Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1925

[p. 814]

Tooneelkronijk
door Gerard Walschap.

Na E.H. Bernaerts bijdrage ‘Voor onze katholieke Vlaamsche tooneel-cultuur’ hier in Juni-nummer zes van dit tijdschrift verschenen, zijn we met ons allen akkoord: voortaan past het dat de warande-wandeling bij tijden ook al eens 's avonds wordt gehouden met doel de schouwburg. Dat is tegenwoordig interessant. Is het nl. niet de vermelding waard dat binnen een bestekje tijds van twee maanden in het centrale Antwerpen de premières van drie nieuwe Vlaamsche tooneelwerken werden gegeven? Gelijk alles wat wij in Vlaanderen aanpakken gaat het met stukken schrijven zoowel als met de creatie ‘van rappe’. Zoo kregen we in Vrede St Willebrords door het Vlaamsche Volkstooneel ‘Als de ster bleef stille staan’ van Felix Timmermans en Edward Veterman; - kort nadien, in dezelfde zaal, door dezelfde groep, ‘Reynaert De Vos’ door Paul De Mont en een week daarna in den Kon. Ned. Schouwburg ‘De groote neuzen’ van Gaston Martens. Hij die graag overal renouveau ziet teekent daarbij aan dat Dr De Gruyter misschien het merkwaardigste tooneelseizoen geopend heeft dat in lange jaren te Antwerpen is gezien. Opvoeringen van Shaw's laatste werk ‘St. Joan d'Arc’, van Heyermans' laatste tooneelwerk. ‘Van ouds de morgenstar’, plus een ‘King Lear’, eene der allerbeste prestatie van den Koninklijken Nederlandschen Schouwburg, wettigen die geestdrift. En het zal wel waar zijn dat de kultureele aandacht die van de vooroorlogsche novellen, de enkele romans en het hoogvereerde vers, is verlegd op het naoorlogsch tooneelstuk, onze schouwburgen verplicht heeft hun repertorium te verzorgen. Een De Gruyter is daarbij de man om, zij het ook in een officieel stadstheater toonaangevend op te treden. Zoodat dus hier bij uitzondering wat jong is en idealist, door wat officieel is en traditioneel, gediend wordt en geholpen.

Een jonge beweging is altijd interessant. Iets dat waarlijk leeft is in al zijn uitingen het bestudeeren

[p. 815]

waard. Zoo zijn wij gekomen in een tijd waar dus een relaas over opvoeringen in stads- en vrije theaters in D.W. en B. niet misplaatst is.

Regelmatig geschiede dit echter niet; in 't bizonder blijft ons nl. de bibliographie aantrekken. Wij zullen dus hier gelegenheid vinden om uit het danig vele dat verschijnt, naar het toeval der omstandigheden een keus of een greep te doen.

En vooraf a.u.b. geen bepaalde standpunten. Vóór een vijftien jaren was hier nauwelijks spraak over vlaamsche tooneelliteratuur. Een beweging die nog zoo jong is legt men nog niet aan banden, heeft ook nog niet al de gegevens gepresteerd die vereischt zijn om een bepaalde houding te formuleeren. Het is nu zoo schoon in het land: overal groei, fel werk, groote beloften. Dus: kijken!

Daar is één enkele voorafgaande vaststelling welke hier dient aangestipt. Stonden de tachtiger-beweging, de vlaamsche Van Nu en Straksheid en de periode van ‘Vlaanderen’ in het teeken van onverdoken vrijzinnigheid, deze jonge vlaamsche beweging is een bepaald katholieke Teirlinck's invloed wordt grootelijks overschat als men hem een leider noemt. Hij kan hoogstens een baanbreker genoemd worden wiens baan niemand volgt. Alles tesamen genomen kan een enkel werk van Putman, ‘De doode rat’ met zijn proeven worden aanverwant, terwijl Putman zelf, noch ver noch nabij, als discipel van den Rooden Thijl kan doorgaan. Het geval van ‘De doode rat’ is dus geenszins te verklaren als een geestelijke wending naar den man zonder lijf, maar enkel en alleen door Putmans' zeer lenig talent dat zich de weelde van een experiment kan veroorloven. En niemand heeft voorloopig het recht er aan te wanhopen dat hij, een onzer beste krachten, zich eenmaal bepaald kome scharen bij de jonge, nu werkende katholieke falanks. Waar hij nu, tusschen Martens en Schmidt in, zich met een zekere gemakkelijkheid ophoudt, zal in deze groep der latere uur zijn ijver wel prikkel genoeg vinden om zich naast een hooge kracht als b.v. Van De Velde artistiek te doen gelden.

