Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1920

[p. 303]

[1920/10]

Rond dem familienaam
Der gerbroeders van Eyck

Minister Destrée, in zijne redevoering bij de opening der tentoonstelling van het wonderwerk ‘De Aanbidding van het Lam’, in het oorspronkelijk geheel te Brussel bijeengebracht, zei dat menige vraag aangaande het groote kunstgewrocht nog geen beslissend antwoord kreeg, en den geest der geleerden nog zou prikkelen.

Dit gezegde geldt zelfs voor den familienaam der gebroeders Van Eyck.

Veel wierd daaromtrent reeds geschreven. De laatste bijdrage kwam van E.H. Coenen, die den naam Tegghe voorstelde voor de beroemde schilders.⁽¹⁾

E.H. Coenen besloot daartoe naar eene nota door M. Weale ontdekt in een register der vreemdelingen van de stad Brugge uit de XV^e eeuw: ‘Reçu le 9 Septembre 1433 de Janne

(1) Jos. Coenen: Quelques points obscurs de la vie des Frêres Van Eyck. Liége, Cormaux 1907.

[p. 304]

Tegghe, né à Maasheic au pays de Liége XII livres en vieille monnaie, done X livres’.

Dit besluit van E.H. Coenen wordt niet algemeen als een beslissend antwoord aangenomen op de vraag naar den familienaam der groote kunstenaars.

In de registers der XV^e eeuw toebehoorende aan het parochiaal archief van Maeseyck, hebben wij niet éénmaal den naam Tegghe ontmoet.

Toch is het niet onmogelijk dat de Brugsche schrijver der aangehaalde nota wel den schilder bedoeld heeft. Zou hij niet geschreven hebben zooals hij, Vlaming van Brugge, uitsprak? Men weet dat de keelletters met moeite door de West-Vlamingen worden uitgesproken. En wanneer de Bruggeling door den schilder hoorde uitspreken ‘Jan d'Eyke’, herhaalde hij misschien binnensmonds, en schreef ‘Jan Tegghe’.

Wij hebben in ons parochiaal archief een eigenaardig testament gevonden, waarin de naam ‘de Eyke’ als bijgevoegde familienaam voorkomt. Het stuk is niet het oorspronkelijk testament, slechts een afschrift op perkament, en zonder zegels.

Het testament wierd gemaakt op 28 September 1376. 't Is de uiterste wil van Iutta Sluysmans, dochter van Johannes Sluysmans, en van haar echtgenoot ‘Johannis de Puteo alias de Eyke, oppidani trajectensis, leod. dioc.’ Er worden geene rechtstreeksche afstammelingen genoemd. Worden vermeld ‘Jacobus, filius Ide de Eyke, consanguineus dicti Johannis de Eyke.’

‘de Eyke’ is wel de naam waaronder deze familie bekend was.⁽¹⁾

(1) Opvallend is de schrijfwijze ‘de Eyke.’ Al de stukken der XIV^e en eerste helft der XV^e eeuw in ons bezit, geven ‘Eyk.’ Ook de zegel der schepenbank van Maeseyck: S. SCABINORUM. DE EYKE. Slechts op het einde der XIV^e eeuw en na 1500 schrift men EYCK, de stad Eycke - nooit Maeseyck.

[p. 305]

Het testament wierd gemaakt te Maestricht ten huize van Johannes de Eyke. Er wordt een eigendom vermeld gelegen aan de Linkelenpoort tusschen de gronden van Johannes Parys en Petrus Versannen. Aan Jacobus, den zoon van Ida de Eyke wordt een huis gelaten tusschen het huis der testatoren en dit van Johannes Romer.

Aan Andreas, broeder van Iutta, wordt gelaten ‘tunicam ferream et unam mitram ferream cam ferro ejusdem annexo dicto theutonice barbier.’ Hetzelfde aan ‘Joannes de Canne, pastor.’

