Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 24

[p. 362]

Hulsterloo en zijn wonderdadig Mariabeeld
door L. Schepens S.J.

(Slot.)

In de aalstersche strafbedevaartlijst zijn de bedevaarten gerangschikt volgens de waarde van den afkoopprijs⁽³³⁾. Men leest er:

T'onser Vrouwen te Ruuslede
T'onser Vrouwen te Hulsterloo
T'onser Vrouwen te Miren ten Rodenberghe
T'Sent Anthonis te Borstbeke
Elck V.S.

Zooals men ziet, waren deze vier bedevaarten elk voor vijf schellingen af te koopen. In de aalstersche lijst is de invloed der gentsche lijst onbetwistbaar. Immers de bedevaarten zijn vermeld in dezelfde volgorde, alhoewel zij hier niet, zooals in de gentsche lijst, door andere bedevaarten van verschillenden afkoopprijs gescheiden zijn. Daarenboven is deze hier - behalve voor Ruysselede, - juist dezelfde als in Gent. Deze diende nochtans voor de bedevaart uit Aalst naar Aardenburg verhoogd te worden, evenals hij terecht mocht verminderd worden voor ‘Borstbeke’. De aalstersche lijst is dus jonger dan de gentsche, waaruit zij ontstaan is, en kan ons dus niet helpen om hooger op te klimmen. Zij geldt toch als een bewijs dat de bedevaart naar O.L.V. van Hulsterloo ook in het land van Aalst bekend was.

Wat den ouderdom dezer lijst betreft, moet ik bekennen dat het ‘Bouck met den Haire’ ook stukken bevat van het einde der XVe eeuw.

Maar de bedevaartlijst mag ongetwijfeld aanzien worden als een afschrift van eene veel oudere lijst.

(33) Deze lijst is afgedrukt bij Warnkönig. ‘Flandrische Staats- und Rechtsgeschichte bis zum Jahr 1305’. III, 2 bl. 121. Ook bij De Potter. ‘Geschiedenis der stad Aalst’, I, bl. 451.
Warnkönig is al te bescheiden waar hij van de strafbedevaarten schrijft: ‘Die Pilgerfarhten... welche im vierzehnten oder fünfzehten Jahrhundert aufkamen, und auch ausser Flandern in den Niederlanden verbreitet waren’... III, 1 bl. 172.

[p. 363]

Immers volgens eene aanteekening geplaatst op het einde der lijst waren deze strafbedevaarten te Aalst ‘van ouds gecostumeert’. Ook uit den titel volgt dat zij reeds in voege waren eer de lijst te boek werd gesteld. Want deze luidt aldus: ‘Dit zijn de Pelgrimaigen die men te stellene “pleecht” in heerlicker beternessen. Ende es te wetene dat elcken scellinc parisis es III scellinc ende elck pond III pond’.⁽³⁴⁾

De strafbedevaarten veroorlooven ons dus aan de bedevaart van Hulsterloo eene hooge oudheid toe te kennen, die wij niet met zekerheid hadden mogen besluiten uit het verhaal van Meeusens, dat klaarblijkelijk uit een later tijdperk stamt. Wat de overige bijzonderheden van zijn verhaal aangaat, wij zijn bij gebrek aan oude bewijsstukken niet in staat die te bevestigen of te ontkrachten. Toch is het waarschijnlijk dat Meeusens niet alleen aan de levende volks-overlevering de bijzonderheden van zijn verhaal ontleend heeft.

(34) Aalstersch stadsarchief. ‘Bouck metten Haire’ f^o 165. De gentsche lijst is ook gesteld in ponden en schellingen parisis, behalve enkele bedevaarten waarbij ponden grooten aangeduid zijn. Zie Cannaert: ‘Het oude strafrecht in Vlaanderen’, 3e druk, Gent 1835, bl. 351.

Mirakelen te Hulsterloo.

Ook na de beeldstormerij bleven er van het klooster te Hulsterloo onder andere schriften ook brieven over, waarin mirakelen vermeld waren door de voorspraak van Maria te Hulsterloo bekomen. - Dit blijkt uit een werkje⁽³⁵⁾ verschenen te Gent in 1634,

(35) ‘Aenteickeninghe vande oude devotie inde capelle van onse Lieve Vrouwe ter Eecken by Hulst ... Wt-ghegeven ende by een gebracht by Heer ende Mr Legier, Cardon, Landt-deken ende Pasteur van Hulst. Te Ghendt bij Ian vanden Kerchove... Anno 1624. Volgens Ant. Sanderus (‘De Gandavensibus eruditionis fama claris libri tres’, Antverpiae 1624) zou Cardon's werkje verschenen zijn in 1614, maar dat is zeker een zetfout. Immers. volgens de opdracht en bl. 9, slechts in 1622 toen hij als deken te Hulst benoemd was, heeft hij de kapel van O.L.V. ter Eeken leeren kennen, die toen geheel in puinen lag. Hij kon er dus niet over schrijven, acht jaar vroeger. Ten anderen, de geschiedenis dezer kapel, die geen archief bezat, kon geene stof leveren aan den schrijver. Ook bevat het boekje van 1624, behalve eene opdracht en inleiding slechts documenten, waarvan niet één ouder is dan 1623, namelijk oorlof om de kapel te herbouwen, instelling van eene jaarlijksche plechtigheid, verleende aflaten, getuigenissen aangaande de oude kapel en bekomen genezingen. - In zijne ‘Bibliotheca Gandavensis’ heeft alreeds V. van der Haeghen de meening uitgedrukt dat de uitgaaf van 1614 misschien wel met die van 1624 moest vereenzelvigd worden, maar zonder het bewijs daarvan te leveren.

[p. 364]

dat ter loops spreekt van oude brieven bewaard in de Abdij van Drongen, waarin gewag gemaakt wordt van mirakelen door O.L.V. van Hulsterloo bekomen. Om de gewichtigheid van dit getuigenis acht ik het noodig den tekst woordelijk aan te halen.

