Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1926

[p. 117]

Herfst.
Eug. Joors.

[p. 119]

‘De Zeven Vreugden van Maria’
door Jozef Muls

Naar het schilderij van Memling in de Pinakotheek te München.

De ‘bliscappen’ van Maria!

Zij geschieden haar op de aarde.

De aarde is een groene tuin, eindeloos open naar alle verten. De steden, de dorpen, de eenzame huizen zijn er als sieraden neergelegd over de heuvelen en de dalen, langs de wentelingen van de wegen, in de bochten der rivieren, bij den boord der blauwe zee. Er is een trotsche stad met torens, koepels en paleizen. Ruiters komen aangereden op de pleinen, menschen verschijnen op de stoepen, men kan ze zien zitten in de kamers van de huizen: Jerusalem. Er is een afgelegen burgt, met sterke steenen wallen uitstekend boven het groen der boomen. Zij is de verre uitkomst van een door rotsen en weiden eeuwig kronkelenden weg. Drie vrome pelgrims spoeden er zich voort om nog voor 't dalen van den avond een herberg en een avondmaal te vinden. De zware houten burgtpoort is nog slechts met een vleugel meer open en rood zien reeds de tinnen en kanteelen in het nijgen van de zon: Emmaüs. Er zijn huisjes en schuren met strooien daken en leemen wanden, door balken samengehouden. Het koren is rijp voor de deurtjes der hutten en waar de pikker geoogst heeft werpt reeds de zaaier de korrels uit voor een nieuwen groei: Bethlehem.

De aarde is vlak en zonder einde, tafel waar de heuvelen, de steden, de huizen, de verre bergen op staan uitgestald als meubels en kleinooden tusschen de tuilen der boomen. Wat er gebeurt in de wereld wordt geschreven door de dieren en de menschen, door de engelen en God op de open groene plaatsen in de ruimte, langs de wentelingen der wegen, op den spiegel van de zee. Het is alsof elk oord versierd werd met een naam of een schoone herinnering, gelijk het reeds getooid was met gras en mos en bloemen en kruiden, met rimpelingen van water, met kleurige keitjes en edelsteenen en parels. Al wat daar ook gebeurt, het groote en het kleine, de boodschap van een engel of de zeup van een paard aan de donkere koele

[p. 120]

bron, het kan te gelijk beschouwd worden, want het oog ziet over steden en bergen, over landen en zeeën uit.

Toch is de àarde zoo wijd. Wie gaat over de verre bergen komt nooit terug zoo hij niet op de eigen stappen wederkeert. Want de wereld is waarlijk zonder einde. De hemel alleen is begrenzing, rust en zekerheid. Als een koepel van glas hangt hij over de zichtbare aarde, wit-doorschemerd in de diepte, ondoorzichtig blauw in de hoogte, waarachter engelen de starren verschuiven en waar de hemelvaarten gebeuren, het afscheiden, het opwaarts-stijgen, het wegvlieden van de aarde.

Maar wie veilig blijft binnen de glazen wanden van de verre horizonnen die beheerscht de vlakte en al wat er op eindelooze afstanden gebeurt. Hij ziet alles van in zijn oorsprong tot aan zijn uitkomst en elk voorval in betrekking tot het universeele gebeuren. Van de menschen-levens en- daden die schijnbaar vreemd zijn aan elkaar, ziet hij de betrekkingen en de schakels, de mysterieuse banden die alles samenhouden. Hij is de onzichtbare getuige van de meest-verholen en wonderbaarste dingen. Hij hoeft de daken der huizen niet op te lichten om binnen te kijken, want waar er iets gebeurt in de anders gesloten kamers ging de wand nu open als het gordijn op een tooneel. Alles wordt verklaard, want er bleef niets meer verholen. Alles wordt nu eindelijk duidelijk en verstaanbaar want er is niets meer onbekend.

Wie hoog genoeg klimt of stijgt beheerscht altijd de ruimte maar in dit wondere land wordt de mensch begaafd met het goddelijk gezicht. Hij staat buitenden tijd. Verleden, heden of toekomst hebben geen zin meer. Alles geschiedt eeuwig en op hetzelfde oogenblik. Het wordt éen goddelijk spel over heel de aarde. Het pas gebeurde, het oude, het nog verafgelegene staan op een zelfde plan: de Boodschap en de Hemelvaart, de Geboorte en de Verrijzenis. De werelddeelen geven signalen aan elkaar. De bergen werden semaphoren.

