Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1912

[p. 480]

Over den geloofsakt
(Ophelderingen)

Aan mijn boekje van 20 bladzijden ‘Vrijheid en Redelijkheid van 't Gelooven’⁽¹⁾, hetwelk ik vooral uitgaf als antwoord op eene kritiek van Z.E.H. Van der Heeren in Coll. Brug., wilde E. Pater Janssens in Dietsche Warande en Belfort een bespreking van verscheidene bladzijden wijden. Hartelijk dank voor die belangstelling, al bedoelt zij dan ook een verwerpen mijner meening. Toch vraagt dit artikel eenige terechtwijzingen. Zoo mag ik b.v. niet van mijn schrift laten zeggen, bij vergissing wellicht: ‘Ook wordt de instemming met de natuurlijke geloofwaardigheid vereenzelvigd met den geloofsakt’. Dit heeft gansch den schijn eener gelijkstelling van het natuurlijke met het bovennatuurlijke, en daaraan heb ik mij zeker niet bezondigd. - Andere zijner opvattingen van mijn schrijven vorderen voorbehoud. Op sommige plaatsen is Pater Janssens zelf niet zeker, zegt hij, mij te hebben verstaan. Opheldering is dus noodig.

Dat hij mijne besluiten verwerpt zonder mijne bewijsvoering aangetast te hebben, kan ik hem niet verwijten, want bewijzen valt niet zoo zeer in de rol van een recensent als goed- of afkeuren. Misschien wel hadde hij mijne redeneering tegen Billot, den voornaamsten voorstander zijner zienswijze, eenigszins kunnen vermelden.

Wat daarvan zij, de noodige terechtwijzingen denk ik niet beter te kunnen doen, dan met nog eens bondig de meening van Lugo en Franzelin, die in hoofdzaak de mijne is, te stellen tegenover die van Billot, Bainvel en vele onzer Belgische theologanten.

Ik zeg bondig; want, tot ergernis misschien van onzen vriend Pater Janssens, moet ik herhalen dat de zaak eenvoudig is en ons niet lang moet ophouden, op voorwaarde echter dat men zich bepale bij hetgeen volgens de leer der Kerk moet aangenomen worden, en dat men voor den geloofsakt geene eischen stelle, die de Kerk niet stelt, en die aandruischen tegen de beginsels van Denk- en Zielleer. Juist omdat onze moderne

(1) Op een gering getal exemplaren gedrukt te Werchter bij mijnen neef G. Drijvers-Viskens. (Pr. 0,50 fr.)

[p. 481]

theologanten dit niet vermeden, maakten zij de kwestie onontwarbaar, zoodanig dat zij boeken en nóg boeken schrijven, die ten slotte uitloopen op een groot vraagteeken.

Hoedanig moet de geloofsakt zijn volgens de leer der Kerk?

1^o	Een echte geloofsakt, dat is instemming met eene waarheid, omdat een betrouwbare persoon, hier God zelf, ze ons leert.
2^o	Vrij, d.w.z., dat onze wil er ons verstand moet kunnen toe bewegen of niet, naar vrije keus.
3^o	Bovennatuurlijk, dat is, met behulp der dadelijke genade, gedaan voor een hooger doeleinde.
4^o	Redelijk, dat is, op doorslaande bewijzen gegrond.
5^o	Zeker, zoodanig dat twijfel of vrees voor dwaling uitgesloten is.

Volgens de leer der Kerk zijn die hoedanigheden noodig en geene andere, althans geene die hier in aanmerking komen. Alleen is op te merken dat de laatste hoedanigheid, de zekerheid, door velen zoo verstaan wordt dat zij moet zijn eene certitudo super omnia. Toch heeft het opperste leerambt der Kerk zich niet in dien zin uitgesproken; alleen zou men met zekeren grond kunnen beweren, dat er op dat punt eene genoegzame algemeenheid onder de Kerkgeleerden bestaat om de tegenovergestelde meening te mogen vermetel heeten; maar dan blijft er nog twijfel over de juiste draagkracht dier uitdrukking certitudo super omnia.

Beschouwen wij nu De Lugo's en Franzelin's opvatting van den geloofsakt, dan blijkt aldra dat zij aan al die vereischten voldoet, wat ook nooit ernstig door iemand betwist werd.