‘Sy hebben hier van ouden tyden in 't uyterste van Hulster - Prochie gehat in den wyck gheseyt Hulst-ter-Loo by de Prochie van Kildrecht een sehr schoone Capelle van Onse Lieve Vrauwe toebehoorende de Abdye en de Clooster van Dronghene/gheseyt Onse Lieve Vrauwe van Hulst-ter-Loo, daer seer veele mirakelen Eertyts plachten te gheschieden soo ick van ouderlynghen verstaen ende / danof eenighe oude brieven inde voorseyde abdye gesien hebbe.’⁽³⁶⁾

Deze brieven zijn niet bewaard gebleven. Misschien vergingen zij met andere schriften, toen in 1727 de abdij van Drongen door den bliksem in brand gestoken en bijna vernield werd.⁽³⁷⁾

Van de mirakelen te Hulsterloo op Maria's voorspraak uitgewerkt bestaat nog een kort maar oud en sprekend getuigenis in den inventaris opgemaakt ten jare 1573⁽³⁸⁾. Daarin wordt onder meer verteld: ‘Een tafereel van onser vrauwen mirakelen’. Er was dus in de kapel eene schilderij, zooals men er nog in oude bedevaartplaatsen ziet (waarop mirakelen afgebeeld waren door O.L.V. bekomen. Voeg hierbij wat reeds gezegd werd, dat het koor der kapel toegewijd was aan de H. Maagd, wier mirakuleus beeld boven het hoogaltaar prijkte versierd met twee rozenkransen, dat het vijf beste en vier gewone mantels bezat⁽³⁹⁾, en gij hebt al wat nog geboekt staat van de geschiedenis van O.L.V. van Hulsterloo voor het jaar 1580, dat gekenmerkt is door de afbraak van kapel

(36) Op. cit. bl. 8.

(37) ‘Fulmine tacta et consumpta paene’. ‘Ord. Praemonstr. Annal’, II, 987.

(38) Hs. der kroniek van Drongen, Aanhangsel f^o 11v.

(39) Waarschijnlijk zijn het dezelfde negen mantels die opgenoemd zijn in een inventaris van het jaar 1543, die zich ook bevindt in de gedrukte kroniek van Drongen.

[p. 365]

en klooster in de eeuwenoude bedevaartplaats.

De beeldstormerij.

Deze brak uit in 1566. Den 24 Aug. had een bende janhagel zich uit Gent met luid geschreeuw naar het naburige Drongen begeven, waar zij van zes uur 's morgens tot bij zonsondergang werkten om de kerk en de abdij te verwoesten. De kanunniken, die bij de aankomst der geweldenaars gevlucht waren, gelukten er toch in alles op korten tijd in den vorigen staat te herstellen. Het zou echter niet voor lang wezen. In het jaar 1577 werden over heel België de kloosters door oproerlingen verkocht op voorwaarde dat zij zouden afgebroken worden. De abdij van Drongen, alhoewel de kanunniken er reeds dat jaar uitgedreven werden, schijnt geene koopers gevonden te hebben vôôr het jaar 1579. Dan echter werden op den 22sten Mei alle gebouwen en ‘moeren’ van Drongen's klooster verkocht, op voorwaarde dat de koopers den ringmuur binnen vier dagen zouden afbreken, en de gebouwen binnen drie of vier weken. Het volgende jaar zou Hulsterloo ook door het calvinistisch bestuur van Gent aan de vernieling prijsgegeven worden. Alhoewel de jaarboeken van Drongen er niet uitdrukkelijk van gewagen, moet het heiligdom van Maria reeds in of vôôr 1573 een bezoek der beeldstormers ontvangen hebben. De reeds vermelde inventaris van dat jaar, zegt dat vele meubelen van Hulsterloo destijds verspreid waren in verschillende plaatsen, namelijk te Gent, te Moerbeke en te Saleghem. Misschien had men ze elders voorzichtigheidshalve geborgen uit vrees voor een inval der beeldstormers. Dat zij toen reeds Hulsterloo bezocht hadden blijkt uit eene aanteekening in den inventaris der boekerij, waarin wij lezen dat zeer vele boeken door kwaadwilligen en ketters verscheurd waren. Een noodlottiger bezoek, vermeld in de kroniek van Drongen bij het jaar 1580, was dat van twee schepenen ‘van der Keure’ met den deken der wevers, door het kettersch stadsbestuur van Gent belast de kapel van Hulsterloo te verkoopen. Dit gebeurde den 29en januari 1580 en wel met voorwaarde dat het gebouw zou afgebroken worden op de kosten der koopers. Om dat doel te bereiken werd de kapel in verschillende deelen verkocht. Van 't klein kloostergebouw spreekt de kroniek niet; ongetwijfeld werd het ook aangesla-

[p. 366]

gen om verkocht of verhuurd te worden als woonhuis.

Het mirakuleus beeld gered.

Volgens het verhaal van Martinus Steyt in zijn reeds aangehaald werk, hebben de ketters als zij de kapel te Hulsterloo verkochten, het mirakuleur beeld van Maria in het vuur geworpen; maar, zoo schrijft hij, ‘het vier dit Beeld niet anders en heeft konnen hinderen of beschadigen, als dat door het zelve eenige schelferingen van schilderye of verwe van het Beeld gevallen zijn’. Het vuur heeft evenwel op het houten beeld eenige sporen achtergelaten, als een sprekend bewijs van den heiligschendenden durf der beeldstormers.

Wat er aanstonds daarna van het mirakuleus beeld geworden is, en door wien het gered werd, is volkomen onbekend. Toch is het zeker dat het niet onmiddellijk naar de abdij van Drongen overgebracht werd.

