Logo DBNL
Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1919 (1919)

Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1919

(1919)– [tijdschrift] Dietsche Warande en Belfort–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende


illustratie

Losse beschouwingen over P. Benoit's leven en kunst
(Vervolg)

Vond Benoit, zoo kunnen wij ons eindelijk afvragen, tijdens zijn leven of na zijn dood, de waardeering waarop eensdeels zijn bewust-nationalistische strekking, anderdeels zijne geniale gewrochten, - uit een algemeen-menschelijk standpunt beschouwd, - aanspraak hebben?

Doch eerst even vernomen wat Benoit zich zelf op dit stuk van zaken heeft voorgesteld.

Van belang is immers te leeren kennen wat zelfbewuste kunstenaars zich verbeelden aangaande het lot dat aan jhun werk in de toekomst zal tebeurt vallen.

Slechts eenmaal heeft Benoit zich daarover uitgelaten. Hij schrijft uit Holland aan J. Cosyn:

‘De Toekomst. - Telkenmaal een mijner werken in dezelfde localiteit wordt heruitgevoerd, dan rijst in mij de vraag: “Zal mijn produkt nu nog wel denzelfden bijval genieten? Is het wel een succes van echt degelijk allooi?...” En waarlijk, ik verzeker u, Vriend, dat die gedachte bij mij meer dan eens eenigen kommer opwekt. Soms ook gaat dan mijne
verbeelding haren gang; ik tracht b.v. wel eens het to be or not to be van mijn werk te doorpeilen. Geheimvol, inderdaad, is meestal de toekomst van een kunstprodukt, en wie zou bij de eerste opvoering kunnen zeggen wèlke kunstgewrochten zullen blijven en wèlke ondergaan?... De geest des kunstenaars bekommert zich natuurlijk om de beslissende uitspraak van het Fatum, dat met één wenk zijn werk met den stralenkrans der onsterfelijkheid kan bekronen, of het voor eeuwig in den nacht der vergetelheid doen wegzinken...
Dat doet mij denken aan Berlioz, die, zijne in armoê doorgebrachte jeugd herdenkend, zegde: “Ce qu'un artiste doit surtout apprendre c'est à vivre de faim”. - Vivre de faim! dat woord, welk iets hartverscheurends in zich bevat, is in figuurlijken zin op elken kunstenaar toepasselijk. Inderdaad, leven wij niet àllen van den honger - naar het blijven-bestaan onzer geestesprodukten? En tracht ons angstig blikkend oog niet soms de nevelen der toekomst te doorpeilen? Wie heeft voor ons, Ashaverussen der kunst, die sombere nachten van twijfel en vrees voorbereid; - maar wie ook schonk ons die hemelzoete oogenblikken van zelfvoldoening en kunstzaligheid? Vanwààr, ja, die sombere nacht, die den geest op hare reuzenvlerken schijnt te willen opnemen, om hem in 't rijk der akeligste droomen te verplaatsen; - maar vanwaar ook dan weer die heldere lichtsprankels eener hoopvolle gloriezon, die het nevelfloers doorbreekt en de eenvoudige dauwdroppels op planten en bloemen tot schitterende diamanten herschept? - En dèn, dan volgt weer de nacht. Gelukkig als in 's kunstenaars firmament eene star flonkert, die hem hoopvol toelachend op de toekomst wijst: Excelsior!’(1).

Door Hugo Rienmann, een der meest bekende musicologen, werd de Meester aldus beoordeeld:

‘Luttel schijnt hij zich te bekreunen om de verheven traditie der Meesters uit de 18e eeuw in eene reeks oratorio's waar stijl-strengheid en lijn-zuiverheid zijn prijsgegeven voor eene gedurige jacht op decoratief effekt door vaak meer tooneelmatige dan symphonische middelen. Peter Benoit bekleedt in België een der eerste rangen, wat grootendeels is te wijten aan zijne rol van aanvoerder der Flamingantisch nationale partij en
aan zijn volhardend verzet tegen de Fransch-Belgische school, waarvan Grétry in verleden eeuw de schitterstar was en welke thans door Gevaert wordt vertegenwoordigd’.

