Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1905

[p. 37]

Theologische kantteekeningen op Vondel's Lucifer

't Spreekwoord zegt ‘Schoenmaker, blijf bij uw leest’. Ik meen dan ook deze spreuk niet te kort te doen met deze kleine bijdrage tot de theologische toelichting van Vondel's meesterstuk: meteen hoop ik in letterkundig opzicht verdienstelijk te handelen, want wat is toch lettercritiek zonder grondige waarneming der gedachte? Een protestantsche hoogleeraar uit Noord-Nederland schreef mij onlangs: ‘Ofschoon niet tot uwe geloofsgenooten behoorend, neem ik steeds gaarne kennis van hetgeen door de Uwen wordt geschreven, omdat daar veel voor de kennis van Vondel te leeren valt.’ Wijs gesproken! Vondel's gedichten ten grooten deele, en inzonderheid Lucifer, tierden op echt godsdienstigen bodem, en zijn dooraderd van het rijkste en fijnste sap der katholieke leer: een tractaat van Suarez tot heerlijke poëzie herschapen, door 's meesters vernuft!

Waarom nu die naam van den grooten spaanschen theologant mij uit de pen vloeit? Wel eenvoudig omdat ik al meer en meer vermoed dat onze studax-dichter de banden van Suarez moet in handen gehad, of althans aanwijzingen uit suaresiaansche bronnen geput hebben. Stellige bewijzen ontbreken. Doch 't spreekt vanzelf dat, wanneer de dichter een godsdienstig onderwerp wilde op touw zetten, hij bij deskundigen om raad vroeg⁽¹⁾, hij de ernstige

(1) ‘Bij 't vervaardigen der Altaergeheimenissen had Vondel... hulp en voorlichting noodig gehad van bekwame godgeleerden. Deze was hem dan ook in ruime mate verstrekt geworden en wel voornamelijk door de Paters Jesuieten’. Van Lennep, IV, bl. 620.

[p. 38]

navorscher die er op uit was altijd de waarheid te huldigen, de nauwgezette geloovige die niet om een haarbreed de geloofsleer wilde tegenspreken⁽¹⁾. Vondel nu leefde in druk verkeer met de Jesuieten van Amsterdam. Dezen, rond 1650, kenden⁽²⁾ voorwaar de werken van hun ordebroeder Suarez († 1617). En zie, juist deze schrijver had over de engelen een tractaat geleverd, zoo breed en diep dat geen ander theoloog het er bij haalde. Ja, al had Vondel niet bij de Jesuieten, maar wel bij den geleerden Pastoor Leonardus Marius aangeklopt, dan had deze ook wellicht naar Suarez verwezen en misschien zelfs een of twee folianten van zijn boekerij uitgeleend⁽³⁾.

Wat het meest aanleiding geeft tot dit vermoeden, is wel het feit dat de drie theologische meeningen waarop, benevens de dogmatische waarheden, Lucifer gebouwd is⁽⁴⁾, voornamelijk door Suarez verdedigd worden, en wel op een manier die er een echt suaresiaanschen stempel op zet. Namelijk 1^o dat, volgens Gods besluit, het Woord zou mensch geworden zijn, al had ook Adam niet gezondigd; - 2^o dat de Menschwording des Woords aan de engelen veropenbaard werd vóór hun zonde: dit was juist een proefneming hun-

(1) ‘...Zonder dat wy evenwel in dit punt noch in andere omstandigheden van oirzaken, tyt, plaetse en wyze (waer van wy ons dienden, om dit Treurspel krachtiger, heerlycker, gevoeghelycker en leerzamer uit te voeren;) de rechzinnige waerheit opzettelyck willen in het licht staen, of iet, naer ons eige vonden, en goetduncken vast stellen.’ Zoo Vondel zelf in zijn Berecht voor Lucifer.

(2) Wat meer dan dit gissen laat: de beroemde leuvensche leeraars Lessius († 1623) en Aeg. de Coninck († 1633) behandelen breedvoerig o.a. de eerste suaresiaansche meening, waarover aanstonds. (Less., De Inc., q. I, a. 3; Coninck, De Inc., d. IV, dub. 1: beide boeken verschenen in 1645.)

