Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1911

[p. 348]

De Leeuw van Vlaanderen
Zijne legende en haar oorsprong

De ‘zwarte leeuw op gouden veld’ verschijnt voor 't eerst in de geschiedenis van Vlaanderen in 1162: in dit jaar vinden we hem op een wapenzegel van den graaf van Vlaanderen Filips van den Elzas (c. 1140 † 1191).

De Raadt⁽¹⁾ geeft er ons eene beknopte beschrijving van; de zegel draagt als legende: † Sigillum Philippi comitis Flandriae, en de tegenzegel: † et Viromandie. Volgens De Raadt zou het de oudst gekende wapenzegel zijn.

't Is ons te doen, in deze korte studie, de herkomst op te sporen van dit beroemde wapenschild.

Een legendarischen uitleg ervan vinden wij in de latijnsche kronijk der Graven van Vlaanderen, Chronicon Comitum Flandriae⁽²⁾, opgesteld omstreeks het jaar 1428:

Na den dood zijner gemalin, gravin Elizabeth van Vermandois († 1182), zou Filips naar het Heilig Land getrokken zijn, om zijn oom Baudewijn van Jerusalem te wreken, die door Saladijn was vermoord geworden. Op zijn tocht geraakte Filips handgemeen met den vorst van Abilinïe (?) Nobilityr, Nobilion's zoon, die op zijn borstschild droeg den klimmenden zwarten leeuw op gouden veld; in een tweegevecht doodde Filips den heiden, en ontnam hem zijn schild; en sindsdien zouden de graven van Vlaanderen in hun blazoen den zwarten leeuw op gouden veld dragen.

Dat dit alles louter legende is, hoeft geen betoog.

Toch poogde J.-J. de Smet⁽³⁾ de geloofwaardigheid van dit verhaal te verdedigen. Volgens hem zou Abilinïe,

(1) Sceaux armoriés des Pays-Bas et des pays environnants, Brussel 1898, I, blz. 454.

(2) J.-J. de Smet, Recueil des Chroniques de Flandre, Brussel 1837, I, blz. 34-257 (Coll. de Chroniques Belges inédites).

(3) Mémoire historique et critique sur Philippe d'Alsace, Brussel 1848.

[p. 349]

het onbekende rijk van vorst Nobilityr, niets anders zijn dan het land van Abilene, ten noorden van Damas, waarvan in de HH. Boeken sprake is. De zonderlinge namen van den vorst en zijn vader, Nobilityr en Nobilion, geven hem ook geen aanstoot: ongetwijfeld, zegt hij, zien die namen niets musulmaansch uit, doch onze middeleeuwsche kronijkschrijvers radbraakten gedurig de vreemde eigennamen, en dit legt alles uit!

De denkbeeldige verklaringen van de Smet hoeven ons natuurlijk niet langer op te houden, zoomin ten andere als het verhaal van den kronijkschrijver zelve.

Laten we hier enkel aanstippen, dat volgens het Chronicon die tocht naar het Heilig Land plaats greep in 1182, en dat we het leeuwenwapen reeds ontmoeten twintig jaar vroeger, op een zegel van 1162.

Ten andere, men hoeft slechts den levensloop van Filips van den Elzas⁽¹⁾ na te gaan, om te zien dat in die jaren de graaf onmogelijk naar het Heilig Land kon gaan: immers, van 1181 tot 1185 lag hij gedurig in oorlog met zijn opperleenheer Filips-August, en eerst in 1191 zien we hem, net als de koningen van Frankrijk en England, op kruistocht gaan naar het Heilig Land, waar hij het leven liet den 1^sten Juli 1191.

Uit die eenige aanmerkingen blijkt genoegzaam het fabelachtige karakter van het verhaal, ons door het Chronicon meegedeeld.

Meer belangwekkend docht het ons, op te sporen waar die legende eerst ontsproten was, en we vroegen ons af of we niet best bij de dichters de verklaring zoeken zouden van wat ons bezighield.

En dit gedacht moet natuurlijk opkomen, als men even het karakter, de personaliteit van graaf Filips beschouwt: de historische bronnen immers doen hem ons kennen als een Maecenas van zijn tijd, en zijn hof liep steeds vol van dichters en kunstenaars; wij weten dat hij de hooge beschermer was van den voornaamsten Franschen dichter dier eeuw, Chrétien de Troyes, evenals van Gautier

(1) Zie Biographie Nationale. XVII, blz. 163-176, art. van H. Pirenne.

[p. 350]

d'Epinal en den onbekenden schrijver van het Proverbe au Vilain; ook zijne gemalin, gravin Elizabeth van Vermandois, stond hoog aangeschreven bij zangers en dichters, en was wijd-vermaard om hare minne-uitspraken, jugements d'amour.