Zoo waar is het dat doctors in de Muziekwetenschap daarom nog geene estheten zijn. Vermoedelijk trouwens had Riemann zijne inlichtingen uit de tweede hand, en oordeelde hij niet met volledige kennis van zaken.

Een van Benoit's groote vereerders en die de beteekenis van 's Meesters werken best hebben gevat, Emmanuel De Bom zei o.a. van hem: ‘Met één gebaar van zijn arm heft hij geheele drommen van geluid omhoog, en die uitwendige ontplooiïng van macht, die liefde voor het gebaar om het gebaar zelf, dat is geheel Benoit.’

Hij karakteriseerde hem verder als ‘een populair genie, de man van een herwordend volk’, ‘de groote feestklok van Vlaanderen’, ‘de epische geluider der Vlaamsche straat’. Vooral dit laatste woord vond ingang, zooals met de meeste van die absolute uitspraken het geval is geweest. De Bom is later echter zelf gaan beseffen dat men een al te uitsluitende, ja geringschattende beteekenis aan zijn woord heeft gegeven, en dat er waarlijk meer dan dit decoratieve in Benoit is.(1)

Jawel, zijn groote gewrochten zijn decoratief opgevat en uitgewerkt; het zijn synthetische fresken, panoramische uitbeeldingen der Vlaamsche volksziel, maar eens komt de tijd, misschien is hij zeer nabij, dat men zal erkennen hoe Benoit, juist door zijn collectivistisch werk, zoo louter-menschelijk is, hoe hij, - om Aug. Vermeylen's woord te gebruiken, - zoo'n uitstekend Europeër geweest is omdat hij zoo'n zuiver Vlaming was.

Jawel, hij was de schepper van ‘Lucifer’, ‘Schelde’, ‘Rubenscantate’, ‘Triomfmarch’, ‘Muze der Geschiedenis’, ‘Hymnus aan de Schoonheid’ en van die muziek kan gezegd worden dat zij meer uitwendige schittering heeft dan gevoelsdiepte; ja, we gaan verder nog, tot in zijne kerkmuziek barst soms de Zuid-Nederlandsche uitbundigheid met sterke knettering open, maar daarnaast bewaren we dan toch, als kostbare schatten van intimiteit en zuiver artistiek gevoel, die abel-hartstochtelijke ‘Moederspraak’, den prachtig-rythmischen ‘Rhyn’, de morgen-frissche ‘Kindercantate’, den diep-menschelijken ‘Treur- en triomfzang aan Conscience’. En moeten we verder gewagen van de verscheidenheid zijner liederen, afwisselend vol stemming, drift, luim of verheven lyrisme? Is het zelfs nog noodig te wijzen op de dramatisch-muzikale bewogenheid en het sterk-beeldend niet louter decoratief, maar evocatief vermogen zijner lyrische drama's. Voorwaar, hooge bergen bieden de schoonste vergezichten, maar velen missen den moed om ze te beklimmen!

Hoedwaselijk-partijdigde kritiek nog tegen hem te keer ging in een tijd dat 's Meesters kracht en bekendheid haar hoogtepunt bereikt hadden, blijke onder meer uit het oordeel dat, in 1881, de bekende Fransche musicoloog Arthur Pougin over hem velde:

‘Het zij ons veroorloofd vreemd te vinden, het denkbeeld en de aanspraak van eene zekere Belgische school om eene dusgenaamde Vlaamsche kunst te scheppen, waarvan het bestaan ons onmogelijk en hersenschimmig voorkomt. Die school kan immers, op zuiver muzikaal gebied, niets nieuws voortbrengen. Doordien zij uitteraard van den Franschen geest afwijkt, poogt zij den Duitschen geest zooveel mogelijk te benaderen. Zulks is een quaestie van gevoelen; over die strekking valt dan ook niet te twisten.
Welke is echter de theorie der Neo-Vlaamsche school, en welke
middelen stelt zij te werk om eene nationale kunst, een sui generis-kunst, kortom eene Vlaamsche kunst te scheppen?
Dit middel bestaat doodeenvoudig hierin dat zij muziek schrijft op Vlaamsche woorden. Een mooie vondst, voorwaar! Men vraagt zich terecht af of de zuiver muzikale hoedanigheden der Belgische kunst als bij tooverslag zullen gewijzigd zijn, doordien sommige musici de Fransche taal afzweren om op een verschillend idioom te werken’.