(3) Vgl. J.A. Alberdingk-Thijm, Portretten van Vondel. In 't Huys van Marrijtgen Willems. - Over de betrekkingen tusschen Vondel en 't Gezelschap Jesu, zie H.J. Allard, in de Studiën, Dl. I, XXIV vlg. en passim.

(4) Nochtans dat Vondel de eerste meening veronderstelde, is niet met zekerheid uit te maken, zooals aanstonds zal gezegd worden.

[p. 39]

ner trouw; - 3^o dat Lucifer den Godmensch de vereeniging n persoon met de Godheid, de unio hypostatica benijdde: drie leeringen onder de theologen vrij behandeld, daar de Kerk er geen oordeel over geveld heeft, en daar er geen afdoende beweegredenen, voor of tegen, in Schriftuur of overlevering voorhanden zijn.

_* * _*

Wat de eerste meening aangaat, leeren eenige godgeleerden, op 't voetspoor van Alexander Alensis, Albertus den Groote, Duns Scot en Suarez, dat in alle opzicht de Godmensch de eerste is in de Voorbeschikking Gods, dat de Menschwording op zich zelve genomen, quantum ad substantiam⁽¹⁾, als voornaamste reden (ratio, of althans als even voorname reden) gehad heeft: de verheerlijking der volmaaktheid Gods, in de glansrijke volmaking van het scheppingswerk daardoor dat God zijn wezen paarde met zijn schepsel. Dus, dat Adam zondige of niet, God zou mensch geworden zijn. Christus, het vleeschgeworden Woord, meent verder Suarez, is niet slechts hoofd en koning van al de schepsels, maar nog de algemeene bronader van het bovennatuurlijk leven, d.w.z. dat hij de gratie en de glorie verdiend heeft zoowel voor de engelen als voor de menschen; ja, in zekeren zin is het heelal voor den Godmensch geschapen⁽²⁾. Grootsche en breede opvatting voorwaar die de eer van den Godmensch en zijn beteekenis in het wereldplan tot onafzienbare hoogte voert.

Nochtans heeft het tegenovergestelde gevoelen meer bijval verworven bij de geleerden. Met den H. Thomas⁽³⁾

(1) Allen stemmen er in toe dat quantum ad defectum passibilitatis et mortalitatis de voornaamste reden der Menschwording de Verlossing van het gevallen menschdom was; m.a.w. de Godmensch zou noch lijden, noch dood ondergaan hebben, indien de mensch niet gezondigd had: ook is er in Lucifer, 217-231, geen spraak van een lijdenden Godmensch, omdat t.a.p. die Godmensch nog niet bekend is als Verlosser.

(2) Suarez, de Inc., Disp. V, Sect. 2, 4, 5, 6.

(3) P. III, q. 1, a. 3. Meer hierover bij Billot, De Verbo Inc., blz. 31 vlg.

[p. 40]

beweren de meesten dat de reden der Menschwording ligt in de verheerlijking, door het Verlossingswerk, van de goedheid, barmhartigheid en rechtvaardigheid Gods, zoodat, volgens het bestaande besluit der Voorzienigheid, God niet ware menschgeworden, had de mensch niet gezondigd. En dit schijnt inderdaad beter overeen te komen met Schriftuur en overlevering.

‘Maar, heeft wellicht de lezer zich reeds afgevraagd, waar en hoe is Vondel in zijn Lucifer die eerste meening van Suarez toegetreden?’ Geen stellige verklaring daarover in het Berecht. Doch deze theologische leering wordt althans natuurlijk⁽¹⁾, al is het niet noodzakelijk⁽²⁾, verondersteld voor de tweede meening waarover straks, en door de theologanten wordt zij gemeenlijk in een en hetzelfde samenstel daarmede gebracht. Dat Vondel deze eerste meening bedoelde, is dus zeer waarschijnlijk⁽³⁾, te meer daar de Menschwording op zeer plechtige, onvoorwaardelijke wijze aangekondigd wordt, vs. 217 vlg.⁽⁴⁾; denzelfden indruk maakt op den lezer het 2^e tooneel van het 2^e bedrijf.

