Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1925

[p. 774]

Pieter Fardé
door Filip de Pillecyn.

Op 3 Augustus van het jaar 1686 kozen twee koopvaardijschepen, onder de hoede van een fregat, den weg naar zee. De baliekluivers die vanuit de haven van Lissabon stonden te kijken, zagen de hollandsche vlag zich strak zetten in den wind.

Van Texel uit was de reis voorspoedig geweest. De matrozen verdeelden hun tijd tusschen sjouwen, kijfpartijen en zoute moppen; van de vijftien passagiers waren er negen die uit liefde voor het zoet gewin, naar Egypte de reis hadden ondernomen. Soliede mannen die wisten wat een ton gouds waard was.

De rest scheen onder bevel te staan van een minderbroeder, struisch en pootig, die naar de protestantsche matrozen keek met een scherp en vrank oog, als wou hij zeggen: ‘‘Kerels, Luther en Calvijn tellen niet mêe bij mij’. Vijf jonge lieden, blank in 't linnen en wier devotie niet schadelijk was aan hun permantigheid, luisterden hem aan als hij vertelde over het Hofken van Oliveten en over Calvarie, waar hij twee jaar lang had gemediteerd, werkend en biddend, als een simpele zoon van den heilige van Assisen.

Van Gent was hij en hij heette Pieter Fardé.

Hij had zijn streek afgegaan om te bedelen; zijn streek van Gent en Meetjesland, waar de boeren hun giften niet gemeten hadden naar hun ontroering; het Waasland waar de dikgezeten burgerij zuchtte als zij een geldstuk gaf.

Tot in Zeeland was hij gegaan uit liefde voor de christenen die in het Heilig land den slafelijken arbeid verrichten en als vee op de markt werden gebracht. Zoo lang had Pieter Fardé geloopen, moppen eruitslaand met vroolijke pachters, latijnsche spreuken orakelend met de zure kwezels, dat hij eindelijk bij zich zelf zegde: ‘Nu stap ik het op naar Palestina’.

[p. 775]

Toen had hij ten langen leste nog gezelschap gekregen. Vijf jonge lieden, drie engelsche en twee hollandsche, deugdelijk Roomsch alle vijf, hadden zich onder zijn hoede gesteld, om den vromen tocht naar het Heilig Land mêe te maken.

In den beginne ging het flink voor den wind. Schoon weder was het, warm en blauw.

De drie schepen gingen behaaglijk hun weg tusschen de diepte van daarboven en de diepte van het aanzwellende water. Twee dagen was het zonder onderbreking zoo geweest: een statige tocht met schoon-gespannen zeilen.

Pieter Fardé had op zijn boekje den datum van 5 Augustus neergeschreven, met daarnaast een godvruchtige overweging. En hij was bezig met zijn vijf discipelen den Heer te loven in zijn wondere daden, in zijn eindeloosheid van zeeën waarin werelden leven.

Boven op het dek ging het er intusschen heel wat min devoot toe. Een paar ongelukkige teerlingworpen, geholpen door eenige scheuten krachtigen hollandschen brandewijn, hadden een kijfpartijtje opgezet onder het scheepsvolk. Dit vloekte ondereen met een virtuositeit welke alleen door het korps van de grootsteedsche koetsiers kan worden benaderd. Een lange schele vent keek, dank zij de buitengewone positie van zijn oogen, haast bovenmenschelijk woedend neer op een bol, klein ventje dat krijgshaftig den gordel rondom zijn buik vaster riemde tot den strijd.

De dikkerd, Jaapie noemde men hem, had met behendige zetten negen gulden afgewonnen van Bram. Bram vloekte vervaarlijk waartegen Jaapie even krachtig en even oneerbiedig den naam des Heeren in zijn uitroepingen te pas bracht.