Behalve door Teirlinck, de veteraan die zich in het moderne tooneel inwerkte gelijk Van Den Oever in de moderne verskunst, zijn hier dus geen vernieuwingen beproefd buiten de katholieke renouveau-beweging om. Het geluk viel ons te beurt dat wij gespaard zijn geble-

[p. 816]

ven van de inenting der duitsche produkten en het Pirandello-theater op onze kunst. Over dit laatste leest men in onze varia de definitieve waardeering door niemand minder dan Pater Muckermann. En die Pirandello heeft aanhang. Nog maar pas geleden werd in zijn schouwburg te Rome een stuk van een Bontempelli gespeeld waarvan de thesis simpelweg de volgende is: een vrouw is niets en niemand; alleen door haar kleed krijgt zij een karakter, een temperament. In een nauwspannend kleed wordt zij venijnig en listig als een serpent. In een wit mollig kleed wordt zij zacht, goedig, meelijdend. En zoo voorts.

Wij staan gelukkig wat hooger. Als onze aandacht zoo intens staat gekeerd, ook naar de allermodernste tooneelproeven, dan is het dus grootendeels omdat zij alle in het teeken staan van een uiterst goed ter trouwen ernst en in dienst van een hooge gedachte.

De bizonderste verdienste van het eerste werk waarmee Het Vlaamsche Volkstooneel optrad, ‘Als de ster bleef stille staan’ door F. Timmermans en E. Veterman, is: onder de verscheidene andere vlaamsche stukken het meest specifiek vlaamsche te zijn. Meer dan het voor tooneel herschreven Reynaert-gedicht van Paul De Mont, al komen hier ook onze volksche straatairtjes, illusies op bestaande toestanden en de sympathieke brusselsche-zwanzers-figuur van Reynaert bij te pas.

Het verhaal van Timmermans en Veterman is waar, echt. In kort gezegd het gaat zoo: Drie brave dutsenen-deugnieten die te Kerstmis met een ster en zingend rondgaan om centen, ontmoeten de H. Familie in een foorwagen en op zijn vlaamsch wordt herdaan wat het Evangelie van de drie koningen vertelt: zij bieden het kindje hunne armoedsgaven. Dat blijft niet onbeloond: de een na den ander ontvangen zij de zienbare begenadiging van een schoonen dood of verlossing uit gevaren.

Het is een verhaal. Men zou vroeger gezegd hebben: er ontbreekt constructie, er is geen verwikkeling; maar het pleidooi voor de kijkstukken is al lang gewonnen. De triomfante omreis van het stuk door 't heele land, zegt ons dat ook het volk er overheen is. Tooneelmatig gesproken is het echter een te lang stuk. Regels van proportie blijven altijd gelden. Proportie is een hoedanigheid welke ook de nieuwste vorm niet straffeloos kan missen. Ondervonden we het niet aan Strindbergs

[p. 817]

‘Advent’ tijdens het verleden seizoen van Het Vlaamsche Volkstooneel?