_* * _*

(1) Immers het tegenovergestelde der eerste meening met de tweede meening vereenigd, vertoont de volgende aaneenschakeling, die bij 't eerste aanzien een circulus vitiosus schijnt: het feit der Menschwording wordt als zeker in de toekomst veropenbaard (en nog wel als proefsteen voor de getrouwheid der engelen); die kennisgeving geeft aanleiding tot den val van Lucifer (tweede meening) en zoo tot de zonde van Adam (want de booze engel had onze eerste ouders niet bekoord, ware hij zelf niet gevallen); eindelijk van de zonde van onzen stamvader (tegenovergestelde der eerste meening) hangt het feit der Menschwording af.

(2) Het noodwendig verband wordt door velen ontkend, b.v. door Scheeben, Handb, der Kath. Dogmatik, 2^er Band, blz. 486, n. 1135. Zie ook Suarez, De Ang. L. VII, C. 13, a n. 5. De Inc. Disp. V, Sect. 4.

(3) Er kan toch opgeworpen worden ‘dat de geesten het waarom? der Menschwording in de eerste bedrijven niet beseffen (b.v. 492 vlg.): de bekendmaking der Verlossing in het 5^e bedrijf schijnt een antwoord op die vraag te zijn, volgens 's dichters opvatting’.

(4) De cijfers verwijzen naar de volledige uitgaaf.

[p. 41]

Waar de H. Schrift, de kerkvaders en theologen over de zonde der engelen met min of meer klaar- en gewisheid handelen, heet het zeer dikwijls dat een der voorname engelen, Lucifer, door hoogmoed aangedreven, God heeft willen gelijk zijn, en zich daarbij nog aan nijd schuldig maakte. Deze factoren van Lucifer's opstand worden nu weer op onderscheidene, doch vaak vereenbare wijzen door de godgeleerden opgehelderd⁽¹⁾. Hier volgen de voornaamste.

Aan nijd voor den mensch heeft Lucifer-Satan zich bezondigd sedert zijn val en doet het nog dagelijks, vermits hij afgunstig is van 's menschen bovennatuurlijk geluk, hetwelk hij voor eeuwig verloor (2037 vlg.); daarom heeft hij Adam en Eva misleid en bekoort nog steeds hun nakomelingen. Dit is nu buiten spraak.

Doch volgens sommigen was er reeds in Lucifer's eerste zonde grimmige nijd aanwezig voor de bovennatuurlijke bestemming van het menschdom, derwijze namelijk dat hij - en met hem de overige opstandelingen, - het niet verkroppen kon dat een andere natuur zoowel als de natuur der engelen tot de bovennatuurlijke orde geroepen werd. Hoogmoed baart nijd, en duldt niet dat een tweede dezelfde voorrechten geniete⁽²⁾. Dat is dan ook het geval

(1) S.Th. I, q. 63-4; Suarez, De Ang. L. VII; Scheeben, op. cit. blz. 575-583. Plaatsen uit Cypr., Greg. M. en Bern. worden door den dichter zelven aangehaald in zijn Berecht.

(2) Dit alles kan ook uit theologisch oogount aangenomen worden voor sommige natuurlijke gaven van den mensch, b.v. het verstand en den vrijen wil, waarin o.a. het ‘geschapen zijn naar Gods beeld en gelijkenis’ bestaat (Suarez. L. VII, C. 13). Vondel's Lucifer benijdt ook ‘den mensch, naar Godts beeld geschapen’ (Inhoud).
Zoohaast nu het hart een afkeer van iemand opgevat heeft, of reeds wanneer de argwaan en de wordende nijd malkander aanprikkelen, dan worden ook die natuurlijke eigenschappen van den benijde waarvan toch geenszins de nijdigaard deelachtig kan worden, door een rozekleurig vergrootglas aanschouwd. Deze echt zielkundige waarneming laat ons eenigszins den dichter verontschuldigen die in het allereerste tooneel (doch N.B. niet later) afgunst in 't gemoed legt voor het stoffelijk geluk van het eerste menschenpaar. Verzen nochtans als 30 vlg., 82, enz. zijn niet vrij te pleiten.
In het treurspel valt de opstand der engelen voor na de schepping van Adam en Eva, - wat de godgeleerden niet gladweg zullen beamen. Aldus zullen de afgunstige geesten zich zelve vergewissen van 's menschen natuurlijk geluk. - 't Is eigenlijk tegen het eerste tooneel van het stuk dat de theologanten de meeste bezwaren hebben, te meer daar hetgeen de dichter stootends veronderstelt (gelijktijdig bestaan van engelen en menschen vóór beider val, afgunst van het stoffelijk geluk van den mensch) niet noodzakelijk is tot de handeling: het treurspel mocht aanvangen met het tweede tooneel.