En het bleef niet bij die twee. In stede van sportief een kring te maken rondom de twisters, lieten de omstaanders de wederzijdsche vriendschap en den genoten brandewijn zeer luide spreken in hen. Om de negen gulden van Bram die in Jaapie's tesch zaten wilde de helft van de bemanning den anderen helft bewijzen dat de haaien in de zee werden geschapen om de krengen een begrafenis te bezorgen.

Pieter Fardé liep naar boven. Hij ook trok zijn riem dichter aan. En op het eigen moment dat Jaapie voor de dozijnste maal een overmoedig: ‘kom nou, jij ongezouten sakermentische lafbek’ uit zijn dik hoofd

[p. 776]

stiet, klonk het over dek.

‘Broeders, zijt gij christenen?’

Was het nu toch een vraag. Wie denkt aan zoo iets als er negen gulden op het spel staan en als ze een fatsoenlijk zeeman namen hebben gegeven waarbij de zee zelf haar zout verliezen zou.

Jaapie voelde 't meest het affront van die ongewenschte tusschenkomst, want dat is zoo overal in de wereld, als ge iemand iets afzet dan staat er steeds een ander gereed om hetzelfde met U te probeeren.

‘Ja, riep hij, dat zijn wij allemaal en beter dan alle paapsche fijnen’.

En om te bewijzen dat hij de overtuigde waarheid sprak, zond hij een paar van zijn meest indrukwekkende krachtwoorden naar Pieter Fardé's hoofd.

Deze wachtte een poosje. Het was alsof hij Jaapie niet eens zag staan.

‘Armen dwazen zijt gij, zoo ging hij voort. Noemt gij U christenen? Wat zijn uw woorden? Gij vloekt den naam van God en gij behandelt uw medevaarders veel erger dan riekende visch. Wat zijn uw daden? Gij drinkt als redelooze schepsels, gij tuischt en speelt...

Lange Bram scheen dat nog al redelijk te vinden terwijl Jaapie een laatste gebrul aanhief.

- Ja, tuischen, drinken en vloeken. Zijt gij christenen. En moest de zee U nu verzwelgen of kwamen de Morianen of de zeeroovers uit Algiers U over het lijf gevallen om er met hun ronde kling den wind uit te laten, zoudt gij dan bereid zijn om hierboven rekenschap te geven?

Pieter Fardé had een stem die klonk, veel harder dan de scheepsbel en een paar van die grijs-groene oogen waar nooit stralen inzitten maar die kijken alsof er daar, heel van binnen iets rustig, krachtig aan 't branden staat.

Wij zullen dat zaakje fluks opknappen, meende Jaapie tot Bram.

Bram zei niets. Maar hij, en ook Jaapie en al de anderen waren wel een beetje beschaamd dat zij den paap baas hadden laten spelen op hun eigen boord.

Dit was nu een kerel die daar haast alleen stond onder scheepsvolk dat van ouder tot zoon wel niet vroom maar toch hardnekkig protestansch was. Van de Turken in Palestina had hij haast min afgezien dan

[p. 777]

van de stijve hardspreukige gereformeerden die den Bijbel afdreunden alsof zij daar speciaal voor op de wereld waren gezet. Maar Pieter Fardé trok zijn gordel dichter, deed niet eens alsof rondom hem ruig weer was en stapte door.

Zoo kon het scheepsvolk twee dagen na deze kijfpartij, een briefje lezen dat aan de fokmast was genageld. In sierlijke, groote letters stond bovenaan: ‘Ik ben de weg, de waarheid en het leven’ en dit was verder uiteen gedaan door zeven punten.

De filozofie van de matrozen gingen er over heen als een stortvlaag over dek. Maar Pieter Fardé liep rond, hoorde hun opvatting over geloof en kerk en preekte er op los dat de kundigste Bijbelciteerders, het opgaven.

En hij deed het des te beter daar hij een man was met gezonde taal die in den omgang met vele volkeren het natuurlijke verstand niet had verspeeld dat moeder Vlaanderen aan haar buitenjongens geeft.

