Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1922

[p. 1067]

Alphons Diepenbrock

Verleden jaar in de maand Juni trok ik op een mooien Zondag-morgen naar 's Hertogenbosch, om aanwezig te zijn bij de uitvoering van Diepenbrock's ‘Missa in die festo’, die dien dag gezongen werd in de heerlijke gothische kathedraal van St. Jan. En ik was er waarlijk niet alleen als vreemdeling. Uit ieder hoekje van het land waren muziekliefhebbers, zoowel Protestanten, Joden en ongeloovigen, als Katholieken, naar de hoofdstad van Noord-Brabant gekomen, om het machtig muzikaal monument van geloofs- en kunstovertuiging van den toen pas overleden meester te hooren verklanken.

Hoewel reeds in 1890-91 geschreven, was het slechts de tweede maal dat het werk tot uitvoering kwam; in 1916 heeft de toondichter het zelf voor 't eerst en ook voor 't laatst kunnen hooren in de Metropolitane kerk van St. Catharina te Utrecht. Er is over Diepenbrock's mis heel wat te doen geweest, lang heett het geduurd eer de commissie tot keuring van kerkelijke composities ze voor den gewijden Dienst waardig keurde, en dan bleef nog altijd de vraag of eene uitvoering practisch mogelijk zou zijn. Deze vraag is te Utrecht en te 's Bosch afdoende bevestigend beantwoord, later ook nog te Maastricht. Maar bezwaarlijk blijft de vertolking toch, want het is slechts met eene concentratie van uitstekende krachten en ten koste van intense inspanning mogelijk iets van het reusachtig gewrocht terecht te brengen, ik zeg nog niet het volmaakt te herscheppen. De uitvoering in de kathedraal avn Den Bosch was in meer dan één opzicht van beteekenis, stellig toch is 't dat Diepenbrock juist dit milieu voor de realiseering van zijne muzikale schepping gedacht heeft. 't Was onder de schaduw van den mooien gothischen tempel, wellicht de prachtigste van Nederland, en stellig de heerlijkste Roomsche kerk van Holland, dat de componist zijn geweldig gewrocht schiep, bezield als hij was door de mystiek die in die middeleeuwsche kathedraal bewaard bleef, en die hem het gevoel bracht ‘van

[p. 1068]

door een vreemde macht bestuurd te worden, die het hem onmogelijk maakte zich met iets anders bezig te houden, een toestand van buiten zichzelf zijn, zooals hij vroeger of later nooit had gekend’, zooals hij zelf het schreef aan Mgr J.A.S. van Schaik.

Diepenbrock was toen ter tijd Ieeraar aan het Gymnasium van 's Hertogenbosch, en deed enkel aan muziek uit liefhebberij. Alleen door zelfstudie had hij het tot dien graad van technische bekwaamheid gebracht, om eene Mis te schrijven, bij wier verschijning in 1895 heel muzikaal Nederland in verbazing gebracht werd. Dit feit zou reeds volstaan om zijn diepe aanleg als toonkunstenaar te bewijzen. De Wagneriaansche chromatiek bleek in den jongen autodidact een volmaakt beheerscher gevonden te hebben; niet alleen door technische behandeling der chromatiek, die zooveel onnatuur van machtelooze epigonen deed geboren worden, maar uitsluitend door melodische inspiratie geieid, logisch in al zijne verwikelingen, gaf Diepenbrock een stuk muziek waarin voortdurend de levende hartklop gevoeld wordt. De Mis is geschreven voor dubbel mannenkoor (acht stemmen), - enkele malen samengetrokken tot enkel koor -, tenor-solo en orgel. Het uiterste wordt hier van de vocale krachten gevergd, en als deze technische bezwaren overwonnen zijn, kan men eerst zeggen dat men tot den drempel van het kunstwerk genaderd is; - ontdaan van het prangende kleed der materie, begint pas zijne geheime macht. De onstoffelijke ziel die de begenadigde schepper er in legde, er weer levend en gloriestralend uit te puren, zonder door het stoffelijke geschaad te worden, lijkt en is dan ook bovenmenschelijk werk. Diepenbrock was - en zoo is hij heel zijn leven gebleven - een echte idealist die buiten en boven de practijk der muziek stond. Hij schreef zijne werken in de atmosfeer van den eenling die hij was, in den ivoren toren die hij zichzelf gebouwd had, zonder er zich in 't minst om te bekommeren wat de practijk van zijn muziek maken kon, of hoe zijne kunst het publiek zou aanspreken. Wel een zuiver standpunt als kunstenaar, maar ook een dat in het leven veel ontgoochelingen brengt.

Maar wie eene roeping te vervullen heeft kan ontgoochelingen, tegenspoeden, onvoldaanheden, tegenkantingen en bitterheden van allerlei aard niet ontgaan.