[p. 42]

in Vondel's treurspel, alhoewel Lucifer, vs. 1224 en 1584, het tegendeel voorwendt. ‘Geen mensch in onzen hemel!’ zeggen en herzeggen de muitelingen⁽¹⁾. De openbaring van 's menschen bovennatuurlijke bestemming geschiedt door Gabriël, vs. 208-16; Gods heraut stelt zelfs vrij scherp den plicht der Engelen Bewaarders voor (234 vlg.), waartegen dan ook later de misnoegden meermalen bitsig opkomen.

Hoe wilde verder Lucifer, door hoogmoed en nijd gelijk worden aan God? Een onvoorwaardelijk streven naar volkomen gelijkheid schijnt al te onbezonnen, inzonderheid in een engelenverstand. De godgeleerden wijzen dan ook meestal op de zucht naar volkomen onafhankelijkheid: een eigenschap welke voorwaar naar de godheid zweemt. Lucifer zou begeerd hebben voor zich zelven zijn laatste einde te zijn, finis ultimus, ofwel aan zich zelven alleen zijn natuurlijke of bovennatuurlijke gaven te danken te hebben, in stede van ze aan God, oorsprong van alle goed, te moeten toeschrijven. Vondel's Lucifer knarst dan ook:

'k Misdanck me dan dit leen, als 't immers leen moet heeten!⁺

Doch er is meer in het treurspel.

_* * _*

‘...hier dient inzonderheit aangetekent hoe wy om den naeryver der hooghmoedige en nydige geesten te heftiger t'ontsteken, den Engelen de geheimenis van het toekomende menschworden des Woorts, door den Aertsengel Gabriël, Gezant en

(1) Van het 3^e bedrijf af, wordt evenwel deze reden tot afgunst overvleugeld door den nijd om de Menschwording (tweede en derde meening).

+ 1600

[p. 43]

Geheimenistolck der Godtheit, eenighzins ontdecken; hier in (onder verbeteringe) volgende, niet het gevoelen der meesten, maer zommiger Godtgeleerden, naerdien dit ons treurtafereel rycker stof en luister byzet...’)

Aldus Vondel in zijn Berecht. Die Godtgeleerden zeggen dan ook gemeenlijk⁽¹⁾ dat juist in die bekendmaking aan de engelen de beproeving hunner getrouwheid bestond, vermits hun daarmede opgelegd werd de Godheid in die lagere menschelijke natuur te erkennen en te aanbidden. De zonde der engelen was dus eerst en vooral een zonde van hoogmoed, daar zij zouden geweigerd hebben als hun Heer en Hoofd het vleeschgeworden Woord te huldigen. ‘Non serviam’ klonk hun antwoord op 't gebod:

Dat alle d'Engelen hem passen aen te bidden.⁺

Deze tweede suaresiaansche meening is de volstrekt noodwendige grondslag der derde meening.

_* * _*

Voormelde verklaringen zijn evenwel nog niet toereikend om hoogmoed en nijd in Vondel's hoofdpersoon te begrijpen. Laat ons andermaal Suarez' lijvige boekdeelen openslaan.

Hoe heeft Lucifer, volgens den grooten geleerde, terzelfdertijd door hoogmoed God willen gelijk zijn en zich aan nijd plichtig gemaakt?

Zooeven zag de lezer, hoe volgens Suarez' tweede meening, de veropenbaring van Gods menschworden een beproeving voor de engelen werd. Wat zal een hoog-verheven geest, die in staat was door trots en afgunst te falen, wat zal hij gevoeld hebben bij zulk een aankondiging waardoor een Godmensch ja, maar toch een mensch, als aanbiddingswaard, als hoofd der engelen en wellicht als bron van hun bovennatuurlijk leven voorgesteld werd? Suarez antwoordt: ‘Luciferum invidisse homini Christo unionem

(1) Redenen voor en tegen bij Suarez, de Ang., L.V, c. 6, a n. 5. - Zie Baumgartner, Joost van den Vondel, XI (blz. 213 vlg. der duitsche uitgaaf).

