Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1905

[p. 161]

Een kunstgewrocht: Via Vitae

Niets heeft Frankrijk gespaard om op eene waardige wijze op de Luiksche wereldtentoonstelling vertegenwoordigd te zijn. Buiten de verschillende paviljoenen aan de koloniën gewijd heeft het in de hallen eene schitterend geslaagde afdeeling voorbereid.

Deze afdeeling alleen, met hare 20.000 vierk.m. oppervlakte, zou voldoende zijn om den alouden roem van goeden smaak en kunstzin onzer buren uit het Zuiden hoog te houden. Geen enkele uiting van 't menschelijk vernuft is hier buiten gesloten en buitengewoon talrijk zijn de kunstwerken die deze afdeeling tot sieraad strekken. Onder deze is er een dat uitmunt door den rijkdom en het kunstvolle der uitvoering, het monument Via Vitae, voortkomend uit de werkplaatsen van het Parijzer juweliershuis: Chaumet.

‘Via Vitae, zegt de uitleggende brochure, is eene poging eene kunstvolle daarstelling te geven van het begrip dat de menschheid bezit van God en zijne natuur, van de wezens en hunne natuur, van de verhoudingen der schepelen onder elkander en met hunnen Schepper.’

Zeven jaren gingen voorbij alvorens dit kunstwerk, in den geest eens kunstenaars ontstaan en door ernstige studie gerijpt, verwezentlijkt werd. Ernstige studie zeggen wij, want daarin juist ligt eene groote aantrekkingskracht, dat iedere bijzonderheid eene symbolische beteekenis ten gronde ligt. Ik neem aan dat zulks voor velen een beletsel is om dit gewrocht ten volle te genieten, voor de ontwikkelden is het een innig genoegen de gedachten van den kunstenaar na te speuren en terug te vinden.

Wij staan hier voor eene verheerlijking van het christendom.

De christene godsdienst alleen stemt in zijne leering overeen met de gegevens der wetenschap en der wijsbegeerte. Beter nog: waar de wetenschap en de wijsbegeerte te kort schieten, daar treedt Christus' leer aanvullend en volledigend op. Die in het

[p. 162]

licht van het Evangelie wandelt, wandelt in de klaarten der eenwige waarheid: hij volgt den weg des levens, Wie dus een denkmaal wil oprichten aan de waarheid, moet er onvermijdelijk toe komen het christendom te verheerlijken: het monument Via vitae heeft zich aan die wet niet onttrokken.

Alles beheerschend te midden der wolken en der engelen, omringd van gloriestralen schittert het symbool der godheid: een driehoekig geslepen bergkristal. God is een van wezen en een van natuur, maar drievoudig in persoon. Hij heerscht en regeert in den hemel over de geestelijke wezens die Hem omgeven, en op aarde openbaart Hij zich aan de menschen in zijne werken.

Toen de Heer het heelal uit het niet te voorschijn riep, toonde Hij zich als de almachtige; zijne goddelijke kracht volbracht de eeuwige besluiten van zijnen aanbiddelijken wil. Een leeuw is het zinnebeeld dier scheppende kracht, een gevleugelde leeuw, omdat zonder den wil de macht nutteloos en onvruchtbaar is.

Maar de kracht is niet alles geoorloofd: de liefde en de harmonie, twee vrouwenbeelden, houden den teugel, die door den muil van den leeuw gaat. Aan deze immers is de kracht in haar werken onderworpen.

Met de nog vrije hand verheffen de harmonie en de liefde de Eucharistische Hostie. Wonderbaar mag het schijnen dat de kunstenaar aan vrouwen in handen gaf, wat de goddelijke liefde ons kostbaarst geschonken heeft: toch was de keuze rijp overwogen. Was het Maria niet die het eerste het voorrecht genoot Jezus te dragen in haren onbevlekten schoot? Anderdeels heeft de kunstenaar geene engelen gekozen, omdat het eeuwigdurend sacrificie voor de menschen is ingesteld en niet voor de hemelsche geesten.

Met eene zeldzame kunstvaardigheid heeft de beeldhouwer zijne beelden in 't marmer getooverd. Die twee vrouwenfiguren zijn zoo bekoorlijk en tevens zoo edel en zoo hoog boven het aardsche verheven, dat zich moeilijk iets edelers denken laat.

Het gelaat dat de liefde God, haar begin en haar einde, toewendt is wonderschoon van vrede en zaligheid. De hartstocht is niet in staat die gelaatstrekken te ontstellen, geen glimlach zelfs zweeft er om den mond: het is 't bezadigd bezitten van de alles verzadende goddelijke liefde in de eeuwige rust.

[p. 163]

Er nevens staat de harmonie: zij buigt het hoofd ter aarde waar zij de werkzaamheid der wezens regelt. In hare regelmatige, zachte maar toch vaste wezenstrekken straalt de eeuwige wijsheid door.

Wie deze beelden eens aandachtig aanschouwd heeft bewaart er in zijn geheugen de gedachtenis van.