Sedert den 1en September 1577 waren de Norbertijnen uit de abdij van Drongen verjaagd en hadden behalve eenige die in Gent bij bloedverwanten en vrienden verbleven, hier en daar rondgedwaald op zoek naar eene veilige schuilplaats. Slechts den 20en September 1584 toen het weerspannige Gent zich opnieuw aan het Spaansch gezag had onderworpen, konden de Drongensche kanunniken er aan denken hunne abdij in te richten te Gent, waar zij vroeger een toevluchtsoord bezaten. In hetzelfde jaar gebeurde de geweldige overstrooming der Schelde veroorzaakt met het doel de belegering van Antwerpen door de Spaansche krijgsbenden te verhinderen. Toen werd het mirakuleus beeld van Hulsterloo naar Gent overgebracht volgens het uitdrukkelijk getuigenis van Martinus Steyt in zijn reeds vermeld werkje⁽⁴⁰⁾. - Zijne verklaring in 1658 gedrukt stemt volkomen overeen met een ouder getuigenis bevat in het reeds vermeld werkje van Legier Cardon, dat om zijne belangrijkheid woordelijk dient aangehaald te worden: ‘Dan soo de Capelle door de wederspanninghe des gheloofs ende Conincks, geruineert is. Ende dien wijck

(40) Op. cit .bl. 67: ‘Als nu Hulsterloo door den overvloed der wateren versmoort wierd, zoo heeft men genoodzaakt geweest dit Beelt te verplaatsen, daarom verdraegen zijnde van Hulsterloo, is het gebragt in onze Abdye van Drongen...’

[p. 367]

(Hulsterloo) mette Prochie van Kildrecht noch metter zee bevloeyt is, soo wort het mirakeleus Beelt 't welck inde voorseyde Capelle placht te rusten, als-nu bewaert inde abdye van Dronghene voorseydt, nu binnen de stadt van Ghendt’⁽⁴¹⁾.

Dit getuigenis gedrukt in 1624 is vier en dertig jaar ouder dan dat van Martinus Steyt, en steunt natuurlijk op de verklaring der ‘ouderlynghen’⁽⁴²⁾ van wie Cardon vernomen had dat O.L.V. van Hulsterloo vele schoone mirakelen had uitgewerkt, toen zij nog ter plaatse was. Tusschen 't overbrengen van het beeld naar Gent en het door Cardon ontvangen getuigenis ligt slechts een afstand van veertig jaar. De ‘ouderlynghen’, waarvan hij gewag maakt, waren dus onbetwistbaar gelijktijdige getuigen. Hunne verklaring is een onomstootbaar bewijs dat het oude beeldje, dat in de abdij van Drongen eerst in Gent, daarna in Drongen vereerd is geworden, wel werkelijk uit Hulsterloo is overgebracht.

(41) ‘Aenteickeninge’ ... bl. 9.

(42) Ibid. bl. 8.

Eene valsche overlevering.

Dit getuigenis bewijst de onbetrouwbaarheid der volksoverlevering volgens welke het mirakuleus beeld van Hulsterloo overgebracht zou geweest zijn naar de kapel van O.L.V. ter Eecken in de Belgische Clinge. Het beeldje, dat vereerd wordt in deze gemeente, is volgens het werkje van Cardon, niet het oude beeld, waarvan men omstreeks 1624 niet meer wist wat er van geworden was, maar een nieuw beeld in 1623 gewijd door den Bisschop van Gent, Antoon Triest, in vervanging van het oude verdwenen beeld. De waarheid omtrent dit dubbel punt werd in 1923 verkondigd in een vlugschrift uitgegeven naar aanleiding van den driehonderdsten verjaardag van de kapel van O.L.V. ter Eecken te Clinge.⁽⁴³⁾. Ik acht het nuttig nog eens hierop te wijzen, omdat de valsche volksoverlevering ingang gevonden heeft in werken van wetenschappelijk gehalte. Is. Teirlinck schrijft in zijn geleerd werk ‘De Toponomie van den Reinaert’⁽⁴⁴⁾ dat, ‘naar men zegt’, het beeld van O.L.V. van Hulsterloo he-

(43) J. Adriaanse. ‘De Kapel van O.L.V. ter Eecken te Clinge’, Hulst 1923.

(44) BL. 96.

[p. 368]

den bewaard wordt in de kerk van De Clinge en verwijst naar Nagtglas, ‘Zelandia illustrata’ (II, 734)⁽⁴⁵⁾; deze verwijst op zijne beurt naar J.B. Krüger, ‘Kerkelijke Geschiedenis van het bisdom van Breda’ (IV, 534) In dit deel, dat op het bisdom van 1976 afgewerkt is⁽⁴⁶⁾, wordt de volksoverlevering aangaande het Mariabeeld van Hulsterloo in deze bescheiden bewoordingen geboekt: ‘men verzekert dat ditzelfde beeld thans berustend is in De Clinge (België), wenwaart vele bedevaarten worden gedaan en waar vele wonderen, - genezingen, enz., gebeurd zijn’.

(45) Nagtglas schrijft zeer bescheiden: ‘Men zegt dat het (beeld) thans nog in de kerk van Belgisch Clinge bewaard wordt’.

(46) In de lijst der dekens van Aardenburg wordt de laatste vermeld als benoemd den 3den december 1874 (bl. 365). Bl. 428 leest men: ‘Nu in October '76 komt de kerk onder dak...’
Pater J.A.F. Kronenborg, C.SS.R. in zijn bekend werk ‘Maria's heerlijkheid in Nederland’ VI, bl. 491-494 handelt over ‘O.L.V. van Hulsterloo’ en sluit zich aan bij Nagtglas en Krüger naar wie hij verwijst.

