Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1909

[p. 59]

Rechtsphilosophie

I
Begrip. - Bepaling.

Het Recht, dat in het maatschappelijk en particulier leven van den mensch eene zoo belangrijke rol speelt, staat in het innigste verband met de metaphysiek. Niet alleen beheerscht het, als maatschappelijke band, het leven der menschheid, het heeft tevens de waarde van een theoretisch beginsel, dat aan de eerste beginselen der wijsbegeerte zijn bestaan en de hoogste wetten van zijne ontwikkeling ontleent. Het recht steunt op de zedelijke orde, welke de waarheden bevat, voortvloeiende uit de objectieve betrekkingen van den mensch met God, met zijn medemensch en zich zelf. De metaphysiek heeft tot taak de laatste gronden van deze waarheden na te sporen en te verklaren. Zoolang de vorschende geest deze gronden in zich zelve, hun oorsprong en hunne waarde, hun invloed op alle wetenschappen onderzoekt, houdt hij zich bezig met de wijsbegeerte in het algemeen; past hij ze op een bijzonder onderwerp, bij voorbeeld het Recht toe, dan ontstaat de rechtswetenschap, die men zeer juist de rechtsphilosophie heeft genoemd.

Wanneer wij een nauwkeurig begrip van deze wetenschap wenschen te vormen, moeten wij twee dingen onderscheiden en afzonderlijk behandelen: haar onderwerp en de wijze waarop zij hetzelve onderzoekt.

Men kan het recht in een objectieven en subjectieven zin nemen, en het objectieve recht beschouwen als den hoogsten of naasten regel van het subjectieve recht.

Het objectieve recht in zijne eerste en eeuwige bron is het recht van den Schepper op zijne schepselen: den mensch en de maatschappij. Wanneer wij door middel van het geschapene tot de kennis van den Schepper komen,

[p. 60]

vinden wij in zijn geest en wil eene reeks van betrekkingen alle menschen verplichtend, en onafhankelijk van hun willekeur. Want God is niet alleen Heer en Meester van ieder bijzonder persoon, ook de samenleving is hem onderworpen door de maatschappelijke wetten, die de menschelijke natuur beheerschen. Maar tegenover Gods recht staan slechts plichten, daar ieder plicht uit Gods recht voortvloeit. Wijl nu de wetenschap de kennis der dingen door hunne oorzaken is, komen wij tot het besluit, dat de wetenschap der menschelijke plichten - de Ethica - samenvalt met de wetenschap van Gods rechten.

De naaste regel van het subjectieve recht is alles wat met de wezenlijke betrekkingen van het maatschappelijk leven der menschheid overeenkomt. Immers deze betrekkingen leggen eensdeels den mensch den plicht op, zijn gedrag volgens dezelve in te richten, en verleenen hem anderdeels het recht volgens dezelve te handelen.

Het subjectieve recht noemen wij: het zedelijk onschendbaar vermogen dat den mensch machtigt zijne krachten te ontvouwen volgens de wezenlijke betrekkingen van de samenleving.

Wij zeggen 1. Een vermogen om het recht van den plicht, het werkend van het lijdend beginsel te onderscheiden.

2. Een zedelijk vermogen, om het recht te onderscheiden van het ruw geweld, hoewel het recht door geweld en dwang kan beschermd worden.

3. Een onschendbaar vermogen. Het ware eene tegenstrijdigheid aan te nemen dat de zedelijke orde aan den mensch eene bevoegdheid toekent, en tevens toelaat dat hare uitoefening straffeloos kan belet en verhinderd worden. Daarom zeggen wij ‘onschendbaar’ dezelfde orde welke mij een recht verleent, legt aan anderen den plicht op dit recht te eerbiedigen.

Wie recht en plicht onderling vergelijkt en hun onafscheidbaar verband inziet, stelt zich de vraag of het recht den plicht of de plicht het recht vooraf gaat en veroorzaakt? Gods rechten bekleeden de eerste plaats en leggen het schepsel plichten op, waaruit zijn recht ontstaat.