* * *

Maar 's anderdaags was het uit met prêeken.

De wind sloeg om naar Zuid-Oost en de kleine boot moest hooger zee kiezen toen zij voor de zeeengte van Gibraltar was gekomen. De bries liep tegen hen aan zoodat zij op de Canarische Eilanden moesten los-zeilen.

In de diepte toekenden zes zeilen hun grauwe stipjes op de zee af.

Die kwamen aangestormd van uit de zeeëngte en de kapitein van de fregat die zijn kijker had te voorschijn gekregen erkende dadelijk het volkje dat op hem afkwam. Algirijnsche zeeroovers.

Alle zeilen werden uitgezet en richting werd gekozen in den vlakken wind naar de Canarische Eilanden.

De trompet werd gestoken: de twee koopvaardijschepen kwamen in het gelid bij de fregat; het kanon werd opgesteld en vooruit ging het naar de veilige kust.

De vlucht duurde vijf dagen; intusschen sloeg de wind om en op 10 Augustus was de kleine vloot omsingeld door de zes booten van de zeeroovers.

Aan hun boord steeg groot gejuich op. De zeeroovers dachten maar zoo onmiddellijk aan te klampen en na hun plaats in den hemel verbeterd te hebben met

[p. 778]

een paar dozijn christenen de volle bekomst te geven, de overlevenden op de markt te brengen.

Maar de Brammetjes en de Jaapies die voor negen gulden hun lijfelijk welvaren op spel zetten, wilden voor hun huid vechten.

De drie schepen hadden zij voorzien van vensterhuizen: dat waren vier reusachtige masten die dwars over dek lagen en aan beide zijden veertien voet over boord uitstaken, zoodat het aanklampen niet zoo gemakkelijk en zonder verlies van de hand zou gaan.

Toen werd door den kapitein de rol gelezen wat passagiers en matrozen te verrichten hadden.

Op het schip van Pieter Fardé waren de passagiers vijftien in getal: twaalf zouden poeder en kanonballen bijhalen, twee der engelsche edellieden en Pieter Fardé zelf werden afgelezen om het kanon ter lading in en uit te trekken.

En zooals het in elken fatsoenlijken oorlog gaat, kregen ze een flink glas brandewijn, echte schiedammer met het prikkelend smaakje van graan waarover een vlam heeft gestreeld. Vechtmoed en vechtlust heeft bij alle beschaafde menschen een solieden bondgenoot in brandewijn. Het scheen hun dan ook vrij overbodig dat de kapitein hun zei flink te vechten en op t'huis te peinzen. De Schiedam en 't gehuil van de Algirijnen waren veel welsprekender.

Pieter Fardé ook verwaarloosde het natuurlijke hulpmiddel niet dat op de slagvelden tot ondersteuning van groot ideëen wordt uitgereikt. Maar hij dacht niet alleen op zijn huid en die van zijn kameraden. Hij verzamelde nog voor een poosje zijn jonkers en zei hun: ‘verliest geen vertrouwen en denkt aan uw zielezaligheid’. Met nog andere vermaningen die iemand met goed gevolg geven kan als de dood de schaduw geeft van de woorden die men spreekt.

De zeeroovers waren intusschen in 't bereik van het kanon gekomen. De kapitein van de fregat liet vuur geven en de twee koopvaardijschepen volgden dadelijk dit voorbeeld. De Algirijnen lieten het aan hun hart niet komen en trokken er allemaal gelijk op los.

De derde losbranding rukte den voorsten mast weg van het schip waar Pieter Fardé bedrijvig was. De kapitein liep heen en weer met den sabel in de hand en wiekte daarmee zoo vreeselijk alsof dit de zaak een heele boel moest helpen opschieten.

[p. 779]

Zoo gaven die dappere borsten er maar op los. Het dek lag vol ijzer en de lucht hing vol pikanten stank van het poeder. Na twee uur vechtens verloor Pieter Fardés schip zijn grooten mast, de stuurman was gedood en de moed zonk ondanks het aanhoudend gebrul van den kapitein.