Het Mariabeeld te Gent

Het staat dus onwrikbaar vast dat het mirakuleuze beeld van O.L.V. van Hulsterloo omstreeks 1584 overgebracht werd naar de abdij van Drongen, die toen te Gent ingericht was, en het verbleef aldaar tot in 1698. De heropbouw der abdij te Drongen kon bij gebrek aan geldmiddelen slechts na 120 jaar voltrokken worden. Het was te Gent dat in 1658 Martinus Steyt, een kanunnik der abdij, getuigenis aflegde van de aldaar bloeiende oude devotie tot O.L.V. van Hulsterloo, toen hij schreef: ‘Verdragen zynde van Hulsterloo, is het (beeld) gebragt in onze Abdye van Dronghen, alwaar het tot den dag van heden van de Christenen geëert en bezogt word. In welke bezoekinge, God door de verdiensten van zyne gebenedyde Moeder, menige menschen vertroost ende van ziekte geneest. Ja vele vrouwen wezende in baerene nood, de Heilige Maegt aenroepende, en belofte, gedaen hebbende dat zij in de Abdye van Dronghen het voornoemde Beeld zullen bezoeken, zijn gelukkiglijk verlost geweest en blyde moeder geworden, gelyk zy zelf daer naer verhaelt hebben. Zoo dat dit Beeld in onze Abdye tot dien eynde van vele vrouwen, niet

[p. 369]

zonder profyt en hulpe, dagelyke bezogt word.’⁽⁴⁷⁾

Tot de geschiedenis van O.L.V. van Hulsterloo, toen zij te Gent verbleef, behooren nog eenige feiten vermeld in het oude archief der drongensche abdij. In 1653 werd een zilveren vergulde troon ter waarde van zeven en twintig vlaamsche ponden aangekocht voor het mirakuleuze beeld⁽⁴⁸⁾. In 1664 was er eene plechtige octaaf met dagelijksche hoogmis en plechtig lof. Den eersten dag zong de Eerw. Heer Abt eene plechtige mis en na de vespers hield hij eene rede over het mirakuleus beeld⁽⁴⁹⁾. Eene zilveren lamp werd in 1666 geofferd uit dankbaarheid voor eene zeer groote verkregen weldaad⁽⁵⁰⁾. Twee zilveren kroonkandelaars werden in 1669 aan de Moeder Gods door het klooster opgedragen, en in 1671 werd haar nog eene zilveren lamp geschonken door een onbekenden weldoener.⁽⁵¹⁾

(47) Tekst der uitgaaf van 1813; deze verschilt niet zakelijk van de voorgaande (1761) waarin eenige veranderingen in opzicht van taal ingebracht werden.

(48) Oud Archief der Abdij. Register XXI, bl. 107.

(49) Ibid. bl. 184.

(50) ‘Voortzetting der kroniek van Drongen’ (Hs. in Drongen). Zij is bevat in een afzonderlijk register, waaruit ongelukkiglijk een groot aantal der eerste folios weggerukt zijn. De eerste nog bewaarde bladzijde bevat een deel der kroniek van 1661. De voortzetting reikt tot in 1689. Later werden er feiten bijgevoegd uit de jaren 1631, op de laatste beschreven bladzijde.

(51) Ibidem.

O.L.V. van Hulsterloo te Drongen.

Den 28em April 1636 was te Drongen de eerste steen gelegd van de nieuwe abdij. Maar bij gebrek aan geldmiddelen ging de heropbouw zoo langzaam vooruit, dat de nieuwe gebouwen slechts in 1698 voltooid waren. Den 7en September van dat jaar verlieten de kanunniken hun toevluchtshuis in Gent en deden (hunne plechtige intrede te Drongen onder de bescherming van hunne relikwieën en het mirakuleuze Mariabeeld, die bij hunne aankomst midden in de Kerk werden neergezet. De Eerwaarde Heer Abt zong de Mis van den H. Geest, gevolgd van het ‘Te Deum’ en andere plechtigheden⁽⁵²⁾. Na honderd en twintig jaar was

(52) Ibid. Hier wordt enkel gezegd dat op den 7den September 1698 de Zeer Eerw. Abt met zijn klooster Gent verliet en zijne intrede te Drongen met groote plechtigheid deed. - Volgens een welwillende mededeling van den Zeer Eerw. Heer Delestré O. Praem. tevens Pastoor van Grimbergen bij Vilvoorde, berust daar een hs. afkomstig van Drongen, waarin de plechtigheid nader beschreven wordt, en uitdrukkelijk gezegd is dat het mirakuleuze Beeld van O.L.V. met de relikwieën der Abdij naar Drongen werd overgebracht. Het feit is dus buiten allen twijfel.

[p. 370]

de abdij der Drongenheeren hersteld op de plaats waar zij meer dan vier honderd jaar gestaan had. Eilaas! negen en negentig jaar later zouden hunne opvolgers uit de nieuwe abdij verdreven worden door de fransche omwenteling⁽⁵³⁾. Bij hun vertrek lieten zij het mirakuleus beeld achter in de parochiekerk van Drongen, waar het sedert de terugkomst uit Gent in 1698 vereerd wordt. Na het uitbreken van den wereldoorlog in 1914 werd het beeldje verborgen bij de Eerw. Zusters van den H. Vincentius à Paulo, die te Drongen de meisjesschool besturen. Daar bleef het veilig bewaard tot den wapenstilstand in November 1918.

In 1922 werd besloten den eeredienst van O.L.V. van Drongen in zijn vroegeren luister te doen herbloeien. Te dien einde liet de Eerw. Heer Pastoor het eeuwenoude beeld in zijne oudste gedaante herstellen. Bij deze gelegenheid ontdekte men dat het beeld ook reeds vroeger een dubbele bewerking had ondergaan. Onder zijnen mantel was het kunstig beschilderd en met kostbare steentjes bezet, niet onmiddellijk op het hout, maar op een doek van lijnwaad dat bij middel eener laag van krijtachtige mortel er op gevestigd was.

Deze wijze om de beelden te bewerken kwam in voege in de XVIe eeuw; zij diende om de barsten en ruwheden van het hout te dekken, en aldus het beschilderen te vergemakkelijken. Toen het doek verwijderd was, merkte de hersteller op dat het beeld in het vuur moest gestaan hebben. Nochtans wist hij niets van de onteering die het van de Geuzen geleden

(53) Onder het bestuur der eerste fransche republiek werd de Abdij geroofd en als nationaal goed openbaar verkocht. Lieven Bauwens, die in België de verbeteringen der engelsche weverijen deed kennen, richtte zijne tweede fabriek in te Drongen. De slechte loop der zaken noopte hem de gebouwen der abdij te verkoopen. In 1837 werd een noviciaat gesticht door de Paters Jezuieten, die er alsnog verblijf houden. De Kloostergemeente telt dit jaar 133 leden waaronder 57 novicen.