+ 226

[p. 44]

hypostaticam⁽¹⁾. ‘Waarom, zoo heeft hij gedacht, werd die oneindige waardigheid der vereeniging in persoon met God, niet eer aan de natuur der engelen geschonken? Waarom ben ik niet aldus aan God gelijk en boven alle schepselen verheven? Ik wou die waardigheid voor mij zelven.’

Om deze zijn (derde) meening te staven, beroept zich Suarez op vroegere theologen en op eenige kerkvaders. En werkelijk is deze opvatting zeer aannemelijk, is men eenmaal de vorige suaresiaansche meeningen toegetreden; zeer wijdstrekkend daarbij en grootsch, daar zij de geheele wereldgeschiedenis, van de beproeving der engelen tot het laatste oordeel toe, samenvat in de eene gedachte van den kamp tusschen den Godmensch en zijn aartsvijand Lucifer-Satan, aldus homicida ab initio (Joann. viii, 14) in den ruimsten zin.

_* * _*

Nu blijft de vraag toch: heeft Vondel die derde meening in zijn treurspel verwerkt? Uitdrukkelijk wordt zij niet vermeld in het Berecht, zij is echter genoegzaam aangewezen in dien ‘naeryver’ om het ‘menschworden des Woords’. Insgelijks in de woorden van den ‘Inhoud’:

‘(het menschworden) waer door het Engelsdom voorbygegaen, de waerachtige menschelycke natuur, met de Godtheit vereenight, een gelycke maght en Majesteit te verwachten stont: waerom de hoovaerdige en nydige Geest, poogende zich zelven Gode gelyck te stellen, en den mensch buiten den homel te houden....’.

Dat is de wetsteen om dees heirbyl op te scherpen!⁺

schreeuwt Lucifer zelf in een uitval van rechtzinnigheid. En dit gevoelen wordt door Rafaël gebrandmerkt als afgunst en nijd. Reeds vroeger (vs. 468, 513 vlg., 523 vlg.) had Lucifer beweerd dat de Godheid beter zich verbonden had met de natuur der geesten. Vs. 574 gebruikt hij een messianischen tekst

...d'aertkloot blyft myn steun en voetschabel,

(1) De Ang., L. VII, C. 15, n. 24; zie C. 13; - Corn. a Lap. in Apoc. XII, 4. Zeer zaakrijk daarover Scheeben, op. cit. blz. 581-3.

+ 1561

[p. 45]

nadat hij gezworen had

Te heffen (zijnen) stoel in aller heemlen trans...;

wat wel denzelfden wensch uitdrukt als:

En wacht u, boven ons, een hooger maght te kennen.⁺

Andere bewijzen worden beter hieronder aangehaald, bv. 419, 443, 499, 601, 1209, 1422, 1442, 1542 vlg., 1587-8, 1697-9, 1962, 2017 en passim.

‘Lucifer's zonde, zal men wellicht hiertegen inbrengen, wordt eenvoudig als Staatzucht gekenmerkt, b.v. in den Reizang na het 3^e bedrijf.’ Deze opwerping echter houdt geen steek. Er kan immers geen spraak zijn van het bekomen eener heerschappij over de engelen, vermits Lucifer reeds de Stedehouder Gods is, doch slechts van het behouden dezer alleenheerschappij ook tegenover den Godmensch: die Staatzucht duldt geen anderen heerscher over al de schepselen:

Geen majesteit braveer' met scepter, nochte kroon⁺
Ten zy ik haer beleene uit mynen hoogen troon.

Vgl. 1587-8. Ja, die Staatzucht omdat zij wenscht (op de uitgelegde wijze) met God gelijk te zijn, steekt God zelf naar zijn kroon (1962 en 1986).

Een gewichtiger tegenbedenking luidt als volgt. Op menige plaats schijnt Lucifer en de andere engelen slechts afgunstig te zijn - en nog op tamelijk onbepaalde wijze - van de bevoordeelde plaats, die voor het menschdom in 't algemeen weggelegd is; m.a.w., de nijdigaards onderscheiden niet altijd zeer net wat aan den Godmensch alleen, en wat aan het menschdom beschoren is. Zelfs staat er Adam, het menschdom, de mensch, de menschen⁽¹⁾, waar men, volgens de derde meening, Godmensch zou verwachten. Doch Adam verpersoonlijkt niet zelden het menschdom, en dergelijke uitdrukkingen als deze laatste zijn een collectivum dat inderdaad op den Godmensch uitkomt⁽²⁾. En het gebruik van dit verza-

+ 1549

+ 1546

(1) B.v. 371, 390, 459, 501, 513-4, 597, 855, 1201, 1209, 1219, 1224, 1442, 1520-1, 1553, enz.