1^o

Het is een ware geloofsakt, of het aannemen eener waarheid op goddelijk gezag, namelijk omdat men weet dat een onfeilbare God ze veropenbaard heeft.

2^o

Die instemming is vrij; want, gelijk Franzelin zegt, de wil moet vrijlijk de gesteltenissen van geloof en onderworpenheid aan God aannemen; en in mijn schrift heb ik er vooral op gedrukt, dat de geloofsakt een uitvloeisel is van de deugd van geloof; nu, de deugd van geloof is in den volwassene eene vrijwillige genegenheid der ziel om als waar aan te nemen wat God veropenbaart; om die deugd te bezitten moet de wil het hooger goed dier onderwerping verkiezen boven het lagere goed der onafhankelijkheid van denken en doen. En telkens die deugd van geloof tot de daad van gelooven overgaat, moet nog de vrije wil tusschenkomen om het verstand de voorgestelde waarheid met hare geloofsredenen te doen beschouwen en het af te keeren van de tegenredenen. Nog eens, niemand loochent dat dit eene ware vrijheid is, en E.H. Van der Heeren bekende dit.

[p. 482]

3^o	Bovennatuurlijk is die instemming volgens Franzelin, vermits én de instemming met de geloofsredens (God is onfeilbaar en heeft zulke waarheid veropenbaard) én het aannemen der waarheid zelve gebeurt onder den invloed der dadelijke genade.
4^o	Redelijk is zij, daarover zijn alle katholieken het eens, vermits die geloofsredenen degelijk bewezen worden.
5^o	Zij is ook zeker, vermits die redenen allen voorzichtigen twijfel uitsluiten en dus bij den voorzichtigen mensch eene zekere instemming verwekken. Aldus spreekt Franzelin, en, zoo sprekende, voldoet hij aan de uitspraken der Kerk aangaande de zekerheid der geloofswaarheden. Daar echter Franzelin eene zekerheid aannam zonder klaarblijkelijkheid, heb ik gedacht daarin van zijne meening te moeten afwijken, vermits wij heel goed de klaarblijkelijkheid kunnen aannemen zonder de vrijheid in gevaar te brengen (zie daarover mijn vlugschrift).

Wat nu aangaat de alles overtreffende zekerheid, certitudo super omnia, alhoewel zij geen geloofspunt is, toch neemt Franzelin ze aan; ik ook kan die erkennen, omdat de bovennatuurlijke werking der genade de natuurlijke zekerheid kan verhoogen. Toch zou ik niet durven bevestigen dat ik zekerder ben van eene geloofswaarheid dan b.v. van mijn bestaan of van het beginsel van tegenspraak. Ik denk dat het genoeg is te zeggen dat wij van beide even zeker zijn.

Aan Pater Janssens die zoo goed was mij, met betrek op de firmitas assensus, te wijzen op het onderscheid tusschen metaphysische, physische en moreele waarheid, zal ik doen opmerken dat dit onderscheid wel verschillende bronnen, maar niet noodzakelijk verschillende graden van zekerheid aanduidt; m.a.w. niet alle metaphysische waarheid is zekerder dan alle physische of moreele waarheid. Dus kan eene moreele zekerheid, als die wij hebben over geloofswaarheden, grooter of minstens zoo groot zijn als eene metaphysische zekerheid, vooral wanneer de genade die moreele zekerheid versterkt. Dit nu geldt niet alleen voor de geloofswaarheden, maar ook voor de geloofsredenen, zoodat de E. Pater mij ten onrechte verwijt de zekerheid van het geloof gelijk te stellen met de zekerheid der redenen van geloofwaardigheid. In mijne meening genieten beide de hoogste zekerheid.

Ik besluit dus dat de zienswijze van Franzelin en De Lugo, ook de mijne, ten volle voldoet aan de vereischten der kerkelijke leer. Wil iemand mij op dat punt van tekortkoming beschuldigen, hij doe het.

Maar nu de andere zienswijze, welke Pater Janssens verdedigt?

[p. 483]

Ik zeg dat die te ver gaat en voor den geloofsakt onmogelijke eischen stelt.

