Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 24

[p. t.o. 973]

GEDEPONEERD.
Naar het oude schilderijtje door Z.E.H.N. BERNARD. afgestaan aan het Ruusbroecgenootschap, te Leuven.
Schapenstraat. 145. - Eigendom: L.S.

[p. 973]

Het weergevonden Ruusbroec-portret en de Ruusbroec-vereering
door D^r L. Reypens S.J.

In het Januarinummer 1923 van dit Tijdschrift⁽¹⁾, waar ik de geestelijke physionomie van Ruusbroec teekende, moest ik het betreuren, dat we nog zoo weinig met zekerheid wisten over de gelaatstrekken van onzen grooten mysticus. En die spijt zullen wel allen gevoeld hebben, die onder den indruk kwamen der éénige synthese van sublieme verheffing des geestes en murwe menschelijkheid, die den hoogsten der schouwers tevens tot de meest beminnelijke figuur maakt onzer geestelijke geschiedenis. Want niet alleen voor zijne medebroeders en tijdgenooten was Ruusbroec de ‘Goede Prior’ van Groenendael; hij is en blijft voor ons allen, in de volste beteekenis van het woord, de ‘Geestelijke Vader’ der Nederlanden, aan wien het vergoddelijkte leven onzer zielen, met zijn hoog en zijn laag, met zijn strijd van binnen en zijn pogende doorbreken naar buiten, met zijn heropbloei van heden en zijn bedreigd-zijn in de toekomst; aan wien dat opperste belang van ons allen als christen volk, en van ons elk als christen Vlaming op het zekerst blijft toevertrouwd.

Maar voor hoe weinigen nog onder ons is Ruusbroec de toch zoo aangewezen Patroon van hun geestelijk leven, en hoeveel minder nog is hij in breeden kring, bij het volk, naar behooren bekend en vereerd! Daargelaten enkele bevoorrechte plaatsen, als de parochie Ruisbroek en het Engelsch klooster te Brugge, mag er van een eigenlijke devotie tot den Gelukzalig immers nog maar weinig spraak zijn.

December is daar met Ruusbroec-feest als een gouden chrysantglorie aan den ingang van het nieuwe li-

(1) Blz. 1-10. De geestelijke Physionomie van Ruusbroec. Lezing gehouden in de Zuid - Nederlandsche Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis.

[p. 974]

turgische jaar. Maar hoe eenzaam en weinig opgemerkt moet ze nog bloeien, en wat is de lucht er om heen nog al te veel een Decemberlucht!

Waar toch vinden we, op het Ruusbroec-feest, of op den Zondag die er aan voorafgaat, de volgestroomde kerk en kathedraal met, op een kleurwolk van chrysanten, het Godschouwende beeld van den Ziener als een triomf voor de oogen, terwijl uit de praal der liturgische Geheimen, op zijn voorspraak, meer goud van gena ons in de ziel gloort, en heel ons pogen als volk in voller bloei komt te staan van vergoddelijking? Waar vinden we op 2 December de groote kanselrede over onzen Godsvriend bij uitstek, in welke gehoorzaal de feestlezing over den verhevenste onzer geesten, om niet te gewagen van den permanenten leer-Dante, en die ons het peil aangeeft van wat een bewust volk zich tot plicht rekent tegenover zijnen grooten.

We zijn nog ver van dat alles, en Ruusbroec is nog lang niet voor 't land al wat hij verdiende en behoorde te zijn. Maar het is toch oog verblijdend, in onze bladen en tijdschriften⁽²⁾ te mogen vaststellen, dat er in de laatste jaren heel wat pogingen werden gedaan om den verheven mystieker niet alleen door enkelen, in het studievertrek en in het godsdienstig of literaire vakblad, te laten bewonderen en genieten, maar den Gelukzaligen ‘Goeden Prior’ ook aan meerderen onder de massa bekend te maken, en langs den weg der sympathie die hij zoo gemakkelijk kan wekken, meer liefde en vereering voor hem te winnen.

(2) Met de ruimere bekendmaking van Ruusbroek heeft de thans overleden Oud-Pastoor van Ruisbroeck, de E.H. De Bie in een interessante brochuur zich het eerst verdienstelijk gemaakt. Verleden jaar, ter gelegenheid van het Ruusbroec - feest, heeft de heer Boon in ‘Ons Volk Ontwaakt’ een artikel met afbeeldingen geplaatst. Jan Bergen, op zijn beurt, gaf een brochuur over den mystieker, met goed gekozen brokjes uit zijn geschriften uit: Ruysbroec de Wonderbare, Veritas, Antwerpen. In zijn Bibliographie noemt hij het werk van E.H.M. De Bie niet. Dit laatste draagt tot titel: Modeste De Bie, de dienaar Gods Joannes Van Ruysbroeck, Brussel, Willems-Van den Borre, 1907.
Een tweede, gedeeltelijk omgewerkte druk, verscheen in 1908 bij Demesmaeker - Van den Broeck, te Halle, onder den titel: De Gelukzalige Joannes van Ruysbroeck.