En wat een symbolisme! In dezelfde hand die de teugels van den leeuw omknelt, draagt de liefde eenen schepter. Bekroond door twee harten wier vlammen zich in eenzelfde vereenigen is hij het beeld van den onverbreekbaren band die twee menschen in het huwelijk verbindt. Uit deze verbintenis spruit een derde wezen voort dat zonder in iets de persoonlijkheid zijner ouders te verminderen, zijne eigene volledige persoonlijkheid met het leven ontvangt.

Anders is het gesteld met de inorganische wezens die de wetten der liefde derven en door affiniteit een nieuw wezen voortbrengen. Hier gaat de voortbrenging gepaard met de vernietiging der twee voorbestaande lichamen. Zoo vinden wij onder de twee harten eene dubbele wolk: waterstof en zuurstof, die door een bliksem - de physische kracht - in verbinding gebracht, een druppel water voortbrengen.

Straks kronkelde de vlam die beide harten ontsproot opwaarts, omdat God het doel is van alle ware liefde; hier richt zich de bliksem naar beneden omdat het inorganisch wezen de laagste plaats onder de schepselen bekleedt, en het naar-hooger streven hem ontzegd is.

Ook de harmonie draagt een zinnebeeld in hare hand: eene harp. Gelijk de snaren eener harp moeten overeenstemmen om een harmonisch geluid te kunnen voortbrengen, zoo moet het schepsel volgens Gods wijsheid leven om met haar in harmonie te blijven. Het lichaam der harp is gevormd door een genie, beeld der handeling die de overeenstemming der snaren bewaart, in zijne handen houdt het eene verbrokene keten, symbool der vrijheid.

Op hare borst draagt de harmonie eene weegschaal door plicht en recht in evenwicht gehouden, de liefde twee ineengestrengelde handen en een magneet die een stuk ijzer aantrekt: de laagste graad der liefde en de laagste graad der affiniteit.

Deze twee symbolische figuren, die naar de voorzijde van het monument uitzien, en de leeuw die alleen van de achterzijde

[p. 164]

zichtbaar, is vormen het toppunt van eene blauwgrijze rots waarover eene menigte tafereelen verspreid liggen. Tusschen deze groep ontspringt uit de godheid de stroom des levens wiens mysterievollen oorsprong nog niemand kon doorgronden. Een druppel bloed - een robijn - en een druppel water - een diamant - vallen uit de Hostie in dien stroom: de Eucharistie verlevendigt het menschdom en brengt liefde en harmonie.

De wateren vloeien door het graf van den verrezen Godmensch, wiens dood de genade terugwon en met de genade de vroegere helderheid aan de levensbron terugschonk. Uit het graf valt de stroom op de rots; hij verdwijnt in de rots om onder Petrus aan den voet van het monument weer te verschijnen.

Kalm rolt de stroom nu zijne kabbelende wateren. Maar straks verliest hij zijne kalmte als het christendom verdrongen wordt door de valsche godsdiensten. Wild verheffen zich de wateren om de dwaalleer onder hunne golven te bedelven. En hooger nog stormen de baren als zij den prins der dwaling ontmoeten, Satan met zijnen stoet ondeugden. Hunne woede kent geene palen meer en onder den bruischenden vloed verdwijnt het schandtooneel bijna voor onze oogen.

Dat hol van Satan! Daar ligt hij den voorarm leunend op eene kardoes waarop de eigenschappen der dwaling, dood, oneenigheid en duisternis zijn uitgebeiteld. Zijn grijnslachend en afschuwelijk gelaat durft hij niet toonen: hij zou de menschen afschrikken en hij wil ze tot zich trekken. Achter een gouden met edelgesteenten bezet vrouwenmasker verbergt hij zijne gelaats trekken: wee degenen die zich laat bedriegen.

Het achterlijf van Satan splitst zich in zeven onderdeelen, waarvan ieder eene hoofdzonde in zijne kronkelingen omstrengelt. De hoogmoed die men in alle zonde terugvindt, bekleedt de eerste plaats. Op een troon gezeten rust zijne rechterhand op het gouden kalf, de afgod onzer eeuw. In de linker houdt hij de fakkel der waarheid, maar... de vlam is uitgedoofd. Aan zijn oor fluisterd een pauw verwaandheid en hoogmoed.

Links en rechts van dit tafereel twee groepen gewijd aan de godsdiensten die zich met het christendom de wereld verdeelen: het Boeddhisme en het Islamisme. Beide worden gekenmerkt door dwingelandij, dweeperij en verlaging der vrouw.

Indien deze zijde van het monument ons toont hoe diep de mensch kan vallen als hij den weg des levens verlaat, de voor-

[p. 165]

zijde biedt ons een troostvol schouwspel: de opbeuring na den val.

De mensch was gevallen, hij kon vallen omdat hij, schepsel zijnde, onvolmaakt was. Maar God is oneindig goed: Hij zond zijnen eenigen Zoon om den mensch van de zonde vrij te koopen. Dit werk der verlossing hebben wij voor ons in zijne hoofdlijnen.