Reeds wat de vrijheid betreft. E.H. Van der Heeren onderscheidt tusschen eene vrijheid, die én aan den geloofsakt én aan andere verstandsakten toekomt, en eene andere die aan den geloofsakt alleen eigen is. Die laatste zou hierin bestaan dat de wíl rechtstreeks aan het verstand eene instemming al of niet zou opleggen, zonder inachtneming van de redenen waarom het instemt. Indien dit waar was, dan zou de geloofsakt geene echte verstandsdaad meer zijn; de wil kan aan een ander vermogen eene daad opleggen, maar dan nog moet dit vermogen handelen volgens zijn eigen aard. Nu ligt het in den aard van het verstand een voorstel aan te nemen of te verwerpen om redenen of schijnredenen van waarheid. Dus kan ook voor den geloofsakt de wil niets anders dan het verstand de geloofswaarheden doen beschouwen met de redenen van geloofbaarheid.

Rechtstreeks zal het verstand dan instemmen om de redenen van geloofbaarheid, onrechtstreeks om de beweging van den wil. Zou het verstand instemmen rechtstreeks op het bevel van den wil, en niet om de geloofsredenen, dan ware het een blind vermogen.

Maar de grootste fout begaan de voorstanders dier zienswijze waar zij spreken van hunne foi d'autorité in tegenstelling met de foi scientifique. Die twee benamingen zijn tendenz-achtig en reeds gekeerd tegen De Lugo en Franzelin, die ze niet zouden erkend hebben. Eene foi scientifique bestaat eigenlijk niet, en foi d'autorité is een pleonasm; want alle geloof steunt op gezag; maar hierin ligt het verschil tusschen de twee opvattingen: volgens ons steunt het geloof op een gezag dat gekend is en slechts in zoover het gekend is, daar integendeel volgens de anderen het geloof zou steunen op gezag, afgezien van de kennis van dit gezag.⁽¹⁾

Wij zeggen dus: Wij gelooven op goddelijk gezag omdat wij weten dat God onfeilbaar is en waarheden veropenbaard heeft; de anderen zeggen: wij gelooven omdat God veropenbaard heeft, maar onze kennis van Gods onfeilbaarheid of van het feit der openbaring komt hierbij niet in aanmerking.

Welnu, dat laatste is onzin, want Gods onfeilbaarheid en het feit der openbaring bestaan voor ons maar in zoover wij ze kennen.

Nu antwoorden de tegenstrevers wel: Wij vóóronderstellen de kennis, als een noodzakelijk vereischte, ofschoon zij niet in den geloofsakt zelf dringt. -

(1) Zie Billot, in mijn vlugschrift aangehaald.

[p. 484]

Goed, aldus voorgesteld zou hier maar wat woordklieverij in 't spel zijn; maar ziehier hoe gij de zaak bederft: gij neemt in den geloofsakt eene grootere zekerheid aan dan die in de kennis aanwezig is. Dus een dosis zekerheid zonder kennis. Waarop steunt die grootere zekerheid? Gij zegt: op het goddelijk gezag. - Maar indien gij dit goddelijk gezag niet kent, hoe kan het dan zekerheid verwekken in uw geest? En indien gij het maar in eene zekere mate kent, hoe kan het u dan in grootere mate zekerheid verschaffen?

Dat is het groot vraagteeken waarvan ik boven sprak, en waarop al die geleerde tractaten over den geloofsakt uitloopen, die van Billot zoowel als die van Bainvel.

Bainvel in zijn bijdrage tot den Dictionnaire apologétique schijnt zijne onmacht te bekennen waar hij zegt: ‘L'analyse de cet acte a ses difficultés. Mais quel acte vital n'est difficile à analyser?’ (Foi, Fidéisme; p. 70).