[p. 371]

had; maar de brandvlekken waren zoo duidelijk dat hij geen oogenblik aan hunne werkelijkheid kon twijfelen.

Hier hebben wij dus een afdoend bewijs dat het tegenwoordig beeld wel hetzelfde is dat door de Geuzen in het vuur werd geworpen, en niet een nieuw beeld bestemd om het oude verloren beeld te vervangen. Het beeld is van kerselaarhout en slechts 21 1/2 centimeter hoog.

Voor de herstelling droeg het mirakuleus beeld het goddelijk kind op den linkerarm en hield een scepter in de rechterhand. Bij de herstelling bleek dat die rechter- en die linkerarm er later bijgevoegd waren. In de oorspronkelijke houding is Maria gezeten met 't goddelijk kindje op haren schoot, en laat hare beide handen rusten op hare knieën; de voorste stijlen van haren troon loopen elk uit op eenen bol; alles naar den trant der romaansche beelden der Xe, XIe en XIIe eeuw. De oorspronkelijke houding van het Mariabeeld is dus ook een bewijs van zijne oudheid en zijne echtheid. Wat het goddellijk kindje betreft, het tegenwoordig beeldje, dat een afzonderlijk stuk uitmaakt, is misschien van lateren datum, en men begrijpt dat het oorspronkelijk beeldje gemakkelijk kon teloorgaan in de beroerten der XVIe eeuw.

Aanhangsel.

A. Het Klooster van Hulsterloo.

Boven werd gezegd dat 't voor de juiste verklaring van eene plaats uit ‘Reinaert de Vos’ belangrijk is te weten of in 1136 Hulsterloo nog steeds eene onbewoonde plaats was. In deze veronderstelling moet de vergunning in 1156 aan den Abt van Drongen geschonken om te Hulsterloo eene begraafplaats in te richten uitgelegd worden door de aanwezigheid van een klooster, dat genoeg bevolkt was om op eene eigene begraafplaats aanspraak te kunnen maken. Deze veronderstelling wordt gesteund door de meening dat de kloostergebouwen te Hulsterloo zoo ruim waren dat er meer dan drie honderd personen konden gehuisvest wor-

[p. 372]

den. Deze bewering werd in de laatste jaren herhaald door Is. Teirlinck in zijn reeds vermeld werk. Hij steunde op Nachtglas, die schreef: ‘Van de abdij te Drongen was het klooster alhier een uithof, doch zoo aanzienlijk dat er meer dan drie honderd menschen verblijf konden houden’. Op zijne beurt verwees deze naar J.B. Krüger, die zich toch wat bescheidener uitdrukte: ‘Het klooster dat den naam droeg van Hulsterloo, was een prachtig gebouw en zoo uitgestrekt dat er ongeveer drie honderd personen in verblijven konden’. Krüger steunde op het getuigenis van F.J. de Coninck, zaakwaarnemer te Kieldrecht, die in 1863 te Sint-Nicolaas een vlugschrift uitgaf betiteld ‘Beschrijving der gemeente Clinge en inrichting der Kerk-parochie Nieuw-Namen’. - De schrijver verwijst niet naar de bron waaruit hij putte, en deze kan geene andere zijn dan de volksoverlevering, die hoogstwaarschijnlijk hieruit ontstaan is dat op de plaats waar het klooster weleer bestond, hier en daar grondvesten zullen ontdekt zijn die aan een uitgestrekt gebouw schenen toebehoord te hebben. Volledige opgravingen hadden voorzeker eene andere voorstelling van het voormalig klooster gegeven. De vraag kan echter op zeer eenvoudige wijze opgelost worden bij middel van oude oorkonden. Wij hebben reeds een oude teekening vermeld van het jaar 1703⁽⁵⁴⁾ gemaakt naar eene veel oudere teekening van het jaar 1574, waarop de kapel van Hulsterloo is voorgesteld met, dicht bij de kapel, een huis, dat een weinig kleiner is. Beide gebouwen hebben een dak van blauwe tint, waardoor waarschijnlijk leien daken bedoeld zijn. Op eenigen afstand staan twee andere gebouwen met bruinroode daken, waardoor wij best pannendaken kunnen verstaan. Tusschen deze gansch afzonderlijke gebouwen bevindt zich het woonhuis naast de kerk. Men is genoopt van de twee gebouwen met bruinrood dak stallen te maken, als men in den inventaris van 1573 leest dat het klooster van Hulsterloo eene boerderij bezat bestaande uit een paard, koeien en ossen ten getalle van acht, een kalf en een varken⁽⁵⁵⁾.

(54) Gentsch Staatsarchief, Kaartenverzameling Nr 726.

(55) ‘Hs. der kroniek van Drongen’. Aanhangsel f^o 11v. Naar eene randnoot is de inventaris opgesteld door Petrus Croesens, meester in Hulsterloo, en kanunnik van Drongen.

[p. 373]

Volgens denzelfden inventaris was er in het klooster een gang (atrium), eene keuken, twee kamers beneden, en drie kamers boven. Men ziet in dat er geen plaats was voor drie honderd personen.

De Potter geeft aan 't klooster den naam van priorij⁽⁵⁶⁾. Maar een prior is daar zeker nooit tehuis geweest. De geestelijke, die den dienst in de kapel van Hulsterloo verrichte, had den naam van ‘magister’ (meester) als zijnde tevens belast met het innen der tienden en der leenrechten⁽⁵⁷⁾. In 1543 werd er een drongensch kanunnik benoemd niet als ‘meester;’ zooals zijn voorganger, maar al ‘kapelaan’ (sacellanus). Het meesterschap kon toevertrouwd worden aan iemand die in Drongen of elders verbleef en zich slechts op de vervaldagen der betalingen te Hulsterloo moest bevinden⁽⁵⁸⁾. Naar den inventaris van 1573 waren de twee kamers beneden bestemd voor den prelaat (van Drongen) en voor den meester.

