelling te bekeeren. En hij zegt: En tout cas, si pour eux Bloemardinne n'est pas la poetesse Hadewijch, il est un devoir auquel ils ne peuvent désormais plus longtemps se dérober, c'est de retrouver

(1) Die zetel zou misschien het eenige concrete feit kunnen zijn van verband. Maar ofwel heeft de Bloemardinne werkelijk zulk een zetel gehad en er op geleeraard, en dan was ze allerminst een heilige; ofwel heeft ze dien niet gehad, maar dan kon Pomerius haar dat ook niet uit Hadewijch toedichten.

[p. 592]

les oeuvres de Bloemardinne (car elles existaient encore vers 1450)⁽¹⁾ Is dat gemeend? Maar waar zijn de werken van Marguerite Porrette b.v. of van Marie van Valenciennes? Waar de werken van zoo vele ketters en ketterinnen? Waar de werken zelfs van vele anderen?⁽²⁾ Had Lodewijk XIV het stadhuis van Brussel niet in brand laten schieten, waren er geen godsdienstoorlogen geweest, had de Fransche revolutie niet zoo vele abdijen, archieven en bibliotheken verwoest, dan zouden we nog wel wat kunnen ontdekken dat nu reddeloos is omgekomen. Maar of we zelfs dan nog kettersche schriften zouden hebben gevonden, geloof ik niet. En waar is de zilveren zetel gebleven? Dat was toch een kostbaar ding?

Alvorens te eindigen herinnert de H. Nelis aan eenige verzen van Lamprecht van Regensburg:

Die Kunst ist in unsern Tagen
In Brabant und in Bayerlanden
Unter Weibern aufgestanden.

En hij besluit er uit dat de tweede helft der XIIIe eeuw en de eerste der XIVe een époque de doctoresses zijn geweest.⁽³⁾ De tweede helft der XIIIe? de eerste helft der XIVe? 't Staat er wel degelijk zoo. Maar Lamprecht is gestorven in 1255! H. Nelis zegt het zelf. En zijn Tochter Sion's, waaruit die verzen getrokken zijn, is van omstreeks 1250 ten laatste. Hebben zijn woorden misschien een profetischen zin? Had hij zoo gesproken een vijftig-tal of honderd-tal jaren later, dan zou de conclusie van H. Nelis gewettigd zijn. Nu brengt dat getuigenis een zeer welkome bevestiging van wat we steeds hadden vermoed, van wat onze navorschingen ons tot dus ver hadden laten erkennen, dat het in Brabant is, dat de mystieke kunst op het einde der XIIe en in de eerste helft der XIIIe eeuwen is ontstaan.

(1) vers 1400-1420 moet dat zijn.

(2) waarvan we weten dat ze bestaan hebben. En b.v. die katalogus van St. Maartensdaal? En van hoevele groote werken is niet het eenige handschrift juist op tijd gered geworden! Zelfs van Veldeke b.v. hebben we alleen een zeer late kopie van zijn Servatius legende; van zijn andere werken bestaan slechts Duitsche vertalingen. De h. Nelis heeft een voor een geschiedkundige vreemde opvatting van het bewaarde historisch materiaal.

(3) Waar zijn die doctoressen? En, mogen we nu vragen, waar zijn hare werken? De H. Nelis meene niet dat ik niet begrijp waarom hij zich dus uitdrukt. Dat is weer een bewering zonder meer. En die zal wel moeten dienen om een voor hem noodlottige interpretatie van een duidelijken tekst te voorkomen. Men weet ook dat juist onze begijnen werden uitgezonderd van de veroordeeling van Vienne in 1311, omdat ze zich niet met te hooge bespiegelingen inlieten. De tijd der doctoressen was toen reeds voorbij.

[p. 593]

Zoo weinig is het waar dat: toutes les tentatives du P. Van Mierlo de vieiller notre littérature brabançonne d'expression flamande pèchent par la base. Hij zelf komt het nog eens staven. En hij vervolgt: Peut-être sera-t-il plus heureux pour Béatrice de Nazareth? met vraagteeken. Het artikel in D.W.e.B. (April, 1925) had hem reeds kunnen overtuigen.⁽¹⁾ Want Beatrijs van Nazareth is wel de krioon komen zetten op onze conclusies over Hadewijch.

(1) Maar zie zijn verslag over die ontdekking in Revue d'hist. eccles., Jul. Oct, 1925, blz. 677.

Slot.