Ieder menschelijk recht onderstelt bij de anderen den plicht dit recht te eerbiedigen, beide rusten op éénen

[p. 61]

grondslag, de natuurwet, welke geene onschendbare volmacht verleent, zonder allen te verplichten deze niet te schenden.

Hieruit leiden wij af, dat in de werkelijkheid recht en plicht gelijktijdig zijn, maar dat wij in onzen geest vooreerst het recht en vervolgens zijne onschendbaarheid schijnen te denken. Wijl het bestaan de eigenschap voorafgaat, stellen wij ons eerst het recht en daarna den plicht voor.

4. Het recht sluit niet alleen het negatieve voorrecht: niet geschonden te worden, maar ook de positieve aanspraak in, geholpen, gesteund, beschermd te worden in alles wat met de wezenlijke betrekkingen van den mensch overeenkomt.

5. Wij zeggen: de wezenlijke betrekkingen om het voorwerp en de grenzen van het recht te bepalen. Hieruit volgt: a) dat het recht ons machtigt iets te doen, te behouden, te verkrijgen, te bezitten wat de natuurwet voorschrijft, aanraadt of aan onze zedelijke vrijheid overlaat; b) dat dit voorwerp steeds buiten ons zelven ligt, want onze inwendige akten zijn aan geen geweld onderworpen, terwijl het recht anderen verplicht zijne uitoefening niet te belemmeren, en derhalve de aanwending van geweld als mogelijk veronderstelt.

Het voorwerp van het recht bevat dus onze uitwendige handelingen of die van anderen, ofwel stoffelijke dingen.

Een niet te verwaarloozen onderscheid verdeelt de rechten in coactieve en niet-coactieve: met andere woorden: er zijn rechten, die door dwang kunnen beschermd worden, andere hebben niet dit karakter. De grond van dit verschil is deze: Ieder mensch heeft krachtens zijne natuur een oorspronkelijk persoonlijkheidsrecht, dat hem in staat stelt, onafhankelijk van anderen, de noodzakelijke middelen te kiezen, om zijn laatste einde volgens Gods wil te verwezenlijken. Nu brengt de schending van eenige rechten de praktische miskenning mede van de natuurlijke gelijkheid der menschen en van het oorspronkelijk recht der persoonlijkheid; het schenden van andere rechten heeft dit gevolg niet.

De eerste rechten zijn coactief, want om het grondrecht van den persoon en zijne onafhankelijkheid krachtdadig te handhaven moest de natuurwet, wanneer dit recht praktisch wordt aangerand, de bevoegdheid toekennen, geweld met geweld te keer te gaan.

[p. 62]

Wie onze definitie beschouwt zal inzien dat zij twee in schijn tegenoverstaande meeningen verzoent en in overeenstemming brengt. Enkelen weigeren het recht een vermogen te noemen, omdat het geweld geen recht is; anderen, om aan te toonen dat het recht den dwang door geweld niet uitsluit, beweren dat het recht niet enkel eene zedelijke macht is.

Het subjectieve recht van den mensch verschilt van het objectieve recht, gelijk zijn vermogen van Gods macht en vermogen verschilt. Het subjectieve recht hangt van het objectieve af, even als 's menschen natuur van God afhangt, haar werkende- en eindoorzaak. Maar deze afhankelijkheid rust op eene oorzaak buiten den mensch.

De wetenschap echter steunt op inwendige beginselen van haar onderwep. Hieruit leiden wij het besluit af, dat naast de wetenschap van het objectieve recht (de Ethica of Zedenkunde), eene wetenschap bestaat, die het recht als een zedelijk vermogen van den mensch onderzoekt en doorgrondt.

Na het onderwerp der wetenschap beschreven te hebben, willen wij de wijze bepalen op welke zij dit onderwerp behandelt. Want de studie der menschelijke rechten baart verscheidene rechtswetenschappen, wier kenmerk en eigenaardig karakter afhangt van de manier, op welke de rede het recht onderzoekt.

De rede kan echter ook - wijl zij uit haren natuurlijken aanleg tot de eerste oorzaken opklimt - het recht in zich zelf ontleden en zijne oorzaken opsporen door het in verband te brengen met de wezenlijke betrekkingen van 's menschen natuur.

Op deze wijze ontstaat de Rechtsphilosophie, eene wetenschap, die zich tot taak stelt: uit het grondbeginsel en de eerste bron der menschelijke rechten, door middel der redeneering, de betrekkingen te bepalen van deze rechten onder elkander en met hun eerste beginsel.

De eerste bron van alle rechten is de menschelijke natuur, beschouwd met al hare wezenlijke betrekkingen, en in de volheid van hare normale ontwikkeling. Bijgevolg bepalen wij de rechtsphilosophie: de wetenschap welke door middel van evidente beginselen de rechten zoekt op te sporen van de menschelijke natuur, beschouwd in al

[p. 63]

hare wezenlijke betrekkingen en volle ontwikkeling. Duidelijkheidshalve voegen wij eenige woorden tot nadere verklaring bij.

1. De rechtswijsbegeerte spoort de rechten na van den mensch door middel van evidente beginselen. Deze woorden begrenzen het onderwerp tot de rechten, welke in noodzakelijk verband staan met 's menschen natuur.

2. Zij beteekenen tweedens dat deze wetenschap als kenbron niet het geloof of het gezag, maar de redeneering of duidelijke afleiding uit de eerste beginselen gebruikt.

De openbaring, de traditie, de geschiedenis leveren een buitengewoon krachtig hulpmiddel in het opzoeken der menschelijke rechten. Maar indien het waar is, dat zonder deze hulp onze kennis onvolkomen, moeilijk, niet algemeen zoude zijn; niet minder waar is, dat het verstand bekwaam is deze rechten te ontdekken door hunne evidentie.

Wij verwerpen zoowel het Traditionalisme, dat de volstrekte onmacht der menschelijke rede, als het Rationalisme, dat hare almacht verdedigt, omdat tusschen beide uiterste overdrijvingen niets en alles de waarheid ligt: de rede kan iets, met eigen krachten, maar niet alles.

De menschelijke rede bezit het vermogen en de noodige kracht, om door haar zelve de rechten van onze natuur te kennen, doch zonder de hulp der Openbaring zal deze kennis gebrekkig en onvoldoende wezen; om ze gemakkelijk, volledig zeker en allen bereikbaar te maken is de Openbaring noodzakelijk.

Het eerste gedeelte dezer bewering volgt uit de natuur der rede, bestemd en geschikt om de natuurlijke betrekkingen van den mensch te kennen. Edoch de physieke mogelijkheid der kennis gaat gepaard met de zedelijke onmacht, die de Openbaring noodzakelijk maakt.

Dit volgt uit de geschiedenis van het menschdom. Deze toont duidelijk dat de mensch, hoezeer in staat zijne natuurlijke betrekkingen (rechten en plichten) te kennen, nooit tot eene voldoende kennis gekomen is, niet uit gebrek aan krachten, maar wegens de moeilijkheden en bezwaren, die hem beletten zijne krachten in hare volheid te ontplooien.

Dit algemeene feit, onafhankelijk van tijd en plaats, van omgeving en opvoeding, van maatschappelijke ontwik-

[p. 64]

keling en achteruitgang openbaart eene zedelijke wet, die 's menschen handelwijze beheerscht, namelijk deze: In zekere omstandigheden (wanneer het voorgestelde te bereiken doel, de te overwinnen bezwaren niet evenaart of te boven gaat) hoewel hij de kracht heeft te handelen, handelt hij feitelijk niet.

Om in deze zedelijke onmacht te voorzien is de Openbaring een hoogst nuttig, ja, zedelijk noodzakelijk hulpmiddel. Wij verwerpen derhalve de physieke noodzakelijkheid der Openbaring, door de Traditionalisten verdedigd, en bestrijden tevens de Rationalisten, welke de Openbaring als nutteloos beschouwen.

3. Om de rechten van den mensch te bepalen, is het noodig zijne natuur tot steunpunt te kiezen, en haar voor oogen te houden in haar geheel feitelijk bestaan.

Nu staat de mensch in wezenlijke betrekking met God, met zich zelf, met zijn naaste. Iedere van deze drievoudige betrekking wordt eene onmiddellijke of middellijke bron van nieuwe rechten. Noodig is het derhalve, wil de wetenschap op den bestaanden mensch en niet op een hersenschimmig wezen toepasselijk zijn, rekening te houden met deze drie reeksen van betrekkingen.

Immers de betrekking van den mensch met God en zich zelf baart het recht met volle vrijheid tot zijn einddoel te streven, hetzelve te bereiken en te verdedigen. Uit de betrekking der menschen onder elkander ontspruit het recht dat zoowel alle beleediging verbiedt, als de wederzijdsche medewerking vordert, en den grondslag legt der maat. schappij.

4. Wij zeggen dat de menschelijke natuur ‘in de volheid van hare ontwikkeling’ dient beschouwd te worden. Ieder levend wezen door zijne natuur tot ontwikkeling bestemd, bevat met de oorspronkelijke vermogens al de gevolgen, door de werking dezer vermogens verkregen. Wij moeten derhalve de vermogens van den mensch voor oogen houden niet alleen in hun ontstaan, doch ook in hunne opvolgende werkzaamheid. Bijgevolg onderzoekt de rechtsphilosophie zoowel de aangeboren rechten van den mensch, als de rechten verkregen ten gevolge van het ontplooien zijner krachten. Niemand wordt als eigenaar geboren, nochtans is het eigendomsrecht een natuurlijk

[p. 65]

recht, omdat het 's menschen natuur in hare ontwikkeling vergezelt.

Bovenstaande beginselen werpen eenig licht op de vraag omtrent de botsing, den strijd tusschen twee rechten. Men zegt dat twee rechten in botsing komen, wanneer het gebruik van het een, het gebruik van het ander belet.

Bij dezen strijd is het onmogelijk dat beide rechten hunne werking uitoefenen, omdat de zedelijke orde beide rechthebbenden niet kan verplichten het vermogen van den andere als onschendbaar te beschouwen, en hem tevens machtigen dit vermogen te schenden.

Stellen wij derhalve de twee rechten op gelijken voet, dan wordt ieder bezitter belet zijn recht te handhaven. Is daarentegen het eene recht sterker dan het andere, zal dit laatste moeten wijken. Want het sterkere recht beschikkende over eene sterkere verplichtingskracht doet de kracht van den tegenstander te niet, en dwingt hem voorloopig van het gebruik zijns rechts af te zien.

De grootere of kleinere invloed van het recht wordt door zijne zedelijke waarde bepaald.

1. De plicht door het recht opgelegd is grooter, naarmate de inhoud van het recht, het te verkrijgen goed belangrijker is. Het recht op ons leven overtreft het eigendomsrecht.

2. Des te sterker is het recht, naarmate de orde, die aan hetzelve het aanzien geeft algemeener is. Het recht van velen van de maatschappij gaat in gelijke omstandigheden het recht van een enkel mensch te boven.

3. Eindelijk ontleent het recht zijne meerdere waarde aan een meer duidelijken en onbetwistbaren titel. Immers uit den gekenden titel vloeit de plicht voort zich te onderwerpen.

Hieruit blijkt dat de strijd of de botsing der rechten eene overdrachtelijke spreekwijze is, het eene recht kan niet met het andere strijden, maar slechts aan het andere ondergeschikt zijn. Ook wordt het recht in de collisie niet vernietigd, (daar zijn titel en inhoud blijven bestaan) maar tijdelijk belet zijn invloed en werking uit te oefenen.

(Wordt vervolgd).

Dr A. Dupont.