De hier aangehaalde oorkonden zijn een onomstoorbaar bewijs van de onhoudbaarheid der volksoverlevering, die aan het klooster van Hulsterloo zoo ruime gebouwen heeft toegedicht. Dat de dorpsbevolking nooit aanzienlijk is geweest blijkt hieruit dat de dienstdoende Norbertijn nooit den titel van ‘pastoor’ heeft gedragen, zooals de kanunniken die Hengstdijk en Pauluspolder bedienden, volgens eenen staat van Drongen uit het jaar 1578⁽⁵⁹⁾, maar slechts den titel van ‘meester’ of van ‘kapelaan’. Om dit nog beter te begrijpen, overwege men dat volgens eenen staat van 1578 een Norbertijn te Nevele den titel van ‘hofmeester’ (magister domus) had, terwijl een ander ver-

(56) ‘Geschiedenis der gemeenten van Oost-Vlaanderen’. - Kieldrecht, bl. 37.

(57) Zoo leest men bij het jaar 1486 dat kanunnik Hector Tackoen, die als pastoor van Hengstdijk stierf in 1504, ontvanger der goederen was in Hengtsdijk, Pauluspolder en binnen der stede ende parochie van Hulst, etc., terwijl hij prior te Drongen was in Maart, en in Juni cellarius (Hs. der kroniek van Drongen).

(58) Dat ‘magister’ (meester) hier wel ‘ontvanger’ beteekent blijkt uit den titel van een oud register van het archief te Drongen dat al de landerijen aangeeft die afhangen ‘van de meesterie van Hulsterloo’.

(59) ‘Hr. der Kroniek van Drongen’. Aanhangsel f^o 28v.

[p. 374]

meld staat als ‘pastoor’⁽⁶⁰⁾. Hulsterloo was dus nooit aanzienlijk genoeg om een pastoor te bezitten, maar toch wel om over een afzonderlijk kerkhof te beschikken van af 1156. Bij het verklaren der verzen in het begin dezer studie uit ‘Reinaert de Vos’ aangehaald is het dus noodig aan te nemen dat het tooneel geplaatst is in een veel vroegeren tijd.

(60) ‘Hs. der kronick van Drongen’. Aanhangsel f^o 28v.

B. De Bibliotheek.

De inventaris van Hulsterloo uit het jaar 1573 geeft ook de lijst op der boeken, die er voorhanden waren. Men zal mij veroorloven ook daarover iets te zeggen, omdat dergelijke lijsten, die ons een kijkje geven in het verstandelijk leven der verloopen eeuwen door de oudheikundigen op zoo hoogen prijs gesteld worden. De lijst kan ons geene getrouwe voorstelling geven van de boekerij van Hulsterloo, omdat zij onvolledig is. Zij is gevolgd van deze aanmerking: ‘Zeer vele boeken zijn door kwaadwilligen en ketters verscheurd geworden, zooals Croesens zelf getuigt; en waarvan zeer veel stukken tot hiertoe in deszelfs handen zijn gekomen’.⁽⁶¹⁾

Hierop volgt een tweede lijst half zoo lang als de eerste en die vermoedelijk de titels bevat der werken waarvan later stukken terugbekomen werden.

Wat nu den inhoud der bibliotheek betreft, de eerste lijst vermeldt een vlaamschen Bijbel, de Spreuken van Salomo, Schriftuurverklaringen van Ambrosius (Ambrosiaster) en van Haymo, de ‘secunda secundae’ van St-Thomas; ‘Summa’, latijnsche sermoenen van latere schrijvers, en eenige andere werken, waaronder een naamlooze ‘;Liber de comtemplu omnium vanitatum mundi’, waarschijnlijk het eerste boek van Thomas a Kempis, een werk over de onbevlekte Ontvangenis van. O.L.V. eene onderrichting van den H. Antonius voor de biechtvaders.

De tweede lijst vermeldt Calepinus⁽⁶²⁾, werken van Cicero, Sallustius, Seneca, Juvenalis en Horatius;

(61) Ibid. f^o 10^r Libri plurimi malivolorum opere ac hereticorum (sic) sunt lacerati, ut ipse Groesens testatur; quorum plurima fragmenta ad eiusdem adhuc devenere manus.

(62) Het latijnsch woordenboek van Calepinus verscheen eerst te Reggio in 1502 en beleefde vele uitgaven. Later voegde men bij ieder woord de vertaling in het italiaansch en andere talen.

[p. 375]

darabij eenige latijnsche werken van latere schrijvers over de sierlijkheid van den stijl, en drie werken van Erasmus. Beide lijsten bevatten samen vier en vijftig titels.

Al de vermelde werken zijn in het latijn, behalve drie: een vlaamsche Bijbel, een vlaamsch boek ‘van rhetoryckspelen’, en een grieksch-vlaamsch woordenboek. Het zoo sterk overwegend getal der latijnsche werken zal niemand bevreemden, die vertrouwd is met de ‘Bilbiotheca Belgica’ in 1739 uitgegeven door kanunnik J.F. Foppens, waarin opgenoemd zijn allen, die in de oude spaansche Nederlanden tot in 1680 vermaard zijn geweest door hun leven en hunne schriften. Daar kan men met weinig moeite zien hoe voor 1600 het latijn bijna uitsluitend de taal was der geleerde werken. De vlaamsche en de fransche talen werden gewoonlijk slechts gebruikt in de schriften die voor de algemeenheid bestemd waren.

Om de bibliotheek van Hulsterloo, voor zoover wij ze kennen, billijk te beoordeelen, moeten wij nog voor oogen houden dat het hier de boekerij geldt niet van een klooster, maar van één man, en dat bijzondere bibliotheken destijds doorgaans uit een beperkt aantal boeken bestonden⁽⁶³⁾. Men vergete ook niet dat hier spraak is van een priesterbibliotheek, waarin dus noodzakelijk werken van kerkelijken en geestelijken aard de overhand dienden te hebben.

