Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1912

[p. 486]

De Leeuw van Vlaanderen
Zijne legende en haar oorsprong

II

Naar aanleiding mijner studie, in dit tijdschrift verschenen⁽¹⁾, over De(n) Leeuw van Vlaanderen - Zijne Legende en haar oorsprong, had heer Hglr. Baron Bethune, wien ik hier openlijk dank zeg om zijne welwillende belangstelling, de goedheid mijne aandacht te vestigen op eenige gegevens, mij onbekend, welke mij toelieten verdere uitbreiding aan mijne studie te geven, en met zekerheid den eersten oorsprong der legende-inkwestie vast te stellen.

Ik deel hier dus het verder verloop mijner bemoeiingen over dit tot nogtoe onopgelost-geblevene punt mede.

In mijne vorige studie wees ik erop, hoe de legende van het vlaamsche leeuwen-schild, lijk wij ze vinden in den Myreur des Histors van Jean d'Outremeuse (1338 † 1399) en het Chronicon Comitum Flandriae (c. 1428), rechtstreeks afstamt van de vroegere dichters, en wel bepaaldelijk van le Livre de Baudoyn (midden 14^e eeuw), waarin ik den oorsprong meende te zien dier veelbesprokene legende.

Mijne verdere opzoekingen bewezen echter dat ik het mis voorhad, en dat de eerste oorsprong onzer legende niet in le Livre de Baudoyn, maar wel 'n paar eeuwen vroeger moet gezocht worden.

Laat ik daarover naderen uitleg geven.

Le Livre de Baudoyn is wat men noemt een ‘livre d'histoire’, d.w.z. een boek, in Fransche taal opgesteld, over de geschiedenis van vroegeren tijd, in tegenstelling met de ‘chroniques’, waarin de schrijver ook de gebeurtenissen van zijn eigen tijd vertelt.

Welnu, die zoogenaamde ‘livres d'histoire’ zijn louter afkooksel van andere boeken, bijna alle, zonder eenige uitzondering, in het Latijn geschreven.

Het is dus hoogst waarschijnlijk dat le Livre de Baudoyn den oervorm onzer legende niet bevat, in dezen zin, dat de schrijver

(1) Zie Dietsche Warande en Belfort, Nov. 1911.

[p. 487]

dier vermaarde ‘histoire’ al wat hij weet te vertellen over Filips van den Elzas en zijn schild, heeft overgenomen uit een ander, Latijnsch boek.

Welk was dit boek?

Dit kunnen we onmogelijk bepalen.

Doch wij kunnen nog hooger opklimmen.

De slag, waar onze Graaf den Afrikaanschen Soudaan Caquedent - of meer waarschijnlijk: Claquedent⁽¹⁾ - zijn schild ontnam, werd geleverd te Milaan, ‘Melain en Lombardie’.

Deze schrijfwijze ‘Melain’ is op te merken; de gebruikelijke spelling van het woord is Melant, Mellant, Melanz, Milan, Meilant, Meullenc⁽²⁾.

Melain, onbekend dus in de Fransche boeken der Middeleeuwen, komt echter nog voor in een Engelsch roman van het eind der 14^e eeuw, the Sege of Melayne⁽³⁾.

In dit werk wordt verhaald, hoe Karel de Groote met zijn leger naar Italië trok, om hulp te bieden aan den heer van Milaan, Alantijn, in zijnen strijd tegen den soudaan Arabas en dezes zoon Garsy, die de stad belegerden.

Vergelijken we dit nu met onze legende, dan zien we dat langs beide zijden het verhaal denzelfden draad volgt.

Van den eenen kant hebben we Karel den Groote, die den heer van Milaan ter hulpe trekt tegen den soudaan Arabas en zijn zoon Garsy; van den anderen kant, graaf Filips, die den markies van Milaan ter hulpe trekt tegen den soudaan Claquedent.

De gelijkenis is treffend, en moet in 't oog springen.

Laten we hier opmerken dat dit enkel het begin is van the Sege of Melayne (1602 verzen), het eenige wat er ons is van bewaard gebleven.

Nu, dit Engelsch gedicht van het eind der 14^e eeuw is enkel eene latere bewerking van een Fransch karolingisch gedicht, zooals de befaamde Gaston Paris doet opmerken in de studie, welke hij eraan wijdt⁽⁴⁾; en de Fransche, oorspronkelijke tekst zou, volgens gegevens in het werk zelf geput, dagteekenen uit het eind der 12^e eeuw.

(1) Claquedent is een naam, wellicht opgevischt in de heerlijke wereld der duivelen van het geestelijk tooneel. Caquedent heeft geenen zin.