Links de kribbe van Bethleem, Jezus in den tempel, 't Laatste avondmaal, Joannes de Dooper; rechts het sermoon der acht zaligheden, de bruiloft van Cana, de geeseling; in het midden, boven den stroom des levens, Petrus de Stedehouder van Christus.

Gezeten op den hoeksteen, Jezus-Christus, wijst Petrus met zijne uitgestrekte handen op verschillende in de rots gegrifte teksten. In die teksten wordt hij aangesteld als de leeraar der volkeren: ‘Gaat en onderwijs alle volkeren,’ als de leeraar die alleen onfeilbaar is: ‘Gij zijt Petrus, en op die steenrots zal ik mijne Kerk bouwen.’ Hetzelfde gebaar dat deze teksten aanduidt, wijst op twee tafereelen, de Wet en de Profeten, om aldus te doen verstaan dat God voortdurend in het Oude zoowel als in het Nieuwe Testament is werkzaam geweest door zijne genade en door zijne voorzienigheid.

Boven Petrus verheffen zich, het een boven het ander, de verrijzenis van Lazarus, de zieledoodstrijd in den hof der Olijven en de lichamelijke doodstrijd op den Golgotha, eindelijk zwevend boven het kruis de verrezen Christus met uitgestrekte armen de wereld zegenend.

Daar is iets aangrijpends in de wereld van denkbeelden in dat kunstgewrocht samengevat, in den ongeloofelijken rijkdom der uitvoering - noch ivoor, noch zeldzaam marmer, noch goud, noch edelgesteenten werden gespaard - in die grootsche poging van eene kunstenaarsziel om een in droomen ontwaard onuitsprekelijk ideaal te verwezentlijken. Voor dit schouwspel welt er fierheid in de ziel dat, als er zoovele talenten vergooid worden aan werken wier eenig doel is de verheerlijking van het vleesch, er toch nog zijn om de waarheid en den luister van het Christendom te voelen en uit te drukken in meesterlijke gewrochten.

Ik heb er gezien die bij dit monument voorbijgingen en een enkel woord zeiden: ‘Geidealiseerd!’. Wier hart was ver-

[p. 166]

droogd en onbekwaam om zulk een werk te genieten; waar is de kunst die geen ideaal bezit?... Anderen gingen van verre voorbij, denkend voorbij een kruisberg te gaan, wat rijker als gewoonlijk, maar toch een kruisberg, en wie gaat er naar de tentoonstelling om een kruisberg te zien? Maar de meesten bleven bewonderend staan. Want al blijft voor velen de diepe zin der zaken een raadsel, de groote lijnen zijn toch allicht verstaanbaar en de rijkdom der uitvoering spreekt tot aller oogen.

Het kunstgewrocht heeft eene waarde van 1.200.000 frs.! De Hostie alleen, samengesteld uit diamanten, waarin het monogram van Christus in robijnen flonkert, is 75.000 frs. waard. Al wat waarheid voorstelt is uit massief goud, ivoor of marmer vervaardigd; de afgodenbeelden van Bouddha alleen zijn in verguld zilver: de dwaalleer die zich in het kleed der waarheid hult.

In al die beelden is er een schat van waarneming geborgen en ieder verdiende een afzonderlijk woord. Aldus het kind Jezus in den tempel; bezie die Joodsche schriftgeleerden: de doeken van James Tissot in de beeldhouwkunst overgebracht. Hunne houding en hunne trekken drukken bewondering uit voor den goddelijken leermeester, het lieftallige kind dat zoo eenvoudig tusschen hen optreedt.

Christus aan de kolom: spottent omringt het door de schriftgeleerden opgeruide volk de martelplaats. De tegenstelling is aangrijpend tusschen de gelatenheid van den lijdenden Christus en de door hartstocht verwrongen aangezichten der toeschouwers. Men voelt dat in dat volk alle menschelijke gevoelens zijn uitgedoofd: de bloeddorstige instinkten zijn losgebroken Wreede vreugde en haat spiegelen zich in die gelaatstrekken; van de vervoering en het jubelen dat gisteren nog langs de straten weêrklonk, geen spraak meer.

Nog een woord van den verrijzenden Christus. Uit een stuk wit marmer gebeiteld, verheft hij zich zegenend boven de wereld. Dat beeld is zoo wit en zoo vlekkeloos dat het als doorschijnend is. Is het niet het lichaam van den verrezen Godmensch, die nooit de minste vlek der zonde gekend heeft?

Als gij dan, na lang beschouwen, verzadigd en verrukt de bekroning van dat kunstwerk wilt zien, draait u dan naar de vitrine van het huis Chaumet en daar, flonkerend van diamanten, zult ge zien de apotheose van den Kalvarieberg, de gekruisigde Christus regeerend over de wereld, Christus vincit!

[p. 167]

Bij het opstellen van dit artikel heb ik mij bediend van de Notice explicative, te koop bij het monument, en van de uitleggingen mij door den heer graaf de Trebons, den dienstwilligen vertegenwoordiger van het huis Chaumet, gegeven.

P. Henneckes.