C. - Eenige toelichting is hier noodig aangaande de ‘Kroniek van Drongen’ uitgegeven door J.J. De Smet in het ‘Corpus chronicorum Flandriae’ en waarvan het handschrift steeds berust in het oude archief der Abdij te Drongen. Zooals reeds vroeger opgemerkt werd, is het eigenlijk geene kroniek van jaar tot jaar geschreven. Het handschrift, dat aanvangt

(63) De bibliotheek van een Norbertijner van Tongerloo Pieter Emmerich die aldaar pastoor was en later ook te Diest, en te Tilburg, bevatte in 1600 honderd en vijf werken. Maar men verlieze niet uit het oog dat de lijst der Hulsterloosche bibliotheek onvolledig is, en dat wij hoegenaamd niet weten of de bewaarde lijst de helft of meer der boeken behelst die daar voorhanden waren, eer de beeldstormers het klooste rbezochten. De boekenlijst van Pieter Emmerich werd uitgegeven door den E.P. Dr. L. Reypens S.J. in de ‘Verslagen en Mededeelingen van de Kon. Vlaamsche Academie’ Januari - Maart 1923 bl. 41. Deze lijst vermeldt geen enkel werk in vlaamsche of fransche taal.

[p. 376]

met het jaar 571 en in 1640 eindigt, schijnt geheel opgesteld te zijn in de XVIIe eeuw bij middel van oudere stukken die toen nog in het archief der Abdij bewaard werden, behalve het laatste gedeelte dat wij zullen beproeven nader te bepalen. De opsteller heeft ook geput uit andere geschiedschrijvers, zooals Jacob Meyerus, dien hij meermaals bij name aanhaalt.⁽⁶⁴⁾

Bij het jaar 1625 lezen wij dat zekere Augustinus Merlyn het Norbertijnerkleed toen ontving te Drongen, en de Kroniek voegt er bij dat hij in 1648 tot abt gwijd werd Het heeft hier den schijn alsof de kroniek van 1625 in of na 1648 geschreven is geweest. Maar de oorpronkelijke tekst dringt deze gevolgtrekking niet op. In het hs. is duidelijk te zien dat de melding der abtswijding in 1648 uit een andere pen is gevloeid.

Insgelijks bij het jaar 1602 lezen wij dat de toen verkozen abt overleed in 1625, den 7 januari enz. - Maar deze aanduiding staat in het hs. niet bij 1602, maar op hare plaats bij het jaar 1625. Misschien stond zij op een los stuk papier dat bij het jaar 1602 geplaatst was. Wat er ook van zij, bij 1602 vindt men in het hs. het bewijs niet dat deze kroniek in of na 1625 geboekt werd. Uit deze twee voorbeelden blijkt hoe gevaarlijk het is op den gedrukten tekst te steunen zonder den tekst van het hs. zelf na te zien.

Een vaste grond voor de dagteekening van het laatste gedeelte van het hs. is te vinden bij het jaar 1570. Daar worden drie kloosterlingen genoemd, waarvan men tevens aanstipt dat zij later allen, en twee van hen te Drongen, tot de abtelijke waardigheid verheven werden. Dat alles is van ééne en dezelfde hand. Daar de laatste der drie genoemde kloosterlingen slechts den 15 Juli 1602 de prinselijke bekrachtiging zjne rabtverkiezing verkreeg, is het zonneklaar dat de gebeurtenissen althans van het jaar 1570 tot in de eerste helft van 1602 ten hoogste in dit laatste jaar geboekt werden. Wanneer men met het opstellen der kroniek in de XVIIe eeuw een aanvang heeft gemaakt, kan onmogelijk vastgesteld worden, daar alle gegevens daartoe ontbreken. Edoch was het ongetwijfeld

(64) Jacob De Meyere was geboortig van Belle (Bailleul) in de streek die nu Fransch-Vlaanderen geheeten wordt.

[p. 377]

vôôr of in 1609, want de laatste opgave van dat jaar werd op 7den october geboekt. Immers op dien dag wordt in de kroniek de H. Gerulphus, een der patronen van Drongen, vermeld met deze aanduiding: ‘wiens aankomstfeest wij den volgenden dag hebben’. Na den 7en october 1609 werd niets meer van dat jaar in het hs. opgeteekend. Dus was het hs. der kroniek van Drongen tot in 1609 te boek gesteld den 7den october van dat jaar.

Bij de volgende jaren - 1610 tot 1640 waar het hs. der kroniek eindigt - is het klaar dat de gebeurtenissen dikwijls van dag tot dag aangeteekend werden, zoo niet door verschillende handen, dan toch door verschillende pennen.

De oorkonden, die in het hs. ingeschreven staan bij het jaar waarin zij uitgevaardigd wenden, heeft J.J. De Smet goedgeacht in een aanhangsel te verzamelen. Het laatste stuk is gevolgd van deze handteekening: F. Guilielmus Grueninx, praepositus Tusschenbeken (sis). Het is niet bewijsbaar dat de proost van het Norbertijnessenklooster te Schellebelle, (in 1625 en 1637 Groeninx) de kroniek van Drongen zou opgesteld hebben althans van 1625 tot einde van 1640⁽⁶⁵⁾. De oorkonde, die hij onderteekend heeft, draagt het jaartal 1630, en zeven jaar later lezen wij in het hs. der kroniek dat hij den 16 Januari na langdurig kwijnen te Tusschenbeke overleed in den ouderdom van 43 jaar, (en dus geboren was in 1594), dat hij behoorde tot de abdij van Ninove. Uit deze gegevens, die de uitgever niet overgedrukt heeft, omdat hij deze evenals eenige andere te onbelangrijk achtte, volgt: 1) dat Gruenincx de schrijver der drie laatste jaren niet kan zijn, vermits hij toen gestorven was; 2) dat hij ook niet spreekt waar men in 1585 leest: ‘wij hebben

(65) De Heer V. Fris, archivaris van het gentsche stadhuis heeft de meening uitgedrukt dat Gruenincx de kroniek van Drongen geschreven had in de jaren 1625-1640 (Revue de l'Instruction publique en Belgique, 1900 t. 43 p. 322-325). De geleerde archivaris, die het hs. der Kronick van Drongen verloren waande, moest onvermijdelijk misleid worden door den gedrukten tekst, zooals hierboven getoond wordt. In den ‘Bulletin de la Commission Royale d'Histoire’ (1920 p. 263) spreekt hij van de ‘chronique perdue de Tronchiennes’, maar in deze studie schrijft hij de kroniek niet meer toe aan Gruenincx, maar aan ‘un moine anonyme de Tronchiennes’.