1.	Van de vele bewijzen die we hadden aangevoerd om Hadewijch op zijn laatst in het midden der XIIIe eeuw te plaatsen, die elk afzonderlijk in hun natuurlijke verklaring, en alle samen in hun verband onmiskenbaar naar denzelfden tijd wijzen, heeft H. Nelis getracht er vijf te ontzenuwen; op zulk een wijze dat ze daardoor gansch zeker zijn geworden, vermits hij zelf, de tegenstander, ze ten slotte moet aannemen, al geeft hij er ook een opvatting van, die in zijn onhoudbare hypothese zelfs onmogelijk is gebleken. We mogen des te veiliger in die zekerheid berusten, daar steeds nieuwe feiten, en niet het minst het door H. Nelis aangehaalde getuigenis van Lamprecht van Regensburg, haar komen versterken. Hadewijch kan dus niet de Bloemardinne zijn.
2.	Nergens zet H. Nelis eens duidelijk zijn hypothese uiteen. Om echter niet bij voorbaat onder de door ons verdedigde argumenten te bezwijken, moet hij de Bloemardinne zoo ver mogelijk terug laten geboren zijn, zoo 't ging, nog vóór het midden der XIIIe eeuw. Doch ook dat kan niets baten.
3.	De poging om Bloemardinne tot een heilige te maken berust op een willekeurige interpretatie van Pomerius, wiens woorden dien zin niet eens toelaten. Geen enkel feit of getuigenis wordt er voor aangehaald.
4.	Dat Hadewijch en Bloemardinne in de kringen der Groenendalers ooit verschillend werden beoordeeld is ook niets meer dan een bewering, waartegen klare getuigenissen en feiten door ons aangehaald voor de blijvende vereering van Hadewijch en de blijvende veroordeeling der Bloemardinne duidelijk en krachtig protesteeren; en die weer steun moet vinden in onmogelijk gebleken verklaringen van een paar teksten, die geheel wat anders bedoelden.

[p. 594]

5.

Vele van mijn argumenten en soms de belangrijkste worden verzwegen; de opmerkingen tegen de argumenten die men poogt de weerleggen berusten op misverstand van hun ware beteekenis. Door ze voor te stellen als hier gedaan wordt kan een publiek, dat mijne uiteenzettingen niet kent, al te licht misleid worden. De nuchterheid zelf der bedenkingen die men ertegen inbrengt had een vingerwijzing moeten zijn, dat men mij wellicht verkeerd had begrepen. Ik mag mijn tegenstander beleefd verzoeken, alvorens mij nog simplistische dingen toe te schrijven, zich eerst eens af te vragen of wel dat door mij bedoeld werd.

6.

Ik moet er eindelijk nog op wijzen, dat zelfs al had de H. Nelis feiten en getuigenissen aangevoerd, waaruit zou blijken dat Hadewijch en Bloemardinne inderdaad bij de Groenendalers verschillend zijn beoordeeld geworden, zoodat daaruit zou volgen dat Hadewijch en Bloemardinne dezelfde persoon zouden kunnen zijn, dit misschien wel eenig bezwaar of eenige moeilijkheid zou hebben veroorzaakt, maar toch aan onze stelling niets zou hebben veranderd, daar het genoegzaam vaststaat dat Hadewijch in de eerste helft der XIIIe eeuw heeft geschreven. En ik had waarlijk steeds gedacht dat de H. Nelis het een of ander feit kende, waarom hij zoo beslist tegen onze conclusies optrad. Het is ons wel een genoegen te zien dat hij niets dergelijks aanbrengt noch schijnt te kunnen aanbrengen.

De lezer zal begrijpen dat wij voortaan niet meer zoo uitvoerig zullen kunnen antwoorden, waar geen deugdelijker argumenten worden voorgesteld. Wij kunnen ons niet verder door polemiek van onze regelmatige bezigheden laten afleiden. Desnoods zullen wij verwijzen naar wat we werkelijk hebben geschreven. Met ernstige bedenkingen zal steeds gaarne rekening gehouden worden. En laat mij ten slotte hier overschrijven wat ik bij het begin van mijn studiën over Hadewijch in 1921 zegde: ‘Zuiverhistorische criteria, die in dezen alleen dienden aangewend, hebben al te dikwijls de plaats moeten inruimen voor gissingen en gevoel.’ (D.W. en B., l.e. blz. 133.)

P.S. In het eerste deel zijn eenige storende drukfouten geslopen. blz. 475, r. 4: het l.: her.; blz. 478, r. 10: ook Robert gedood l. door R. g.; r. 9 van ben.: dus nog schijnt te kennen l.: d. nog niet s.t.k.