Een uur na zonsondergang was het gevecht nog in vollen gang, toen een vreeselijk tempeest de schepen uiteen sloeg. De regen veegde het dek schoon, bliksem en donder scheurden duisternis en gezoef van lucht en water. En toen het weer optrok en de wind ging liggen, zagen de mannen van Pieter Fardé's boot dat hun kameraden van het andere koopvaardijschip en van de fregat buiten zicht waren.

Er werd tot inspectie van het schip overgegaan; heel de tuigage lag overhoop en kapot en 't ergste van al was dat de Algirijnen het op zeven plaatsen lek hadden geschoten. Het water steeg aanhoudend in het ruim en de oprechte koopmansharten aan boord waren gepijnigd om de vele treffelijke koopwaar die bedorven was.

Vier uren duurde het om de lekgaten te stoppen. Dan lieten zij zich drijven op God's genade en maakten den inventaris van hetgeen in de technische taal van het krijgsbedrijf ‘menschen-materiaal’ wordt genoemd.

In dien nacht werden drie en twintig lijken in zee gelaten; dienzelfden nacht werden negen beenen en zes armen afgezet. Elf manschappen waren min-zwaar gekwetst. Pieter Fardé was één van hen. Toen hij zijn zwaai nam om het afgeschoten kanon in te halen kwam een kanonbal vlak naast hem terecht. Een groote houtsplinter schoot in Pieter Fardé's gevleeschde achterwerk dat ‘terstond zwart opzwol ter dikte van een hoofd’.

Vol miserie en pijn zwalpten zij nog twee dagen rond waarna de wind hen op St. Michaël's-eiland aandreef.

* * *

De paap had Luther en Calvijn een leelijken duw gegeven. Jaapie, helaas! was niet in behouden haven geland. Die was één van de drie en twintig die met ballast aan de voeten in zee werden geschoven. Maar Bram had zijn lang lijf tusschen kanonballen en stukvliegend tuigage weten door te wringen. Hij had na-

[p. 780]

gedacht over Pieter Fardé's predicatie. Hij had Pieter bezig gezien, opgeruimd, vol aanmoediging, zonder angst. En Brammetje had de argumenten voor zijn nieuw geloof uit dit levende boek gehaald. Hij was katholiek geworden en talrijke scheepslui met hem.

Dit vloekend volkje dat den koopvaardij roem van de nederlandsche vlag voerde over alle zeeën, dat er geen begrip van had hoe iemand van de goede dingen zich verstorven hield als daar zijn brandewijn en andere lekkere sopjes, een fijn bikje uit de keuken en een partij dobbelspel vol angstige wisselkansen, overdacht in verbazing de levenswijze van Pieter Fardé.

Die liet de hangmat in zijn kajuit schommelen boven zijn hoofd; hij sliep op den vloer met een stuk hout als hoofdkussen. Te middernacht stond hij op en hield zijn devotie. Over dag zagen zij hem bidden, studeeren of wandelen over dek, de oogen naar de zee of de wolken net alsof hij daarin het groote, strenge aangezicht van zijn geloof zag.

Dit werkte in: rondom hem was iets van die rustige, sterke onverbiddelijkheid in het geloof die heerscht in de kloosters van zijn orde. Het scheepsvolk ontkwam er niet aan.

Zoo stond het aan boord, toen op 4 October de kapitein terug zee koos. De builen van manschappen en schip waren geheeld, de wind zat goed, de lucht was kalm.

Maar op 19 Oktober kwam een forsche Algirijnsche galei opdagen. Met wijd-uitgezette zeilen en vasten riemslag kwam zij op het koopvaardijschip aangerukt. Daar was geen ontkomen aan. Weer werd het geschut klaar gemaakt en de vensterhuizen dwars over dek gelegd. Nu was het Pieter Fardé die de opwekking deed, en nadat hij eenige hartelijke en vrome woorden had gesproken, sloofde hij zijn mouwen op en ging bij zijn kanon staan.