(2) Zooals uitdrukkelijk vs 893, 1015, 1444, enz. - De lezer gelieve niet te vergeten dat Vondel's engelen nijdig zijn ook om de bovennatuurlijke bestemming aller menschen, waartoe zelfs zij medehelpen moeten als Engelen Bewaarders. Zie boven. De verschillige grieven der engelen worden in hun klachten vaak dooreengeslingerd.

[p. 46]

melwoord is licht te wettigen, daar de Menschwording een verheerlijking is voor al de menschen, voor het geheele menschdom.

Daarenboven dat Lucifer in 't eerst zijn persoonlijken nijd tegen den Godmensch niet al te onbeschaamd laat aan den dag komen, voornamelijk wanneer hij met Gabriël, en niet met gewonnen aanhangers omgaat; dat verleiders als Belzebub, Apollion en Belial liever tegen Adam uitvaren dan met name tegen den Godmensch; dat de misnoegde geesten, in hun eerste klachten, doorgaans gemeenplaatsen uitkramen over het behouden van hun ‘socialen stand’, - dit alles ligt in den aard der zaken, en laat zich opperbest overeenbrengen met de betrekkelijke duisterheid der openbaring door Gabriël in het 1^e bedrijf gedaan, en niet veel klaarder in het 2^e bedrijf in zijn onderhoud met Lucifer toegelicht⁽¹⁾. Echt psychologisch! Maar deze aanvankelijk mindere klaarheid in de onbeschofte uiting der gevoelens, vergt inspanning van alwie tot het laatste vers wil verstaan.

Een gewichtige gevolgtrekking: daar alles theologisch en zielkundig kan uitgelegd worden, vallen sommige beweegredenen voor de ‘allegorie’ in Lucifer in duigen: niet om de allegorie heeft Vondel zekere trekken in zijn stuk ingevoerd.

Ondertusschen staat het vast dat al de booze engelen de verheerlijking van het menschdom door de Menschwording benijden, al wenschen zij niet, elk voor zich zelven, deze unio hypostatica: ‘deze Menschwording, klinkt het herhaaldelijk, is een miskenning onzer eerstgeboorte.’

Dat Godt zyn wezen wil met Adams wezen strengelen!⁺
...Daar hoort ghy kort en klaer den gront van hun verdriet.

Vgl. 965, 1241

Och, smachten de Luciferisten,
Och Engelsdom, wou God zich paren met uw wezen!⁺

Daar nu de oproerigen die vereeniging met de Godheid voor het ‘Engelsdom’ wenschen, wordt het al aanneme-

(1) Let reeds in het Berecht op het woord eenighzins; 218 menschdom, 230 's menschen; 488, 549, enz.

+ 915

+ 894

[p. 47]

lijker dat zij Lucifer, op het einde van het 3^e bedrijf, goddelijke hulde bewijzen. Hij schijnt hun inderdaad de voorstander der engelennatuur: zijn eer is de hunne (1218, 1240). En het ligt voortaan voor de hand hoe Lucifer's gevoelens voor hen een aanleiding worden tot val⁽¹⁾, hoe zij hem metterdaad willen ondersteunen (1204 vlg.).

Hoe die wensch naar persoonlijke vereeniging met God niet ondenkbaar is in een reeds bestaand wezen, in een engelenverstand, legt Suarez uit in De ang. L. VII, C. 6, 7, en voornamelijk in C. 13, n. 2 en 10. In het treurspel blijft het toch niet bij een onwerkdadigen wensch: Lucifer en de zijnen, hoe zij ook in den aanvang hun poging voor zich zelven en voor anderen verbloemen, willen gewapenderhand God dwingen die vereeniging in persoon aan een engelennatuur te schenken, of althans beletten dat die eer aan het menschelijk geslacht te beurt valle. (De zonde wordt eerst in den strijd als volkomen bedreven aanzien: zoo althans denkt er Rafaël over in het 4^e bedrijf.)