[p. 1069]

Een eene roeping als toonkunstenaar had Diepenbrock te vervullen, die, nu wij zijn levenswerk kunnen overzien, waarlijk een apostolaat voor het ware schoone en goede geweest is.

Een nationaal Hollandsch componist kan Diepenbrock niet genoemd worden, hij zelf zou trouwens de eerste geweest zijn om zoo een titel af te wijzen, hij geloofde ook niet in de Jeefbaarheid eener nationale Hollandsche toonkunst. En dat is van zijn standpunt uit te verklaren uit zijne artistieke aristocratie, zijne hooghartige teruggetrokkenheid. Als er werkelijk ergens eene nationale muziek bestaat, dan moet zij wortelen in de gemeenschap, komen uit het volk, waar ze geregeld contact mee houdt. En dat lag geheel buiten de lijn van den voornamen kultuurmensch en geleerde die Diepenbrock was. Zulks neemt echter niet weg dat hij op sommige momenten het volksche en schalksche element zou versmaad hebben, neen, zijne veelzijdigheid joeg hem ook in die richting, en daaraan danken wij o.m. zijn boertig vocaal-kwartet ‘Den Uyl’, dat hij meesterlijk naar het oud-Vlaamsch liedje bewerkte.

Maar ‘Nederlandsche muziek’ an sich, daar was hij niet over te spreken; schreef hij zelf niet in het Mengelberg-gedenkboek dat er nog geene Nederlandsche muziek bestaat!

Diepenbrock's roeping had echter andere doeleinden, zijne taak was het om zijne landgenooten op het ideëele van de kunst te wijzen; en als dusdanig heeft hij ontegenzeggelijk machtig veel invloed uitgeoefend.

_**_*

Alphons Johannes Maria Diepenbrock werd op 2 September 1862 te Amsterdam geboren. De zeer zorgvuldige opvoeding die hem ten deel viel, omvatte ook natuurlijk de muziekbeoefening, niet echter met het doel dat deze zijne levenstaak zou worden. Na het gymnasium bezocht hij de Amsterdamsche Universiteit, waar hij de klassieke letteren studeerde. In 1888 werd hij cum laude tot Doctor gepromoveerd. Zoo zagen wij hem later als gymnasiumleeraar in Den Bosch, waar de Mis ontstond, die zijne muzikale roeping definitief bepaalde. Eerst na het componeeren van dit opus is Diepenbrock begonen gedurende eenigen tijd les te nemen, want, stel u voor, hoe onbegrijpelijk het ook schijnt, tot dan toe

[p. 1070]

had de autodidact nog geen begrip van wat schoolsch contrapunt beteekende.

Volgen wij Diepenbrock op zijne muzikale loopbaan, dan is het licht te bespeuren, wat een onbestendige zoeker hij geweest is. Elk nieuw werk van hem beteekent eene wijziging van richting en opvatting, en dat bracht hem, als steeds onvoldanen strever er toe, om vaak in zijne oudere werken wijzigingen aan te brengen.

Kon het anders dan dat hij in de jaren, toen hij zich zelf bewust werd, tot het machtig genie van Bayreuth aangetrokken voelde? Reeds de Mis toont zulks aan.

Later zien wij het nog sterker, omdat daar ook het orchestrate element het zijne bijvoegt, in ‘Vondel's vaart naar Agrippina’, een koorwerk met orkest, op tekst van Alberdingk Thijm.

Een Wagneriaan in den geijkten zin van het woord is Diepenbrock echter niet geworden, het lag trouwens niet in zijne natuur om bepaalde opvattingen te blijven koesteren en er in te verstarren. En ook dan, als hij onder invloed van deze of gene richting stond, was dit altijd nog maar relatief, want hij was zelf eene te sterke persoonlijkheid, dan dat hij zich tot slaafsch navolgen zou laten verleiden hebben.

Toch zijn er in het oeuvre van Diepenbrock drie perioden waar te nemen, die wijzen op invloeden van Wagner, Mahler en Debussy.

Een stilstand toont zijn werk echter nooit; geen cerebrale arbeid werd het, naar een verworven methode, maar een gestaag evolueeren, een zoeken en trachten, naar een ideaal van vorm en gedachte sreven, met echten scheppingsdrang, onder het motto ‘Excelsior!’ zonder dat het hem wellicht gelukt zij voor zichzelf het bevredigende resultaat gevonden te hebben.

En dat is misschien welbegrepen den hoogsten lof die men den kunstenaar brengen kan, hoe paradoxaal het ook schijne. Want in 't eind is toch ieder kunstwerk niet meer dan een pogen om bij benaderirig het ideëele der artistieke visie en emotie stoffelijk te verwezenlijken.

Als het meest compleete werk van Diepenbrock wordt genoemd zijn ‘Te Deum’ (1897) voor dubbelkoor en orkest, en men is er in Holland van overtuigd dat dit opus het hoogste en voornaamste is, dat ooit door een Nederlandschen componist werd onderteekend.