Het koopvaardijschip had zijn laatste reis gedaan. Adieu Texel, adieu Amsterdam en Rotterdam. Het zou niet meer binnenloopen met vlerkenden wimpel en zijn soliede koopwaar zou het oprechte hollandsche hart niet meer verblijden.

Pas was het derde schot op de Algirijnsche galei afgegaan of het scheepsvolk zag dat het koopvaardijschip vlak naast de kruitkamer in brand geschoten was. Tusschen water en vuur kiest de mensch steeds het

[p. 781]

water. De bemanning stortte hals over kop in zee.

Pieter Fardé was een van de laatsten die den sprong waagden. Hij trok het kleed van zijn orde uit en kuste het. Hij bond den gordel van zijn orde die de lenden sterkt en het vleesch kastijdt, vast rond zijn middel, snoerde er zijn regelboek en den bevelbrief van zijn overste onder, sloeg een kruis en wipte in zee.

Een knal en het treffelijke schip werd uiteengerukt. De schipbreukelingen klampten de wrakken aan tot de Algirijnen hen zouden oppikken.

Dit gebeurde onder veel scheldend geroep. De gevangenen werden twee aan twee gebonden en in het kielruim geworpen. Daar zouden zij blijven op water en brood tot een slavendrijver ze bepootelen en afbetalen zou.

Dat was een kostelijke tijd voor Pieter Fardé. In het donkere kielruim klonk zijn stem over de hoofden die reeds gebogen waren onder het juk. Was het ook niet aan slaven dat de leer van Christus voor het eerst werd verkondigd? Is het niet bij hen die geen uitzicht of geen uitkomst meer hebben dat het laatste wordt aangegrepen: de hoop op het onzichtbare dat onverwachts redden of genezen kan.

Dit alles zei Pieter Fardé aan zijn lotgenooten. In het stinkende, donkere kielruim luisterden de mannen naar die warme opgeruimde belijdenis. Hij zei hun nog dat, als zij verspreid waren naar de grillen van de slavenmarkt, het geloof hen toch bleef aansluiten met millioenen anderen, dat het lijden door het geloof geheiligd werd, dat het lijden in het geloof zijn waarde vond. En hij besloot telkens: ‘Jezus Christus' naam moet van alle tongen en natiën, om zijne genade, geloofd en gezegend worden in alle eeuwigheid’.

De slaven antwoordden: Amen.

* * *

Daar zijn van die uren waarop de ziel zonder houvast is. Dit kan ook dagen en weken duren. Dan is alles wat spreekt een vijand. De woorden die gij hoort hebben een klank die U wegjaagt van de menschen; het is alsof geen enkel hart rondom U ooit in voeling is gekomen met uw eigen hart. Dan is er alleen toevlucht in gebed of muziek; dat verdiept en verinnigt, opent afgronden onder U en geeft een nieuwen ademtocht aan uw ziel. Dat brengt de lafenis over U van

[p. 782]

de gedenkenis aan uw moeder, aan u zelf als ge kind waart of aan iemand dat ge heel innig lief hebt gehad.

Dit duurt een oogenblik, en het houvast is weg. Elk woord dat U heeft gekwetst komt op u aangedraafd, elk gezicht dat door zijn vijandige onbegrijpen u heeft gesard staat klaar voor U. Zij die dan droomen kunnen van een wereld waarop die menschen geen bestaan hebben kunnen schuil gaan in een oasis van gelukkige begoocheling: zij kunnen de zee zien en de horizonten met zeilen die gaan en komen, zij hooren het lied van de ruimte en de fantasie van alle eeuwen komt over hen. Het is een groote troost dat een mensch ook wakend droomen kan.