Hier nu gaat een stijgende lijn tot aan het roerend tooneel bij den foorwagen. Tot daar blijft het spel van drie kornuiten één en kulmineert in de blijde offerande aan het Kind. Van dan af lijdt het tooneelstuk onder het verhaal gelijk alle vertelsel lijdt onder een zedeles. De aandacht welke tot hiertoe het triumviraat als zoodanig heeft betroffen, wordt uiteen gerafeld en beurtelings, met een logiciteit die van begin tot einde gaat, wonen we de verdere lotgevallen van de drie, gescheiden, bij. Op zichzelf blijven deze tooneelen echter sterk. Zoo is b.v. het ‘verder leven en streven’ van Suskewiet een ontroerende brok tooneel. Bij het verschijnen van het Kind te dezen had het misschien mogen blijven; wel plastisch voorgesteld was de hemelvaart van Suskewiet, geleid door het kind en begeleid door twee engelkens, maar achteraf bleek een zoo gedurfde symboliek midden de schoone realiteit van het overige niet noodig.

Détails, dit alles. Sinds Marieken Van Nymegen gaf het Vlaamsche Volkstooneel geen zóó vlaamsch werk meer in het moderne genre. Haast zuivere folklore. Men dacht het meest typieke ‘wondervertelsel uit Vlaanderen’ van Alfons De Cock op de planken te zien.

Daarom wezen de schrijvers gezegend! Hun schoone fantasie verscheen ons in deze veelvuldige tafereelen als een wonderschoon hofken vol bloemen van verscheiden kleur, welke echter uitsluitelijk in Vlaanderen kunnen groeien. Daarin ontluikte de lente van een nieuwe vlaamsche tooneelkunst.

Niemand verzuimde, na zulke seizoenopening, het tweede stuk te gaan zien: ‘Reynaert de Vos’ door Paul De Mont.

Het oude verhaal van den Reynaert bleef ongegeschonden. En al kwam hier geen mensch op de planken, want het heele ding wordt onder dieren, miserabel aangedane dieren, afgehaspeld, om het gemis aan een sierlijk gebaar werden we door de geestigheid van het woord vergoed. Kwestie van regie wou men eventjes de vraag stellen of de geestige superioriteit van Reynaert bij wijze van contrast wel door zulke groteskheid van Nobel en Bruin diende onderlijnd. Want bij ommekeer der dingen werd daardoor Reynaerts verdienste

[p. 818]

verminderd: al te dommen te bedriegen vergt niet veel slimheid.

Het was anders een heele verheugenis, dat staat vast, na Streuvels initiatief om den ouden roman weer onder het volk te brengen, door Paul De Monts tooneelwerk Reynaert op de planken te kunnen begroeten, totaal vermoderniseerd: want blijkbaar is Reynaert ditmaal de franskiljon die weet te flirten met de koningin, - den koning laf weet te vleien met belofte van kapitaal en zijn mede-onderdanen uitscheldt voor activisten: zij hebben tegen Nobel gecomploteerd. Tijdens Reynaerts pleidooi pro domo wordt dit met even zooveel woorden gezegd. Nu is echter in den ouden roman van den vos Reynaerde, de vos sympathiek. Men kan zich afvragen waarom, want de streken van het individu zijn dat heelemaal niet: Hij gaat niet alleen de grenzen van een nog aan te nemen espièglerie te buiten, hij is gewoon brutaal, bedrijft het kwaad om het kwaad, deinst niet terug voor echtbreuk en moord en kent op den hoop toe geen berouw. Zijn moed en listigheid doen hem echter, ondanks dat alles, al de harten winnen van, wel te verstaan, ieder die niet met hem in aanraking komt, want sympathie bij zijn medeburgers heeft hij bepaald niet.

Waar dus al zooveel redenen bestonden om geen volksheld te zijn, heeft nu Reynaert van Paul De Mont zich ten slotte nog in den belgischen franskiljon durven inkarneeren. De koningin bleek daar zoo over voldaan dat dit nochtans een komieke scène van belang werd. En men gaf er geen aandacht aan dat op dat oogenblik het sympathieke personage de vos-franskiljon was en heel de overige kudde stupiede dieren Vlaanderen. Zoodat wij daar op slot van zaken lekker om onze eigen droeve historie zaten te lachen.