Wynandus de Havart bekomt ‘meliorem torracem dictam plaet cum suo ferreo.’ Amelius de Kestelt bekomt ‘aliam suam torracem dictam plaet cum omni alio suo ferreo dicto cleynyser.’

Een jaargetijde wordt gesticht in de kerk van O.L. Vrouw te Maastricht.

Een ander ‘in ecclesia Eykensi super Mosam’: ‘capelano pro tempore celebranti personaliter missam, unum grossum antiquum pro anniversario ipsius testatricis ac parentum.’

Dit laatste legaat duidt klaar aan dat Iutta Sluysmans uit Maeseyck afkomstig was. Waarom anders te Maeseyck voor haar en hare ouders een jaargetijdegesticht? Maar dan kwam ook waarschijnlijk haar echtgenoot Johannes de Puteo uit Maeseyck, en wierd deze daarom te Maestricht Jan Van Eycke genoemd.

Van welken vlaamschen naam de Puteo de latijnsche overzetting is, is moeilijk zeggen. In de registers der XV^e eeuw vinden wij enkel den naam Putmans, die aan de Puteo doet denken. Putelinc, de Puytlinx, naam eener oude voorname

[p. 306]

familie van Maeseyck, kan toch met de Puteo niets te maken hebben!

De legaten doen gissen dat de echtelieden de Eycke-Sluysmans tot eene hoogstaande, min of meer ridderlijke familie behoorden.

Nu de vraag: is er eenig verwantschap tusschen deze testatoren en de gebroeders Van Eyck? Daarop kunnen wij niet antwoorden. 't Is best mogelijk dat verdere opzoekingen, met betrekking op de aangegeven familiën, in de archieven van Maestricht en Maeseyck eenig licht aanbrengen.

Wij hebben alleen den naam de Eyke als familienaam in de XIV^e eeuw, te Maestricht en misschien te Maeseyck, willen aanstippen.

Eenige aanmerkingen nochtans willen wij ons veroorloven.

Dat de naam de Eyke te Maestricht gegeven wierd aan personen, die van Maeseyck kwamen, schijnt een bewijs te meer ten voordeele van Maeseyck als geboorteplaats der beroemde vlaamsche meesters.⁽¹⁾

Dat deze oorsprongsnaam als bijgevoegde familienaam aan eene maatschappelijk hoogstaande familie gegeven wierd, laat de veronderstelling toe dat de eerste naam langzamerhand verdrongen wierd door den meer edel-klinkenden naam de Eyke.

(1) Indien de dochter van Jan van Eyck, Lievina, te Brugge geboren, in een klooster treedt te Maeseyck, een klein stadje ver van haar eerste weelderig midden, kan men aannemen dat zij dat klooster leerde kennen gedurende een verblijf bij familieleden te Maeseyck. Misschien is er in het archief van het Agnetenklooster, onder de zusters der XV^e eeuw, een familielid der Van Eycken te vinden, dat Lievina overhaalde naar Maes-eyck te komen. - Zouden de brodeeringen van het Pinkstergewaad der parochiekerk van Maeseyck met hunne vijftiende-eeuwsche Van Eycker typen en kleuren geen overblijfsels zijn van het gewaad aan het Agnetenklooster geschonken bij de professie van Lievina?

[p. 307]

De kunstenaars zijn te 's Gravenhage, Cambrai, Brugge, Gent niet anders genoemd dan de Eycke, van Eycke. Vooral de naam Johannis de Ycke te Cambrai gegeven,⁽¹⁾ is merkwaardig. Waarom zou Jan in het vreemde, fransche Cambrai, in 1422, tien jaar vóór de voltooiing van het veelluik, den naam de Eyck hebben aangegeven, en in 1433, 's jaars na de afwerking van het verbazend meesterstuk dat den naam de Eyck draagt, te Brugge, den naam Tegghe?