[p. 975]

Hoezeer ware echter dit piëteitvol streven bevorderd geweest, hadden we veel vroeger een treffende beeltenis van den grooten Gods- en menschenvriend bezeten, en hadden onze kunstenaars in hun zoo verdienstelijke pogingen om in die behoefte te voorzien, zich minder aan twijfelachtige afbeeldingen dan aan de tweede werkelijkheid van een waarschijnlijk echt portret kunnen inspireeren⁽³⁾.

Het zal dan ook een der groote vreugden mijner Ruusbroec-studie blijven, dat is het oude schilderijtje heb mogen terugvinden dat ons zoo goed als zeker Ruusbroec's gelaatstrekken bewaarde. Hoe sprekend de afbeelding is kan de lezer aan bijgaande reproductie ondervinden, en we mogen er ons dan ook over verheugen, dat voortaan aan de Ruusbroec-vereering een machtige factor is toegevoegd⁽⁴⁾.

In de laatste aflevering der ‘Leuvensche Bijdragen’⁽⁵⁾ heb ik de bizonderheden der terugvondst meegedeeld, en op de waarde gewezen die het schild-

(3) De mooie buste van J. Van den Broeck, nog niet zoo lang geleden uitgevoerd en in den handel gebracht, zal er niet weinig toe bijgedragen hebben Ruusbroec in menig huisgezin een eereplaats te geven. Van Den Broeck heeft zich duidelijk geïnspireerd aan de reproductie van de penteekeneng door Baron van Herckenrode, penteekening die op het weergevonden schilderijtje terug gaat, maar wier uitvoering ver beneden de taak is gebleken.

(4) Als tweede nog ontbrekende factor wijs ik op de verspreiding der relikwieën die Mgr Evrard, Pastor-Deken van Brussel zoo gelukkig was twijfelloos terug te vinden, en die, meen ik, overvloedig genoeg zijn om andere kerken in het land het voorrecht te laten genieten een splinter van het gelukzalig gebeente te bezitten en aldus de nog al te geringe vereering voor Ruusbroec niet weinig te bevorderen. Ik vrees dat het terugvinden dier echte relikwieën te weinig bekend is, en verwijs daarom naar het Bulletin paroissial des SS. Michel et Gudule, 1913, in de nummers van 5, 12 en 19 Januari, telkens op de 4e bladz. De Vreese, wiens Ruusbroec-artikel in de Biographie Nationale dateert van 1910, kon de terugvondst natuurlijk nog niet vermelden.

(5) Deel XVI, aflevering 3/4 van 1924, blz. 139-149. In de derde noot op blz. 140 zeg ik dat De Vreese zich niet rechtstreeks uit over de echtheid der gelaatstrekken op de miniatuur uit het Brusselsch Handschrift. Hij doet het echter wel in een latere bijdrage over Ruusbroec in de Biographie Nationale 20e deel, kol. 587, waar hij schrijft: ‘Nous ne possédons pas d'iconographie absolument authentique de notre célèbre compatriote. Il se peut que la miniature du manuscrit A soit plus ou moins un portrait.’ Dit was zeer voorzichtig gesproken.

[p. 976]