[p. 1071]

Ter gelegenheid, of althans gelijktijdig met de uitvoering van het werk op het ‘Geistliches Musikfest’ te Franckfort, in 1912, verscheen van de hand van E. Adajewsky eene waardeerende brochure: ‘Le Te Deum d'Alf Diepenbrock’.

De geestelijke muziek bleef den toondichter voortdurend aantrekken, hoezeer hij zich tevens ook in andere richtingen bewoog.

Nog kennen wij van hem de twee heerlijke a-capella-zangen ‘Stabat Mater dolorosa’ en ‘Stabat Mater speciosa’, beiden uit het jaar 1897. Ook een ‘Oud Paaschlied’ op motieven van het ‘Victimae Paschalis’, ‘Hymnus de Spirito Sancto’, ‘Tantum ergo’, ‘O Jesu ego amo te’, en ‘Memorare’, beide laatsten voor een stem met orgel.

Als wereldsche muziek zijn te noemen de orkestzangen ‘Nachthymnen’ van Novalis, ‘Die Nacht’ van Hölderin, ‘Der Abend’ van Clemens Bretano, ‘Les Elfes’ voor vrouwenkoor, ‘Hymne aan Rembrandt’ voor sopraan-solo en vrouwenkoor, benevens de acapella-zangen: ‘Den Uyl’, ‘De groote hond en de kleine kat’, ‘Chanson d'Automne’, ‘Wanderers Nachtlied’, ‘Dämmerung’ en het XV^e eeuwsch Bruyloftslied ‘Heer Jesus, in der bruyloft quam’.

In het lied met pianobegeleiding (sommigen er van zijn ook georchestreerd) heeft Diepenbrock zich heerlijk uitgesproken. Een vijftiental dezer zangen zijn bij Noske in Den Haag verschenen, en zij behooren tot het beste wat Nederland op dit gebied bezit. Laat mij slechts noemen de overheerlijke ‘Berceuse’ (Ch. van Lerberghe), ‘De klare Dag’ (Fr. van Eeden), een visioen van klank en diepe emotie, ‘Receuillement’ (Baudelaire) vol stemming en wijding, en ‘Wenn ich ihn nur habe’ (Novalis), dat door intens gevoel en warme innigheid wonderbaar aanspreekt.

Zuiver instrumentale muziek gaf Diepenbrock slechts met zijne ‘Hymne voor viool en orkest’, want wat hij verder aan orkestwerk schiep, zooals de melodramatische muziek bij Balthasar Verhagen's mythische comedie ‘Marsyas, of de betooverde bron’, bij Vondel's ‘Gysbrecht van Amstel’, ook bij ‘De Vogels’ van Aristophames, bij ‘Faust’ of bij ‘Electra’, was hij te zeer aan het literaire gegeven gebonden, dan dat men deze werken, zelfs de zelfstandige orchestrale brok-

[p. 1072]

ken er uit, als zuiver instrumental muziek kan beschouwen.

Eene suite uit ‘Marsyas’ werd bij herhaling door het ‘Concertgebouw-orkest’ van Amsterdam uitgevoerd, ook de ouverture ‘De Vogels’ en de muziek van ‘Electra’, die eenige dagen vóór het overlijden van den meester vertolkt werd, een eerbewijs dat zeker zijne laatste stonden zal verzoet hebben.

Uit den aard der hier opgesomde composities kan men licht de gevolgtrekking maken welk een diepe en fijn ontwikkelde geest Diepenbrock was. Zijn literair intellect spon den draad waarlangs zijne artistieke carrière voortschreed. Deze dubbele persoonlijkheid van literator-wetenschapsmensch en kunstenaar, bracht hem wellicht de rijke veelzijdigheid bij waarvan zijn levenswerk getuigt, en het gevaar dat voor den artist in dit dualisme schuilde, werd glansrijk overwonnen door zijn diepe muzikale aanleg en zijn geboren,zin voor beelding in klank.

Na den dood van den componist werd een Diepenbrock-fonds gesticht met het doel zijne onuitgegeven werken in druk te doen verschijnen. Aan de Firma A.H. Noske in Den Haag werd zoo de uitgave toevertrouwd van de partituur en het klavieruittreksel van het ‘Te Deum’, ‘Hymne an die Nacht’, het pianowerk ‘Avondschemer’ en een album met oorspronkelijke pianozettingen der muziek van ‘Marsyas’ en ‘De Vogels’.

Ik bert zeker dat men in België Diepenbrock te weinig kent. Mochten deze enkele bladzijden er toe leiden bij mijrie landgenooten belangstelling voor dezen voornamen Nederlandschen componist gewekt te hebben, dan acht ik mij voldaan.

Haarlem, 14-9-22.

JOS. DE KLERK.