Overigens, Jan zelve teekent eenige zijner werken Jhs de Eycke.⁽²⁾

Het opschrift der omlijsting van het veelluik kan men zeer goed lezen ‘Pictor Hubertus de Eyck.’ Wat overblijft van het voorzetsel e is verbonden aan het woord Eyck. De versmaat laat niet toe de lezing e Eyck. M^gr Monchamp wilde verbeteren door de lezing Hubertus ab Eyck.⁽³⁾

Geen middel nochtans om op de omlijsting, uit het overgeblevene van het voorzetsel, eene b te maken. Maar de lezing

(1) Coenen, op. cit. bl. 19.

(2) E.H. Aerts, de geleerde vertolker van het mystieke schilderwerk, in een artikel aan Maas- en Kempenbode d.d. 2 October 1920, meent een bewijs van den Maeseycker oorsprong der schilders te vinden in de leuze zelve van Jan Van Eyck: ase ich can. (M. Weale heeft het eerst de opmerking gemaakt dat de vlaamsche geschriften van Jan Van Eyck in 't plat nederduitsch van zijne geboortestreek geschreven zijn. Burlington Magazine, Mei 1903.)
‘Als ge de drie woordjes ase ich can samenschrijft - aldus M. Aerts, - aaneenschrijft, en een weggelaten M voorvoegt, krijgt ge
(M)ASEICHAN(US)
d.i. Jan van Eyck, Maeseyckenaar. - Dit zou een nieuw bewijs opleveren voor den familienaam de Eyke. Het schijnt ons nochtans wat al te gefantaseerd in zijne grondslagen.

(3) Leodium, Januari 1907.

[p. 308]

Hubertus de Eyck kan zeer goed aangenomen worden. Er is plaats tusschen de woorden Hubertus en Eyck, voor de twee letters de, op voorwaarde dat men aanneemt de aan-malkaarsluiting van de en Eyck, om de elisio aan te duiden. Het vers luidt aldus: Pictor Hu | bertus | de Eyck, ma | jor quo | nemo re | pertus.

Vele critici meenen onder de gebouwen van het middenpaneel der Aanbidding, kerken van Maestricht te erkennen. En waarlijk, wie den slanken S^t Janstoren, de zware Romaansche torens van O.L.V. te Maastricht kent, is getroffen door zekere gelijkenis. Jan Van Eyck, die voor het minst aan het middenpaneel het werk der voltooiing gaf, kan schetsen opgeteekend hebben gedurende een verblijf te Maestricht bij bloedverwanten, en die schetsen der schoonste gebouwen uit de streek zijner familie geïdealiseerd overgebracht in het hoofdpaneel.⁽¹⁾ Misschien wierd de jonge schilder te Maestricht opgemerkt door Jan van Beieren, prins-bisschop van Luik en mede-beheerscher van Maastricht, en om zijne talenten aan het gevolg van den kunstminnenden prins verbonden. Deze eerste aanmoediging kan het uitgangspunt geweest zijn der wondere loopbaan van den Maeseycker zoon.

Mag men om dit alles niet eenige waarschijnlijkheid toekennen aan de gedachte dat Johannes de Puteo alias de Eycke tot de familie der voorouders van onze grootste Vlaamsche kunstenaars behoorde?

Zou het nog noodig zijn naar eenen anderen familienaam te zoeken voor de schilders, die Van Eyck heetten omdat leden

(1) Dat de Utrechtste toren juist is weergegeven, verwondert ons niet, om het latere verblijf, in meer gevorderden kunstouderdom, van den schilder te Utrecht.

[p. 309]

hunner familie dien edelen oorsprongsnaam hadden aangenomen?

Deze familieleden der XIV^e eeuw vonden hunne eer gevleid door den naam de Eycke. De stad Maeseyck vindt haren grootsten roem in het werk van twee zonen die hunne geboorteplaats in hunnen naam droegen, de gebroeders Van Eyck.

P. Kubben.