(2) Zie Ernest Langlois, Table des noms propres de toute nature compris dans les chansons de geste imprimées, Parijs 1904, blz. 446.

(3) Zie Sidney J. Herrtage, The Englisk Charlemagne Romances, II, Londen 1880 (Early English Texts Society).

(4) Zie Romania, XI, 1882, blz. 149-153.

[p. 488]

Aldus is het ons mogelijk den ontwikkelingsgang na te gaan der legende van den Leeuw van Vlaanderen.

De fransche Siège de Milan werd dus geschreven op 't eind der 12^e eeuw.

Eene kopij daarvan zal in handen geraakt zijn van een latijnschen geschiedschrijver, die op zoek was naar eene oergeschiedenis van het schild zijner graven.

En hier kunnen we een algemeen verschijnsel vaststellen in de ontwikkeling en vervorming der Middeleeuwsche legende: met Karel den Groote te vervangen door graaf Filips, en Claquedent in de plaats te stellen van Arabas en Garsy, was het werk af, en de herkomst van het leeuwen-schild uitgelegd.

En zoo kreeg de legende haar vasten vorm, en leefde voort bij dichters en kronijkschrijvers.

Dus mogen we de filiatie onzer legende als volgt vaststellen:

Dr. Jozef Arras.

_* * _*

Bovenstaande bijdrage was reeds in druk gegeven, toen het 2^e nummer van Dietsche Warande en Belfort, 1912, blz. 186-88, mij eenige aanmerkingen bracht, onderteekend J.A.B., naar aanleiding mijner eerste bijdrage over De(n) Leeuw van Vlaanderen.

Hier wil ik nog eenige regeltjes aan toevoegen, daar J.A.B. wel eens misloopt in zijne beweringen.

Volgens hem heb ik de zaken voorgesteld als ‘zou de oorsprong van dit beroemde wapenschild legendarisch zijn.’

Dit heb ik hoegenaamd niet beweerd, en voor wie aandachtig mijne voorgaande bijdragen lezen wil, zal het blijken

[p. 489]

dat ik het enkel had over den oorsprong der legende, niet over den oorsprong van het schild zelve; en ik zou in 't geheel niet durven beweren dat het leeuwenschild niet herkomstig is uit het H. Land en van de Kruisvaarten dagteekent, - zooals overigens tal van gelijksoortige wapenschilden.

Doch van daarop voort te gaan, en eenig historisch belang te hechten aan het legendarisch verhaal van een kronijkschrijver, dat is héél wat anders, en daar hebben we hoegenaamd geen vrede mee.

Dat het verhaal van Jean d'Outremeuse en van het Chronicon Comitum Flandriae wel degelijk de verwerking van een dichterlijk motief is, daarop wees ik reeds in mijne eerste studie, waar ik als vermoedelijken eersten schakel der legende le Livre de Baudoyn (c. 1350) aanstipte; en dat ik het wel juist voorhad, bewijst mijne bovenstaande bijdrage, die ons toelaat reeds in de 12^e eeuw het bestaan van bedoeld motief vast te stellen, nlk. in den Siège de Milan.

Hoe zouden we, dit alles wetende, nog eenig geloof kunnen hechten aan het fabelachtig verhaal van een veertiend- of vijftiendeeuwschen kronijkschrijver? Met zooveel te meer reden zullen we dan ook totaal overboord smijten de gegevens eener Chronijcke van 1725 (drie eeuwen jonger dus dan het Chronicon), welke J.A.B. erbij haalt, om zijne gezegden te staven.

Overigens, al ware het verhaal der Chronijcke van Nic. De Spars dan nog zoo geloofwaardig, nooit mocht de historicus ze als bron aanhalen voor feiten die vijf- zeshonderd jaar vroeger voorvielen.

Nog eene kleinigheid: volgens J. David's Vaderlandsche Historie viel de reis naar Palestina in de jaren 1176-1178.

Dat David zulks schrijft, is echter geen bewijs: alvorens dit met zekerheid aan te nemen, zouden we moeten weten op welke vertrouwbare bronnen hij steunt om zulks vooruit te zetten, en of hij veeleer niet - zooals meermaals het geval is - voortslaat op twijfelbare kronijken van lateren tijd.

Deze eenige woorden zullen - hoop ik - volstaan, om mijne bijdragen over De(n) Leeuw van Vlaanderen te sluiten, en klaar te maken wat misschien in een vorig opstel niet genoegzaam werd uitgelegd.

J.A.

Lier, 1912.