Maar wie merkte dat eigenlijk tijdens Reynaerts ongeevenaard pleit? Want het stuk is zeer geestig. Als wij den vos een serie wijsheden hooren debiteeren in volkschen trant, karamelverzen als b.v.:

‘Liever arm als een trappist
dan een dood kapitalist’

en een geestigheid in hem ontdekken die van meer dan gewoon-vlaamsch allooi is, ja dan wordt op de vaststelling van die prijsbare hoedanigheden goedmoedig al de rest vergeten. En we lachen.

Zooveel hebben we ook gedaan bij Martens ‘groote neuzen’ maar de lach werd achteraf een grijns. Omdat

[p. 819]

ten eerste de drie bedrijven maar stof bevatten voor een éénakter en ten tweede een geestigheid die voor onderwerp heeft een grooten neus al vóór vier, vijfhonderd jaar niet nieuw meer was. Het stuk vertelt: een jonge weduwe die hertrouwen wil, wijst den ouden gierigen rijken boer en den gepensionneerden gendarm af om den armen schoenlapper te nemen, die wel den grootsten neus van allen heeft (want bij al de personages is, geestige vondst, dit lichaamsdeel buiten normale proportie ontwikkeld) maar nog jongst is van harte en van haar ‘nog wat spel zal maken’.

Het blijkbaar gezonde talent van Martens om raak te typeeren en kleur te zetten in een dialoog bevestigde zich schitterend van 't eerste halen tot aan 't laatste vallen van het doek. Maar na dat laatste vallen maakten wij vergelijkingen. En dachten aan de twee werken hierboven besproken en aan al het jong werk dat sedert den oorlog op katholiek vlaamsch tooneelgebied werd gepresteerd. Zeg wat u wil, maar beken wat een jong enthousiasme, wat een gloed, wat een nieuwe lente en een nieuw geluid waaien door al dat werk. Noem het pogingen en bijgevolg nog onvolledig, proeven en slechts gedeeltelijk geslaagd, maar daar is de schwung voor hoogere vluchten, de liefde waaruit alleen een groote kunst wordt geboren. De voorwaarden en vereischten zijn daar vervuld om, is het niet nu dan over eenige jaren, te komen tot een nationale hoogstaande tooneelkunst. Van de vooroorlogsche garde is Martens die misschien in zijn Zultesche brouwerij maar alvast niet aan zijn kunst den ‘vernieuwenden’ oorlog heeft gevoeld. Hij dateert onveranderd uit den schoonen tijd toen het al een heele gebeurtenis was dat een Vlaming een tooneelstuk kon schrijven zonder bijbelsch onderwerp en zonder apotheose, waarin menschen optraden die nu eens niet in alexandrijnen maar gewone taal spraken. Het was heel wat Shaw of Ibsen te kunnen na doen zij 't ook kilometers ver beneden die goden blijvend. Een fatsoenlijk tooneelstuk, daarbij is Martens gebleven. Geestigheid? Vraag er niet naar om niet te wanhopen aan den vlaamschen humor. Uitdrukking van een vlaamsche kultuur? Neen, vraag er niet naar! Bezielende idee? Hou op, hou op!

Ook heeft den oorlog overleefd Ernst W. Schmidt. die eveneens buiten de jongere beweging staande, ons

[p. 820]

repertorium met een zeer menschelijk, tragisch werk: ‘'t Is de gang van de wereld’ verrijkte. Hij schonk ons voor dit seizoen twee eenakters ‘Huwelijksmorgen’ modern cluyte, en ‘De Giftmenger’ welke het publiek bij de eerste opvoering welke wij bijwoonden niet overschat heeft en welke wij niet als representatief genoeg beschouwen om hier nader te worden ontleed.

Wij volgen belangstellend de buitengewone prestaties van Dr De Gruyter waardoor de officieele Antwerpsche schouwburg zich beslist aan het hoofd stelt van gansch het land.