rijtje heeft tegenover de andere Ruusbroec-afbeeldingen. Daargelaten deze die teruggaan op de gebrekkige penteekening van Baron van Herckenrode, zijn ze minder rechtstreeks opgevat als portret dan als illustratie van een levensbizonderheid die ons door Pomerius werd overgeleverd, hoe namelijk Ruusbroec in de open natuur zijn zieningen opteekende, en eens, in verrukking opgetogen, onder een vurigen boom werd teruggevonden⁽⁶⁾. Het schilderijtje integendeel, en de totnogtoe onbekende gravure naar Van Diepenbeek die ik onlangs ontdekte, hebben vooral ten doel de gelaatstrekken weer te geven, en verdienen hierom alleen reeds veel meer de aandacht. Daar komt bij, dat de oude miniatuur, waarop de andere afbeeldingen, wat de voorstelling betreft, kunnen nagemaakt zijn, zwak van uitvoering moet heeten, en voor de vaststelling der ware physionomie weinig houvast biedt, gelijk ik in de ‘Leuvensche Bijdragen’ uiteenzette. Het is waar dat het weergevonden schilderijtje, naar de techniek te oordeelen, niet veel voor 1550 kan vervaardigd zijn, en dus heel wat jonger is dan de miniatuur die van uit het eerste kwart der XVe, en misschien nog uit 't laatste kwart der XVIe eeuw stamt. Maar alles wijst er op dat de afbeeldig der XVIe eeuw een kopij is, in reeds lossere toets, van een veel ouder miniatuur. - Tot hiertoe hebben we daarvoor als grond de nog heel middeleeuwsche opvatting van het portret, en, bijkomend, de geringe afmeting. Want het is wel vreemd dat men in de tweede helft der XVIe eeuw een blijkbaar verzorgde afbeelding door een knappe hand op die grootte laat uitvoeren (64 × 93 mm.) zoo men niet in alles de getrouwe kopij verlangde te bezitten van een ouder stuk, dat zoo het nog bij leven van Ruusbroec werd vervaardigd, bijna zeker op perkament was geschilderd, en in de jaren 1550, na twee eeuwen, wel al de kans had gehad in zorgelijken staat te geraken. De hoop bestaat echter

(6) De Vita et Miraculis Fratris Johannis Ruusbroec devoti et primi prioris Viridisvallis, Capitulum XIV, en XV, uitgegeven in het IVe deel der Analecta Bollandiana, blz. 293; of blz. 31 der aparte uitgave: De Origine Monasterii Viridisvallis una cum vitis B. Joannis Rusbrochii primi Prioris hujus Monasterii et aliquot coaetaneorum ejus, Opusculum Henrici Pomerii nunc primum editum opera Hagiographorum Bollandianorum, Bruxelles, Société Belge de Librairie, 1885.

[p. 977]

dat, bij verder opsporing, ook een afdoend bewijs kon gevonden worden voor het vroeger bestaan van een gelijktijdig portret, en wel langs den weg der kleedij die Ruusbroec op het schilderijtje draagt⁽⁷⁾.

In afwachting mogen wij met alle vertropwen het weergevonden portretje als de waarschijnlijk echte, en zeer zeker als de beste afbeelding van den goeden Prior beschouwen, en er ons over verheugen de geestelijke physionomie van Ruusbroec zoo treffend te vinden belichaamd.

***

Het portret is vol wijding. Ruusbroec ontvangt de inpsiratie, die onder het symbool van enkele stralen uit den rechter bovenhoek subtiel naar beneden priemt, en hem het hoofd doet oprichten. Hij schijnt in vol koornornaat te zijn voorgesteld: den zwarten koorpels met eenige spaarzame franjes over de schouders en boven het laag uitgesneden superplie dat, aan den hals, de twee bovenkleedren laat zien. Want het kunnen wel bovenkleeren zijn. - Het eerste is dan de koorrok, waarschijnlijk om het grovere linnen ietwat donkerder gekleurd dan het spierwitte superplie. Het tweede, zichtbaar aan den uitstekenden,

(7) P. Taeymans meent dat het weergevonden portretje een kopij is met weglating van zekere deelen (zie mijn artikel in de Leuv. Bijdr., bl. 144-145). Het dunkt hem dat Ruusbroec oorspronkelijk werd voorgesteld voor een tafel gezeten, met de linkerhand op den zetelarm rustend, terwijl de rechter zich in zegenend, of liever schrijvend gebaar verhief. Misschien heeft het model Ruusbroec ook in de open natuur zittend en schrijvend voorgesteld. Dan zou de oude miniatuur uit het Brusselsche Handschrift ons het oorspronkelijke kader bewaard hebben, maar ook hiervan, even als van het gelaat zelf, een weinig behendige kopij leveren. De kopij van 1550 zou dan het kader hebben weggelaten om de afbeelding als portret te behandelen. Maar ik geloof dat het veel waarschijnlijker is, dat het voorbeeld dezer laatste kopij reeds als spotprent was behandeld. Ook is de richting van het hoofd op de Brusselsche miniatuur en op het weergevonden schilderijtje omgekeerd.
Het is de vorm van het op de borst opengaande bovenkleed, met de eigenaardige twee groote knoopen bovenaan aan weerszij, die kenmerkend kan zijn voor de vaststelling van den ouderdom van het kostuum. Ik vond echter, tot nog toe, geen genoegzame punten van vergelijking voor de XIVe en XVe eeuw.