Hierbij komt het, dat de dichters met de meest vereerende en overdreven lofbetuigingen over hun beschermheer spreken, en - om 'n paar voorbeelden aan te halen, - zoo zegt Chrétien de Troyes in het proloog van zijn Perceval, dat dit gedicht geschreven wordt:

‘....pour le plus preudome’
‘qui soit en l'empire de Rome’,
‘c'est li quens Felippes de Flandres’
‘qui vault mielz ne fist Alexandre’,
‘cil dont on dit qui tant fu bons’.⁽¹⁾

en Filips Mouskes, in zijne Rijmkronijk, spreekt o.z.t.z. in dezelfde bewoordingen:

19266 ‘.... li quens Felipres de Flandres’

‘.... ki plus qu'Alixandre’

‘Fu larges et preus et hardis’.⁽²⁾

Terecht mocht men dus veronderstellen dat de legende van den Leeuw van Vlaanderen ontsproten was in de vruchtbare verbeelding der dichters.

Welnu, wij vinden haar weer, met eenige varianten weliswaar, doch essentieel dezelfde steeds, in den Myreur des Histors van Jean Desprez (of des Preis) bijgenaamd d'Outre-Meuse (Luik 1338 † 1399).

Het verhaal van het Chronicon komt er⁽³⁾ in voor, met dit verschil dat vorst Nobilityr van Abilinïe hier heet ‘li paien roy que on nomat Caquedent, I. puissant soudain qui astoit de Affrique’, en dat het tooneel speelt, niet meer

(1) Chrétien de Troyes: Perceval le Gallois ou le conte du Graal, uitg. door Ch. Potvin, Mons 1866, II, blz 307.

(2) Philippe Mouskes. Chronique rimée, uitg. door baron de Reiffenberg, Brussel 1838, II, blz. 265. (Coll. de Chroniques belges inédites).

(3) Ly Myreur des Histors, Chronique de Jean des Preis dit d'Outremeuse, uitg. door St. Bormans, Brussel 1877, IV, blz. 493 vv. (Coll. de Chroniques belges inédites).

[p. 351]

in het Heilig Land, maar wel in Italië: de heidensche vorst ‘qui portoit une escut d'or à I. lyon de sable rampant’ had Milaan, ‘Melain en Lombardie’ belegerd, en graaf Filips, die den markies van Milaan ter hulpe was gesneld, overwint in een tweegevecht den heiden Caquedent, en ontneemt hem zijn schild, dat van dan af het blazoen wordt der graven van Vlaanderen, ‘et ancors le portent’.

Zoo luidt dus het verhaal van Jean d'Outremeuse. Dit verhaal nu is gansch overgenomen uit een roman, le Livre de Baudoyn.

Men hoeft slechts even den tekst van den Myreur te vergelijken met dien van le Livre de Baudoyn⁽¹⁾, om te zien hoe treffend beide op malkaar gelijken.

Weliswaar dagteekent le Livre de Baudoyn, in den vorm waarin we hem thans bezitten, uit de 15^e eeuw, zooals blijkt uit de studie van den heer A. Bayot, Un ms. du Livre de Baudouin de Flandre⁽²⁾; doch die proza-roman uit de 15^e eeuw stamt rechtstreeks af van een roman in verzen uit het midden der 14^e eeuw.

Deze hypothesis werd vroeger reeds verdedigd door Gaston Paris⁽³⁾ en Léon Gautier⁽⁴⁾; dat zij wel de juiste was, bewees de heer A. Bayot in eene latere studie Fragments de manuscrits trouvés aux Archives générales du Royaume⁽⁵⁾, waarin hij tevens van den geversifieerden prototype van le Livre de Baudoyn eenige overgebleven verzen - juist 160 - overdrukte, pas weergevonden in ons Rijksarchief.

Die roman in verzen diende als bron aan Jean d'Outremeuse, en maakte aldus, meenen wij, de eerste schakel uit, waaraan alle de andere legenden over Filips van den Elzas en zijn berucht wapenschild kunnen vastgehecht worden.

(1) Le Livre de Baudoyn, conte de Flandre, uitg. door Serrure en Voisin, Brussel 1836.

(2) Zie Revue des Bibliothèques et Archives de Belgique, 1903, blz. 361-370.

(3) Zie Romania, VII, 1878.

(4) Epopées, 2^e éd., II, 1892.

(5) Zie Revue des Bibliothèques et Archives de Belgique, 1906, blz. 411-449.

[p. 352]

En deze hypothesis schijnt ons welgegrond, daar, tusschen de historische feiten en hunner epische vervorming, steeds 'n zekere tijdruimte verloopen moet, om de legende toe te laten allengs zich te ontwikkelen en een vasten vorm aan te nemen; wat bijna onmogelijk is, als de historische personnages, waarvan sprake, maar pas verdwenen zijn en nog al te versch in het geheugen geprent staan.

In de hypothesis, die wij hier vooruitzetten, - als zouden wij in le Livre de Baudoyn den oervorm voorhanden hebben der legende van den Leeuw van Vlaanderen, - is het historisch personnage, Filips van den Elzas, sinds anderhalve eeuw van het wereldtooneel verdwenen, en aldus heeft de legende den noodigen tijd gehad om aan te rijpen en eindelijk te ontkiemen.

D^r Jozef Arras.