Arme Benoit, zoo lang hadt gij geroepen, en zoo weinig hadden de luidjes ervan begrepen!

Sprekend over de dramatische muziek, trachtte Pougin te bewijzen dat eene opera op Vlaamschen tekst tot het gebied van het onbestaanbare behoorde.

‘Laten de Belgische Kunstenaars dan toch eens goed begrijpen dat zij niets vermogen uit zichzelf, dat wil zeggen door hun land, waarvan de geringe uitgestrektheid een beletsel is tot meer dan eene louter plaatselijke bekendheid. Zoo, op muzikaal gebied, zij roem, ruchtbaarheid, fortuin nastreven, dan moeten zij die noodzakelijk gaan opzoeken in den vreemde zooals reeds velen deden, want op eigen bodem kunnen zij die niet erlangen. Wat de dramatische muziek betreft, staan er voor hen slechts twee wegen open, naarvolgens hun temperament hen de eene of de andere zijde uit drijft: Duitsche opera's schrijven of Fransche. Een Vlaamsche opera, een nationale opera is louter eene utopie!
Is het den heer Benoit, niettegenstaande zijne groote beteekenis, niet gelukt zijnen naam buiten de grenzen van zijn land te doen opklinken, is hij zoo voor het Duitsche als voor het Fransche publiek een vreemde gebleven..., dan is zulks hieraan te wijten dat hij zichzelf heeft opgesloten in de Vlaamsche kunst die hem tot niets voeren kan. Had de heer Gevaert gehandeld als hij, hij bekleedde thans niet de hooge betrekking welke hij wist te verwerven, en waarop zijne groote begaafdheid hem volle recht verleent’.(1)

Op zulke zedeles moest het betoog ja afdraaien: ‘Verloochen uw moedertaal; laat uw volk ploeteren in zijn cul-

tureele achterlijkheid, en schaar u aan onze zijde, waar gunst en eer u wachten!’ Sirenenzang!

Na Benoit's dood nog werd betreurd dat hij aan die lokstem geen gehoor had verleend.

‘Dat het Vlaamsche volk, dit wakker ras, zijne toondichters hebbe zooals het zijne schilders en letterkundigen heeft, wie die kunst bemint zou zich daarin niet verheugen?
Maar, in Godsnaam, dat men ons kortaf toondichters schenke en niet Vlaamsche toondichters!
Ha! ware Benoit niet meegesleept, niet misleid geweest, hadde men zijn genie niet vervreemd ten bate van flamingantisme, in stede van bestuurder te zijn eener kleine muziekschool, hadde hij thans, als zoovele anderen, eene hem waardige positie bekleed’.(1)

Had niet Benoit, waardig en onbaatzuchtig, aldus gesproken:

‘Aftrok, publiciteit, wereldbefaamdheid, ziedaar de groote woorden van het utilitarisme, woorden welke men luid, zeer luid klinken doet, en die een zoo groot getal mannen van talent van hunnen echten weg doen afdwalen! Vooroordeel en blinde gewoonte, eeuwige vijanden van den vooruitgang, verschachering die het verhevenste, het heiligste dat in ons bestaat tot den rang van koop waar verlaagt, uitbuiting van ideaal. Ziedaar, wat den grond dezer logenachtige theorieën uitmaakt’.

En definitief zal hij met zijne aanvallers afrekenen in het hiervolgende voortreffelijk stukje over de in België woedende plaag der uitwijking.