Hier in het schemerlicht van haar slaapkamer bij het roode bed staat Maria in haar blauwe kleed en ziet een engel voor haar knielen in zijn rose- en gouden koorkap op de witte en zwarte plavuizen van den vloer. Ginder, heel kleintjes in de verte, staan de drie koningen, elk op den hoogsten top van zijn land, uit te zien naar de nieuwe star die aan den hemel is verschenen. Terwijl het Kindje wordt geboren in den open stal, bij den os en den ezel, waar Sint Jozef het bevend lichtje van zijn kaars moet beschutten met zijn hand voor den tocht, is een witte engel op den begraasden heuvel getreden en luisteren de herders met verbazen naar het vreemd verhaal. Zij zijn anders niet verwonderd over de ver-

[p. 121]

schijning van dien gevleugelden gezant. De schapen grazen voort. Alleen de waakhond huilt van angst met gestrekten hals naar den hemel. En op hetzelfde oogenblik zijn de koningsmeten in beweging gekomen, kleine gedaanten van ruiters en paarden langs de verre wegen. Zij ontmoeten elkaar bij een brug, met vier bogen over een stroom gebouwd en vernemen daar dat zij alle drie zoekende zijn naar den pasgeboren koning der Joden wiens star zij te gelijk gezien hebben in het Oosten elk op zijn berg. Zij komen in Jerusalem en bezoeken Herodes. Terwijl de paarden trappelen op het voorhof van het paleis, geven de priesters en de schriftgeleerden uitkomst op de vragen der hooge bezoekers en dat de Christus in Bethlehem geboren is. Daar rijdt nu de stoet, met de drie opgestoken vorstelijke pennoenen, door de heuvelen van het heilig land, tot voor de opening van den stal. Heel het schitterend gevolg van ridders, getulbande negers en arabieren op bruine en witte merries en hoog-schommelende kemels moet op afstand worden gehouden terwijl de drie koningen, van hunne paarden gestegen, naar voren treden om hunne gaven te offeren. Dit is de grootste blijdschap van Maria: een oude vorst die zijn kroon heeft afgenomen en geknield ligt om het handje van haar kind te kussen, terwijl twee andere koningen komen aandragen met gouden vaten en kelken. De knechten laten de paarden drinken aan een nabije bron, want haastig zal de aftocht wezen, langs een anderen weg, door de heuvelen en bemoste rotsen, ter zijde nu van Jerusalem om Herodes te ontloopen. Terwijl ginder, op den boord dier verre blauwe zee, de koningen rustig scheep gaan met hunne kemels en paarden en ridders en manschappen, heeft Herodes, moe van wachten, het roekeloos moordwerk aangevat in de straatjes van Bethlehem. Het onverstoorde laden van den vorstelijken stoet op de schuiten die met vollen riemslag roeien naar de hooge op-anker-liggende galjoenen kon maar geschieden ten koste van het bloed der onnoozele kinderen en het jammerklagen van de moeders. Terwijl ginder heel ver men nog kan zien hoe de zeilen worden ontrold voor de reis naar de Oosterlanden, zitten Maria en Jozef aan het ander einde van de wereld, veilig in Egypte en de palmboom waaronder zij rusten met het goddelijk Kindje buigt zijn kroone neerwaarts om zijn vruchten te laten plukken. Vruchteloos versperren Herodes' wachten alle wegen rond Bethlehem, ondervragen zij elken voorbijganger of er soms geen moeder met haar kind langs de baan kwam gegaan. De oogstman laat een oogenblik zijn goud-blond koren en wijst met zijn pikke naar het Westen, maar 't is al zoolang voorbij. De zaaier staakt zijn werk niet eens en werpt, wijdbeens schrijdend

[p. 122]

de nieuwe korrels over het omgeploegde land.. De eenzame pelgrim zet zijn reis voort over de brug naar de verre blauwe bergen in 't verschiet en van uit den watermolen steekt de molenaar met zijn schuitje, vol zakken meel en brooden, het riviertje over, voor zijn tocht van elken ochtend door 't nabij gelegen dorp.

Aan een anderen uithoek van het heilig land zijn de vrome dagen reeds begonnen dat Christus aan het graf ontstegen nog een wijle wonen bleef bij de menschen.. Er is een heiligheid die over de aarde zweeft. God kan nu elk oogenblik verschijnen. Maria Magdalena heeft hem gezien als een tuinman met zijn spade in een bloemenhof. De heilige vrouwen die van Jerusalem kwamen met balsem hebben met de engelen gesproken die neer zaten bij het ledige graf. Discipelen die naar Emmaiis gingen hebben een vreemdeling ontmoet die hun hart van liefde deed branden wanneer hij tot hen sprak en zij hebben Jezus erkend aan het breken van het brood in de herberg van de stad. Sinds gaat er geen weg meer rond Jerusalem waar ge niet verwachten kunt God te zien aanstappen door het avondland en het neerzitten met drieën aan een tafel voor het nutten van het avondbrood kan plotseling worden tot een ontzettend wonder waarin de zacht-pratende reisgezel begint te glanzen als een fel licht door dikke duisternissen en verdwijnt. Veertig dagen zijn de huizen en de wegen, de tuinen en de kamers zoo bezocht geweest door God tot hij den veertigsten dag al zijn discipelen heeft bijeen vergaderd op een hoogen berg in het Heilig land en voor hun oogen ten hemel is geklommen en verdwenen in het ondoorschijnend blauw.

Hij is slechts verdwenen van de aarde om op onzichtbare wijze voortaan nog werkzaam te blijven onder zijn geliefden. De H. Geest heeft hij gezonden wanneer de apostelen met Maria in het cenakel vergaderd waren. Hij heeft Maria naar zich toe geroepen en zij sterft in die open kamer om, daar boven de huizen en de trans, door engelen te worden opwaarts gevoerd ter hemelvaart.

Heel dat wondere mysteriespel met die glanspunten van Maria's, vreugden: de blijde boodschap, de geboorte, de aanbidding der Koningen, de Vlucht naar Egypte, de Verrijzenis van Christus, de Nederdaling van den H. Geest en Maria's eigen hemelvaart heeft voor schouwtooneel de aarde met al wat daar is: de bergen, de stroomen, de zeeën, de steden, de dorpen, de velden, de wegen en de eenzame huizen. Door dat eindeloos gedroomde landschap heeft het verhaal met zijn vele episoden een alles samenbindende eenheid gekregen.. Door het eindelooze

[p. 123]

en het tijdelooze waarin het verhaal zich ontwikkelt, is er een klaarheid over alles neergedaald, waarin de kleuren der aarde - en van de menschen en de dieren die daar doende zijn - verheerlijkt worden in een ongewonen glans.. Dat is het groote wonder van dit schilderij, wij ademen hier een ander lucht, wij baden hier in een ander licht dan wij gewoon zijn op de wereld. Door het samenbrengen van verleden en heden en toekomst, van het nabije en het verre, in éen eindeloos maar toch overzichtelijk veld, heeft Memling ons als het ware op een goddelijk standpunt gesteld, waar niets meer verholen blijft en alles in alle eeuwigheid gebeurend is. Van de toppen der bergen waar de koningen speuren naar de nieuwe verschenen star tot den grasheuvel waar de engel treedt voor de herders, van de kamer waar Maria de boodschap ontvangt, tot de kamer waar zij sterft om ten hemel te worden opgenomen, van het egyptische landschap, tot de oostelijke zee, van de hutten van Bethlehem en den stal tot den berg der Hemelvaart, gaan er trillingen van licht en klaarheid over de uitgestrektheid der aarde onder het azuurblauw van den hemel.. De samenhang van het menigvuldig heilig leven dat ons wordt ontvouwd loopt als een melodie langs de wegen die gewijd zijn door de voeten van God, zijn engelen, en gezanten.

Alle kunsthistorici zijn tot heden gestruikeld over het onsamenhangende van dit werk van Memling en zij hebben getracht het te verschoonen door het middeleeuwsch tooneel er bij te halen dat den schilder er toe zou gebracht hebben de zoo vele verschillende tafereelen uit het leven van Maria als het ware op een podium, elk afzonderlijk, voor te stellen. Zij zagen niet de diepere eenheid die er in het schilderij ligt wanneer men het mystiek-vizioenaire gezicht aanvaardt met die eigenschappen als de helderziendheid, de alom tegenwoordigheid. Memling heeft in dit stuk geen andere wijze van zien, van wereldbeschouwen, dan Johannes op Patmos, Catherina van Sienna of Catherina Emmerich. Zij stonden ook buiten den tijd, zagen over alle werelddeelen heen en kenden de verholendste dingen.