En dan, instee van één klaar antwoord, geeft hij verschillende beschouwingen om de zaak als niet onredelijk te doen voorkomen, maar ten slotte weet men niet waaraan zich te houden. Het meest gewicht toch legt hij op de werking der genade die ongetwijfeld de natuurlijke zekerheid van den geloofsakt kan verhoogen; maar de schrijver vergeet hierbij wat hij zelf volmondig beleden heeft, namelijk dat de gratie niets anders doet dan de natuurlijke werking van den mensch verheffen en versterken; de gratie brengt ons geene nieuwe manier van werken bij. die buiten onze natuur ligt. Welnu, volgens onze natuur moet de geloofsakt gesteund zijn op gezag, maar op een gezag dat wij kennen, en slechts in zoover wij het kennen. Gelooven op een gezag dat wij niet kennen, of verder dan wij het kennen, is tegen of buiten onze natuur; de gratie kan ons daar niet toe helpen. De gratie kan, met betrek op den geloofsakt, wel onze kennis van het gezag verhoogen en aldus ons geloof versterken, maar zij kan niet die kennis vervangen.

Wilt gij nu weten wat er gevaarlijks ligt in dit bevestigen van een geloof op gezag, buiten kennis van dit gezag?

Het is 1^o dat men op de vraag: ‘Hoe kan het gezag mij eene allesovertreffende zekerheid verschaffen, als ik dit gezag niet met dezelfde zekerheid ken?’ een antwoord schuldig blijft.

2^o dat men dan de deur open laat aan andere antwoorden, zelfs de meest modernistische.

Ik verdenk de voorstaanders dier meening allerminst van modernisme; misschien zondigen zij eer door overdreven piëteit. Belachelijk vind ik overigens de heerschende strekking om in alles wat eenigszins nieuw klinkt, modernistische strek-

[p. 485]

kingen te zoeken; maar dit beweer ik dat de verdedigers van de zoogezegde foi d'autorité, juist door hunne overdrijving, aan het modernisme vrij spel laten. Ziehier hoe: Indien ik op de vraag: ‘Hoe werkt het goddelijk gezag op mij?’ niet mag antwoorden: ‘Door kennis van dit gezag’, dan schiet een ander antwoord naar voren: ‘Door gevoel’. En daarmee zijn wij in volle modernisme: God zich aan den mensch meedeelende niet door kennis, maar door gevoel.

Met andere woorden: de natuurlijke weg tot gelooven is de kennis van het gezag op hetwelk men gelooft. Indien gij dien natuurlijken weg, in plaats van hem te verbovennatuurlijken door de genade, wilt afsluiten en eenen weg zoeken buiten de natuurlijke kennis, dan blijft u niets meer over dan mysticisme. Mysticisme nu kan wel echt en goed zijn, maar het moet buiten de theologie gehouden worden. Gratie is nog geen mysticisme.

Wat nu de persoonlijke waarde der verdedigers van beide stelsels aangaat, denk ik dat wij niet moeten achterstaan. Onze tegensprekers beroepen zich op St. Thomas; doch waar heeft St. Thomas ergens gesproken van een geloof op gezag zonder kennis van dit gezag? Indien St. Thomas zegt dat Gods gezag of geloofwaardigheid de reden is van ons geloof, dan onderstelt hij dat wij die geloofwaardigheid kennen, m.a.w. dat het zeker is dat een onfeilbare God gesproken heeft.

Onder de modernen zal men bezwaarlijk een grooter theologant aanwijzen dan Franzelin. Het is toch wel wat bespottelijk wanneer wij Bainvel over Lugo's opvatting hooren zeggen: ‘Théorie ingénieuse, assurément, spécieuse même, et qui a séduit un esprit aussi solide que le cardinal Franzelin.’ Franzelin doet in die zaak niets dan de grondslagen van wijsbegeerte en godgeleerdheid handhaven.

Het valt op dat bijna al de voorstanders van die ‘foi d'autorité’, door onzen Pater Janssens aangehaald, Franschen zijn; ook Billot is dit. Nu laten de Franschen zich heel gemakkelijk meeslepen door gevoel en inbeelding. Voor Billot, die nochtans doorgaans stevige begrippen sticht, heb ik in mijn schrift reeds aangemerkt dat hij ten slotte er zich wil doorpraten met vergelijkingen, welker ondoelmatigheid ik denk daar te hebben aangetoond. Bainvel maakt veel meer phrasen rond de zaak. En vele Belgische theologanten, die zich al te veel het zelfstandig denken ontzeggen, zijn met de Franschen meegegaan. Zij zullen ervan terugkomen.

F. Drijvers.