‘Er heerscht hier te lande in den kunstgeest een wezenlijke kwaal, waarvan diegenen, die tot de princiepen der kunst zelven doordringen, zich lichtelijk kunnen rekenschap geven. Overal en in alle kunstvakken ziet men naar wegen uit, die zich niet schijnen te willen openen. Het gaat met dezen toestand als met dien van het lager onderwijs en zijne stijgende graden. De kwaal is eene inwendige en niet eene uitwendige, en toch schijnt men het heelmiddel enkel uitwendig te willen toepassen. En dan nog bestaat dit heelmiddel in meer of min behendige schutsmiddelen, te goeder trouw - ik geloof het gaarne - maar toch volstrekt vruchteloos aangewend. Wat men inzonderheid daarin betreurenswaardig heeten mag is dat, sedert bijna eene halve eeuw, verstand, vernuft, arbeid, alles verkwist is, om het tot niets dan den huldigen bedroevenden toestand te brengen.
Om enkel de kwestie van een muzikaal standpunt te beschouwen, schijnt België er zijnen roem te hebben in gesteld, niet eene krachtige beweging hier te lande te bewerken, maar a priori al de levenskrachten te doen uitwijken, bekwaam tot het voeden van eenen grond, die vruchtbaar zijn kon, zoo hij maar goed bebouwd werd. - Componisten zoowel als uitvoerders, onder den invloed van de noodlottige en logenachtige spreuk: “Geen sant verheven in zijn land”, verlieten hun vaderland en gingen den vreemde hunne rijke natuurgaven aanbieden. Langzamerhand verloren zij, in hunne werking en hunne uitvoering, het oorspronkelijk en behaaglijk kenmerk dat zij aan den geboortegrond hadden ontleend, om zich te plooien naar de tyrannische eischen van een publiek, dat overigens de zaak niet begreep; en zóó lieten zij het vaderland zonder kracht van weerstand tegen uitheemsche overheersching.
Nooit is iets meer met het grondbeginsel der kunst in strijd geweest dan dat uitwijken der kunstenaars.
De kunst in hoofdzaak menschelijk zijnde, zoo is het streng noodzakelijk dat de voortbrengers niet uitwijken; zij moeten aan den grond die hen heeft zien geboren worden en ontwikkelen, gehecht blijven; dààr is het dat zij moeten groot worden; hun roem moet erin bestaan tot hun volk zijne taal te spreken. Met hem lijden of gelukkig zijn, het volgen in alle omstandigheden, in zijne oogenblikken van treurnis of van vreugde, in zijn gejubel als in zijne neerslachtigheid, in zijne zegepralen als in zijne ongelukken: ziedaar wat hunne eerzucht hoeft te wezen! Hun eigen bestaan is het dat de schrijvers als uitdrukkingspunt nemen moeten, tevens trachtend dit uit te breiden met alles wat, verstandelijk en zedelijk, het gebied van het eigen ik, d.i. de grondige kennis van het ras en de overleveringen van het volksleven, vergrooten kan; en zoo dit eigen volksleven verdwijnt, dan de studie van deszelfs uitingen in het verleden. Niet dat het verleden identiek opnieuw kan herleven, want de volksuitdrukking geeft niet van zelfs het huidige bestaan weder; maar door het volk tot het herdenken van wat het vroeger was terug te leiden, doet men in hem het bewustzijn zijner eigene wellicht gekrenkte of zelfs versmachte zelfstandigheid ontstaan; uit dat gevoel zal de overweging voortspruiten, die ongemerkt de volkeren naar hunne ware eigendommelijkheid, anders gezegd naar hunne nationaliteit terugbrengen zal.
Al degenen die de waarheid betrachten, die haar doorgronden na ze gevonden te hebben en zich voor haar nederbuigen, zullen het onafmeetbaar onderscheid begrijpen tusschen de kunst, die op gevoel en godsdienstige uitdrukking is gegrond, en de kunst die het menschelijk princiep tot grondslag heeft; hoe diep de moderne kunst in hare wortelen is en hoe innig zij in verband staat met alles wat het stoffelijk, het zedelijk en het verstandelijk bestaan der volkeren uitmaakt.
Houd de ontwikkeling der natuur en van den nationalen geest tegen, en de ware, oprechte kunst houdt zich tevens in hare uitdrukking stil; onderdruk de natuur, verbaster den geest, en de kunst wordt eene mengeling van uitdrukkingen en onsamenhangende vormen, gelijk aan eene zuivere taal, die, langzamerhand bedervend, zou eindigen met nog enkel te bestaan in eene mengeling van woorden, uit verschillige dialekten genomen en vermengd in volzinnen in welker grond men echter nog de sporen der oorspronkelijke taal zou kunnen herkennen’.

('t Vervolgt).

Dr H. BACCAERT.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs