Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1907

[p. 81]

Johannes'-passion

Veel dank zijn we den heer L. Ontrop schuldig; want Zondag, 9ⁿ December, hebben we door zijn bemoeien te Antwerpen iets puiks gehoord: het weinig bekende meesterstuk van Bach: Johannes'-Passion Zeker is des Meesters beroemde Mattheus'-Passion grootscher van afmetingen, maar daarom blijft Johannes'-Passion niet minder een uitstekend werk. In haar geheel is deze laatste misschien levendiger, inniger, dramatischer dan haar reusachtige tegenhanger. 't Is alsof de gedachtenis van den apostel ‘dien Jezus beminde’ hier een eigenaardiger toon heeft gebracht van mystieke teederheid. In meer dan éen opzicht prijkt ze met hoedanigheden, die niet in dezelfde maat te vinden zijn in het ander werk. De koralen zijn meer afgewisseld en rijker ontwikkeld, het wonder bewerkt koraal uitgezonderd dat het eerste deel van de Mattheus'-Passion besluit.

Het evangelisch recitatief is hoogst indrukwekkend. Herhaaldelijk onderbroken door het invallen van het koor, dat de menigte of groepen deelnemers van het drama vertegenwoordigt, werkt het voor de oogen het aangrijpend tooneel. 't Is bijna een vertooning. Met vluggen en vasten toets zijn zekere woorden opzettelijk onderlijnd om het schilderachtige van den indruk weer te geven. Zoo 't woord van Jezus: ‘Was schlägest du mich?’ - de klacht van St Pieter: ‘... und weinete bitterlich;’ - de zweepslagen van de geeseling: ‘und geiszelte ihn;’ - de veroordeeling: ‘dass er gekreuzigt würde.’ - Minder gelukkig is de nadruk gelegd op de bedoeling van strijd in deze woorden van den Zaligmaker: ‘Meine Diener würden darob kämpfen.’ Het vuistgevecht dat de - overigens zeer sprekende - vocalise van den zanger voor oogen wekt is geen realisme, maar wansmaak.

Treffend van uitdrukking zijn doorgaans de korte antwoorden van het koor. Welke fijne ironie in de onbescheiden vraag gericht tot den armen St Pieter: ‘Bist du nicht seiner Jünger einer?’ En vooral, van 't begin af in het 2^e deel, welk een dramatische toon in de hevige uitroepingen der menigte! Hoe bloeddorstig schreeuwt ze den naam Barrabas uit! En dan de fijne spotternij der soldaten: ‘Sei gegrüsset lieber (?) Judenkönig!’ Te fijn zelfs, want er is iets vrouwelijks in den toon van de scherts. Bach legt misschien deze woorden in den mond van

[p. 82]

gansch het volk, tenzij hij ook de conventie eerbiedige, die wil dat al de wederwoorden van het recitatief door het koor gezongen worden.

De schoonste van die tusschenkoren schijnt me die van Kap. 19 v. 6: ‘Kreuzige, kreuzige’. Als een uitbarsting van woede, stort de vloed van korte, stuipachtige tonen; het hikken der razernij wordt beheerscht door lange aangehouden noten, door ruwe en nare klanken. Men krijgt waarlijk den indruk van een volksoploop. Men ziet grijnzende gezichten, vertrokken monden, gesperde oogen.... Door de meest schoolsche polyphonie, wordt in meesterlijke techniek het geweldigste realisme verwezenlijkt. Bach alleen kan zulke tafereelen voor oogen tooveren.

Hetzelfde onstuimige koor komt later terug bij vers 15: ‘Weg, weg mit dem, kreuzige ihn!’ dat eveneens dit gevoel uitdrukt.

Tusschen deze twee koren in bezigt Bach tweemaal den strengen fuga-vorm, om uit te drukken de hooghartige afdreiging van de Phariseeërs: 7. ‘Wier haben ein Gezetz...’ 12. ‘Lässest du diesen los...’

't Gesprek van de soldaten, die dobbelen om Christus' kleed, is eerst geheimzinnig en vertrouwelijk, dan wordt het een voorwendsel tot de heerlijkste veelstemmigheid, waarin de partijen dooreenloopen als de stukken op een schaakbord. Hier volgt de muziek altijd, stap voor stap, elke bijzonderheid van den tekst.

Nemen de solo's minder plaats in dan in Mattheus'-Passion, dan toch is hun optreden vrijer. Het klassieke aria met zijn verplichte ritornellen, herhalingen en zijn vasten vorm wordt hier opgegeven voor het leniger arioso. Bach heeft er in gelegd zijn gansche ziel, al de teederheid van zijn geloof, en, men mag het zeggen, heel zijn kunst. 't Is vooreerst de klacht van de zondige ziel: ‘Von der Stricken meiner Sünden’, zoo heerlijk voorgedragen door de alto-stem. Dan, als een zonnestraal die boort door den mist, komt de blijde cantilene van den sopraan, het woord van 't Evangelie vertolkend: ‘Simon Petrus aber folgete Jesu’. Afbeeldsel der ziel, verlost van de banden der zonde, en licht en luchtig voortsnellend op het spoor van den Heer. De begeleiding van dit arioso is een echt wonder van bevalligheid, van luchtigheid en van kundigen eenvoud: Het gemurmel der twee fluiten in het diep register, en daar tusschen invallend de pizzicati der basviolen.

Het arioso van den tenor: ‘Ach, mein Sinn...’ is schoon dramatisch van toon. Bij de uitvoering nochtans werkte het gebrek aan samenhang tusschen den zang en de begeleiding eenigszins storend. De zang was krachtig en schitterend, de be-

[p. 83]

geleiding dof en ietwat slap. Was die tegenstelling een gewilde? Ik vind er moeilijk een verklaring op.