[p. 378]

uitgestrekte landerijen gezien die geheel verlaten waren’, wijl hij werd geboren in 1594; 3) dat niet hij noodzakelijk spreekt waar de kroniek zegt dat Groeninx proost werd van Tusschenbeke, om deze reden dat de abt van Drongen niemand uit zijn klooster had kunnen bewegen dat ambt te aanvaarden. Dat is geen bewijs van bescheidenheid, maar eenvoudig eene verontschudiging voor den abt van Drongen, die van den algemeenen Overste der Orde verbod gekregen had het ambt van proost van Tusschenbeke toe te vertrouwen aan een kanunnik van eene vreemde abdij (1574. De Smet, p. 638). In het onderhavig geval werd hij door de onmogelijkheid gerechtvaardigd.

De kroniek van het jaar 1625 kan ook onmogelijk gevloeid zijn uit de pen van Groeninx. Den 10en Februari werd een Abt van Drongen begraven in het klooster van Tusschenbeke in tegenwoordigheid van twee zijner kanunniken, Norbertus Lammius⁽⁶⁶⁾, prior, en Aegidius Clays, cellarius. Het verslag werd of door beide of door een van beide opgesteld, want de kroniek zegt: ‘na den lijkdienst zijn wij naar ons eigen klooster teruggekeerd’⁽⁶⁷⁾. Daar de tamelijk lange kroniek van 1625 geheel in denzelfden stijl gesteld is, moet men aannemen dat zij van het begin tot het einde van denzelfden schrijver voortkomt. Als wij nu dat jaarbericht vergelijken met de kroniek van 1609 die ontegenzeggelijk van dezelfde hand is, dan komen wij tot het besluit dat de schrijver van beide jaarberichten de prior Norbertus Lammius zijn moet. Immers bij het jaar 1609 zegt de verslaggever dat

(66) Deze lezing lijdt geen twijfel bij 1615 en 1616. Bij De Smet staat Lannuius.

(67) ‘ut altera die iusta fuenri persolvimus, ad propria remeavimus’. ‘Chron. Trunc. 1625. Corpus I. p. 688.

[p. 379]

hij latijnsche verzen gemaakt heeft ter gelegenheid der kloosterbeloften afgelegd door Augustinus Morbesius en Norbertus Lammius. In deze verzen spreekt de dichter als iemand die zelf de geloften uitsprak op den feestdag van de H. Monica, als hij zegt: ‘Monica heeft “ons” door de gelofte gebonden’⁽⁶⁸⁾. Daar de verslagen van 1609 en 1625 wel van dezelfde hand zijn, en in beide Norbertus Lammius optreedt, moet hij als schrijver van beide jaarberichten aanzien worden. En daar de hand van 1609 en 1625 in de meeste deelen der kroniek uiterst zichtbaar is, mogen wij zeggen dat het bewaarde hs., hetwelk uit de XVIIe eeuw stamt, het werk is van Norbertus Lammius. Nu kunnen wij den tijd waarin het hs. geschreven werd nader bepalen.

Zooals wij hierboven getoond hebben, is de kroniek van het jaar 1609 geschreven voor den 8sten October van dat jaar. Als wij aannemen dat Norbertus Lammius de schrijver is, daar deze in het klooster trad den 11den April 1608 volgens het handschriftelijk bericht dat niet gehel afgedrukt werd in het ‘Corpus chronic. Flandr.’, dan is het hs. niet voor dien datum begonnen. Lammius zou dus op den tijd van een en half jaar het heele handschrift afgewerkt hebben tot het einde van 1609. Dat schijnt zeker niet onmogelijk. Misschien werd zijn arbeid hierdoor vergemakkelijkt dat de kroniek vôôr 1570 wellicht reeds gedeeltelijk geschreven was, en hij deze slechts bij het afschrijven met nieuwe vondsten uit het archief of ook uit geschiedschrijvers heeft verrijkt. Edoch, deze veronderstelling schijnt mij niet noodzakelijk om het schrijverschap van Lammius waarschijnlijk te maken.

Norbertus Lammius, eerst pastoor in Oostwinkel en daarna prior te Drongen, is noodzakelijk dezelfde die met den naam van Norbertus Lammens en genoemde bedieningen vermeld staat in de doodelijst der abdij van Drongen als overleden den 4 Juni 1641⁽⁶⁹⁾

(68)

Trunchinium gradimur, recolunt dum festa Leonis;
Mensis Aprilis erat undena luce coruscans.
Vestivit Marcus, strinxit nos Monica voto,
Anno milleno sexcenteno atque noveno.

Dit beteekent in proza:
Wij begeven ons naar Drongen op het feest van den H. Leo, den 11en April (1608); op Sint-Markus feest, den 25en April, werden wij gekleed, op Sinte-Monica legden wij de geloften af in 't jaar 1609. - Volgens eene ongedrukte plaats der kroniek van Drongen bij het jaar 1608 waren beide Bruggelingen en heetten bij hunne intrede Joannes Morbesius (Morbays, zie bij 1626) en Judocus Lammius.

(69) Deze lijst berust in de abdij te Grimberge en is betiteld ‘Copia authentica mortuarii ecclesiae abbatialis B.M.V. in Trunchinio anno 1775’. Het sterfjaar van Norbertus Lammens is aengegeven op f^o 15 volgens een bericht van den Z.E. Heer Delestré, wien ik hier nogmaals mijnen dank betuig voor zijn welwillendheid.

[p. 380]

Hierdoor kunnen wij begrijpen waarom de Kro-(69). Hierdoor kunnen wij begrijpen waarom de Kroniek van Drongen ophoudt tegen het einde van 1640, waarop nog veertien onbeschreven folios volgen. De voortzetting, die van eene andere hand is, bevindt zich, zooals reeds gezegd werd, in een ander register.