Maar de pijn komt weer, gelijk de golfslag oprijst na de rust van een anderen golfslag. En dit is de grootste beproeving die God onder de menschen heeft gezonden. De ritme van de pijn der ziel, de ritme van de verlatenheid van de ziel, die eentonige altijd maar aanrukkende golfslag van de verlatenheid.

Daar is veel in het leven dat pijn doet. Pijn om de kinderen, pijn om alle menschen. Pijn om de menschen die meenen dat zij beter zijn dan gij zelf en die hun menschelijke goedheid en hun menschelijke waarde in het formuleeren van een princiep hebben vastgezet. Pijn om de millioenen die gij niet kent en die tegen elkaar worden opgedrild, pijn om de enkelen die gij kent en die u allen hebben ontgoocheld.

Maar de grootste pijn in het leven is als gij u zelf verlaat, als gij wankelt in u zelf. Dan is de hemel gesloten en God schijnt ongenaakbaar. Zij die uw leven deelen leven dan naast u, niet met U. Hun goedheid kwetst en hun troost is een nieuwe pijn.

Zoo stond Pieter Fardé op de slavenmarkt te Bona. Nog vóor de galeien aan wal hadden gelegd, waren de slavenhandelaars en de Moorsche heeren bijgekomen om uit te zien of zij hun gerief niet vonden. Daar was getier en gesjacher rondom hen. Meer gesjacher dan vermaledijdingen want waar kooplieden zijn is de koopwaar hoofdzaak.

Een lange man met een scherpen neus in zijn donker gelaat bleef vóor Pieter Fardé staan. Die stond naast Daniel van Breuckel, een Hollander die ook de reis had meegemaakt. Beiden krachtige mannen, blond en breed uitgeschoten zooals Vlaanderen en Holland hun kinderen kweeken. De lange, spichtige man had reeds

[p. 783]

onder 't gevangen scheepsvolk rondgekeken. Het jeneverluchtje was er van afgespoeld maar aan elken echten matroos blijft toch een geurtje hangen van teer en zout en van de lucht van het kombuis. De heer uit het Moorenland was neus-optrekkend voorbijgegaan.

Pieter Fardé en Daniel van Breuckel bevielen hem wel. Hij was rijk en moest geen slaven hebben zooals zij die knechten zoeken voor den goedkoopen arbeid; maar hij zocht zijn weelde te vermeerderen door de heerschappij over flinke mannen die hij kon gebruiken zooals 't hem beliefde.

Hij betaalde honderdvijftig daalders voor de twee.

De voorraad slaven raakte weldra uitverkocht; reeds waren er weggeslopen met hun meesters; de meesten stonden als het vee van de markt te wachten naar het bevel van de koopers die onder elkaar in hun radde taal de indrukken over de markt wisselden.

Pieter Fardé keek rondom zich.

Dit kloeke geslacht dat met hem gekomen was uit Holland zou weldra gaan van woestijn tot woestijn. De veteranen van zee en wind zouden dienen in zand en zon. Reeds had men ze den slavenkiel aangetrokken. Nog enkele oogenblikken en de zweep dreef ze uiteen.

Hij dacht op die Luthersche zielen die hij met zijn hardnekkig vlaamsch geloof tot de Kerk had overgebracht. Wat een moeite en wat een kracht had het niet gekost!

Hij dacht dat er nu veel sterkere menschen dan hij zouden komen om een ander geloofskleed over die zielen te slaan. De meesters die bevelen en sparen, afzweepen en beloonen; de eenzaamheid van de christelijke zielen in de woestijn van het Mohameddisme. Waar hij lukte zouden anderen ook lukken.

Het sloeg hem tegen zijn hart en hulpeloos zooals hij daar stond droeg hij zichzelf op als losprijs voor hen allen.

Ook zij keken naar hem. Dit was de broeder die heilige liedjes had gezongen als de Algirijnen de masten hadden overgeschoten, die tegen Luther en Calvijn zijn vlammend oog en strijdend woord had gezet. Ook hij stond nu bij de slaven.

(Vervolgt.)