Het publiek was diep getroffen door het arioso van den bas: ‘Betrachte, meine Seel',’ begeleid door een gedempte viool-solo en door een harp, die wellicht de rol vervulde van 't oude cembalo.

Maar 't hoogtepunt van 't heele werk schijnt me wel te wezen de weeklacht van den bas over den dood van den Zaligmaker, terwijl het koor een korale-phrase murmelt als in een geheimzinnige verte. Wellicht is er niets zóó aangrijpend in de gansche Mattheus'-Passion. Ook daar kondigt het beroemde koraal, dat als 't leitmotief is van 't gansche werk, den dood van den Zaligmaker aan in een nauwelijks waarneembaar gemurmel, dat dan uitsterft op die indrukwekkende Dorische cadence, door Gevaert zoo bewonderd. Door zijn wonderen eenvoud, juist op 't hoogtepunt van 't drama, wordt dit stuk een toonbeeld van streng-klassieke schoonheid. Maar die schoonheid is bijna zuivere plastiek, en de ontroering wordt teruggehouden door de onbeweegbare lijnen van den vorm. In de Johannes'-Passion integendeel stort het lyrisch gevoel zich vrij uit. Aan den eenen kant zijn het de angstige ondervragingen van de zondige ziel: ‘Bin ich vom Sterben frei gemacht? Kann ich durch deine Pein und Sterben / das Himmelreich ererben?’ Aan den anderen kant het betrouwend gebed van de vrijgekochte ziel: ‘O mein trauter Herre! Gieb mir nur was du verdient, Mehr ich nicht begehre!’

Door heel het werk van Bach vindt men tegenstellingen van dien aard: verschillende gevoelens gelijktijdig uitgedrukt. 'k Weet niet of hij er elders genialer partij heeft uit getrokken.

In 't volgend verhaal van den tenor laat Bach vrijen teugel aan zijn liefde tot beschrijven: de zon verduistert, de voorhang van den tempel scheurt, de rotsen barsten, de aarde beeft, de graven gaan open. Dat alles is kort en treffend. Dan komt de veelsprekende treurklacht van de sopraan, heel en gansch lyrisch, en uitstervend in een snik: ‘Dein Jesus ist todt!’

Het slot van 't werk (in de uitvoering bekort) loopt uit op een koor, éen stuk van schoonheid, een toonbeeld van christelijke, godvruchtige, biddende muziek, en dan eindelijk op een heerlijk koraal, waarin de gezamenlijke bede een hoogvaart wordt van ingetogen geloof. 't Schijnt me nogmaals dat dit einde het wint op het dubbel eindkoor van de Mattheus'-Passion, hoe schoon dat ook zij. Er is hier misschien minder plechtigheid, maar meer gevoel.

Een woord over de uitvoering.

Het orkest heb ik niet altijd bewonderd. Het miste soms wel samenhang, en de sonoriteit was wel eens dof en onzeker.

[p. 84]

De solisten van 't orkest hebben dapper de moeilijkheden bestreden, die bijna al de partituren van Bach overstelpen. Om al de schoonheden naar waarde te vertolken van die kunst, eenig in haar soort, zou men moeten beschikken over virtuosen in de school van een Gevaert gevormd en voor zulk verpletterende taak jarenlang opgeleid. Er dient echter dank betuigd aan den goeden wil, en rekening gehouden met de moeilijkheden der onderneming.

Wat de koren aangaat, enkel lof hebben zij verdiend. Niet weinig moed en volharding moeten zij aan den dag gelegd hebben om te geraken tot zulke schoone sonoriteit, zulk ineensmelten der verschillende stemmen, zulk fijn weergeven der minste schakeering dezer moeilijke partituur. Zij hebben het natuurlijk hunnen leider te danken, die van kundig begrip en door-diepe studie blijk gaf.

Niet éen oogenblik falen of aarzelen werden wij gewaar, van het eerste koraal af dat een geloof aan den lijdenden Verlosser belijdt, tot het laatste, sluitend in zulke breede en plechtige beweging. Te zeldzaam is het feit, te Antwerpen vooral, om onze bewondering niet af te dwingen. Ook verdient Mr Ontrop lof om de stoutheid waarmede hij, van begin tot einde, den tragen gang der koralen volhield. Ongetwijfeld heeft Bach ze in dezen zin opgevat. Die traagheid werd door zekere kritieken gelaakt. Ik haal er een verdienste uit voor Mr Ontrop. Hij heeft begrepen wat er in die zangen aan ingetogen, bijna extatische vroomheid schuilt. De diepe zin dezer christene godsvrucht wordt wellicht in andere kringen miskend.

De solisten, Mevrouwen Meta Geyer en De Haan-Manifarges, de Heeren Jungbluth en Zalsman waren hunne taak volkomen gewassen, vooral wat de techniek, de dramatische dracht betreft. Blijkbaar zijn zij met Bachs stijl vertrouwd. Toch kan er nog iets beters gedroomd worden om den vromen Leipzigschen cantor te vertolken. Bijna liturgisch zijn dezes werken in hunne ongestoorde sereniteit.

Men mag ten slotte de Concerten van Gewijde Muziek geluk wenschen over hunne hoogst artistieke beteekenis. Hun doel - het weer in eere-brengen der meesterstukken van ons christelijk verleden - is alle lof en aanmoediging weerd. Mochten zij door 't publiek die hooge, strenge kunst laten waardeeren! Dan zou de edele zaak van het hervormen der kerkmuziek een grooten stap vooruitgekomen zijn, en zouden ingewijden en oningewijden nog menigmaal het artistiek genot smaken dat hun ten deel viel op 9^en December.

F. Verhelst.