[p. 978]

even ombuigenden kraag, is dan de toog die ook helder wit is⁽⁸⁾.

Uit den bruinigen achtergrond die als een stemmige sfeer van afscheiding en contemplatie licht-donker zich uitbreidt, en door de symbolische stralen alleen bescheiden wordt doorzift, heft de rijpe vleeschkleur van den zestigjarigen zienerskop als een volgroeide vrucht zich uit, en ‘lost zich op, smelt als van zelf weg, gelijk P. Taeymans het uitdrukt, in de uitdrukking van een in God verteerde ziel’⁽⁹⁾. Ja, zonder twijfel, het zeer typisch hoofd, sterk geïndividualiseerd... staat verre boven het Renaissance-cliché van geïnspireerde figuren⁽¹⁰⁾, en we hebben met een oorspronkelijk kunstenaar en dan later met een begrijpend kopiïst te doen die het, gelijk de Vlaamsche primitieven, nog heelemaal verstonden de zielewaarden uit een gelaat te lezen en de hoogste geestesverheffing in de meest werkelijke trekken op het doek te brengen.

Maar wat éénig hoofd zij ook voor zich hadden!... Het is wel lastig zich een wezen te denken dat zoo één en al, zonder de minste inspanning of verwondering, door het lange leven zelf, als natuurlijk contemplatief is geworden. Het is of die klare spiegels van oogen, wijd-open onder de hooggehevene wenkbrauwen, nooit iets anders gezien hebben dan het goddelijke Licht. Bij hun vaste, kalme staring herinneren wij ons het woord van den grooten Godsvriend, ‘dat het hem niet lastiger was zijn geest tot God te verheffen dan zijn hand aan het hoofd te brengen’⁽¹¹⁾. De Godsgenieting opent hem dan ook heel even den mond en door de jaren heen heeft zij er te samen met de onthechting aan weerskanten, onuitwischbaar, de groote plooi omheen gelegd, die het wezen zou kenmerken.

En toch wat een goedige eenvoud in dat vergoddelijkt gelaat, wat een totale zelfvergeting in dat alleen

(8) het erste kleed met de knoopen is waarschinjlijk de toog. Maar denkelijk uit wol. Dan zou de omslaande kraag wel eer linnen zijn en tot de onderkleeding behooren.

(9) T.a.p., blz. 144.

(10) Ibid.

(11) Pomerius, t.a.p., Cap. XX, blz. 298, 36 der aparte uitgaaf.

[p. 979]

opgaan in het Hooge! We begrijpen zoo goed bij den aanblik van dit portret wat de Karthuizer Geeraert van Herne, die hem in levenden lijve mocht zien, over hem zegt: ‘Daer waren veel religioesheden af te schriven: van sinen ripen ende bliden aensiene: van sinen goedertieren ende oetmoedighen spreken: van sinen geesteliken uutwendighen wesen ende van sinen religiosen hebben in sinen habite ende in al sine doene’⁽¹²⁾.

Het is of deze woorden voor het weergevonden portret zijn geschreven. Ook wij mogen voortaan, gelijk Broeder Geeraert, onder de bekoring komen van Ruusbroec's uiterlijk, en in de meditatie voor zijn beeltenis met 'n grooter vereering van den ‘goeden Prior’ ook de grootere liefde winnen voor het vergoddelijkt leven waarvan hij het zoo lichtende voorbeeld is, maar waarvan hij nog zoo veel meer dan hij het nog is behoort te worden: de goedertieren Patroon⁽¹³⁾.

Dr L. Reypens, S.J.

(12) Die Prologhe van her Gerardus, door De Vreese uitgegeven in dit Tijdschrift, 1895, II, blz. 12.

(13) Er zijn mij thans 9 oude en 17 nieuwere afbeeldingen van Ruusbroec bekend. Van twee dezer nieuwere ken ik de huidige verblijfplaats nog niet, namelijk van het schilderij dat Charles Doudelot naar de penteekening van Baron van Herckenrode maakte; en van die penteekening zelf die toebehoord heeft aan de thans overleden Oud-Pastoor van Ruisbroec, E.H. Mod. De Bie. Met het oog op de rijk-geïllustreerde monographie over Ruusbroec's iconographie die ik van plan ben uit te geven, zouden die lezers mij ten zeerste verplichten, die omtrent die twee nummers nadere inlichtingen konden geven of op Ruusbroec - afbeeldingen wijzen die mij onbekend bleven.