Dat zal ik keeren, is het anders in myn maght.⁺

Het lust me met gewelt dien zetel te bestormen...⁺

Wij zweeren u...
Te zetten op den troon aen Adam toegeleit...⁺

Helpt den Hemel voor Adam nu sluiten⁺

En zyn bloet.

Ghy draeght alree de kroon des hemels op uw kruin.⁺

(Den Stedehouder) die de kroon⁺

Der kroonen op zyn hoofd wil zetten

Om neffens u, en boven al

Te triomfeeren....

Zoo moet het gaen, die Godt, en zynen stoel bestormt.⁺

(1) Suarez, De Ang. L. VII, C. 18, n. 13-4, 16: ‘peccasse ceteros angelos appetendo unionem hypostaticam alicui naturae sui generis, i.e. angelicae, et ad hoc suasione Luciferi inductos fuisse. - Solus Lucifer unionem sibi appetiit; alii vero Lucifero. quem ut principem et veluti caput totius angelici ordinis suspiciebant, ejusque exaltationem, tamquam, uniuscujusque propriam et in singulorum dignitatem redundantem, appetebant.’

+ 410

+ 601

+ 1209

+ 1282

+ 1422

+ 1697

+ 2017

[p. 48]

Hier eerst varen wij met volle zeilen op de golven van Vondel's titanische verdichtingen: immers in de H. Schrift is er niet een voorbereide strijd tegen God gemeend, maar eer een straf, gewapenderhand na de zonde der engelen door Michaël uitgevoerd (Apoc. xii, 7), waartegen dan ook Lucifer zich met geweld poogde te verweren. De zonde der engelen was oogenschijnlijk een kortstondige, louter geestelijke, een gedachte en wilsuiting elkander meegedeeld. Die voorbedachte veldtocht integendeel, evenals de langdurige beraadslagingen die voorafgaan, strooken minder goed met de engelennatuur, en behooren tot de Vondeliaansche voorstelling. Overigens Vondel's engelen voeren de wapens reeds vóór hun opstand.

_* * _*

Tot nu toe was er uitsluitend spraak van de openbaring der Menschwording: noch goede noch kwade engelen kennen den Godmensch als Verlosser. Deze tweede openbaring geschiedt slechts na Adam's zonde (vs. 2138, vgl. 2174 vlg.). De theologanten hebben hier niets tegen.

Naar 's dichters opvatting is de gewapende opstand maar een middel geweest om de verheerlijking van den mensch, d.i. de verheffing van het menschdom tot de bovennatuurlijke orde en de Menschwording zelve, te beletten. Zoodra Lucifer op dien weg niet terecht komt, ziet hij naar een ander middel uit: den val van Adam (2037 vlg.). Wanneer deze zich aan de verboden vrucht vergrepen heeft, ontdekt de Godheid dat de Godmensch ook Verlosser zijn zal van het gevallen menschdom.

Verre dus dat Adam's bekoring door Lucifer de Menschwording verhindert, levert zij integendeel, daardoor dat zij aanleiding geeft tot een Verlossing, een reden meer tot de Menschwording zelve: 't is de Godmensch zelf die het geknakte menschdom tot de bovennatuurlijke orden terugvoert. Voor goed verijdeld is nu het plan van den helschen dwingeland: want door de Verlossing blijft geen mensch meer verstoken van de bovennatuurlijke gaven, tenzij uit eigen wil en persoonlijke schuld⁽¹⁾.

(1) Zoo is de ontknooping van het treurspel eerst volledig met de belofte van een Verlosser. En Witsen-Geysbeek slaat den bal mis waar hij het laatste tooneel een onnutten staart noemt. Nu blijft de vraag toch: mocht de dichter zulk een veelomvattend onderwerp in één treurspel besluiten? Ware hier een trilogie niet de echte manier geweest? Inderdaad, volgens den aanleg van het stuk gelijk wij het nu lezen, schijnt de kern der handeling wel gelegen in den strijd: het laatste tooneel staat er slechts opdat geheel de zondegeschiedenis te berde kome.

[p. 49]

Hoe omvangrijk toch Vondel's onderwerp! Geniale opvatting, waar al het belangwekkende van 's menschen lot, en ‘al het tragische der zondegeschiedenis als in een brandpunt vereenigd zijn’. Aldus Baumgartner in zijn Joost van den Vondel (blz. 230 der duitsche uitg.).

_* * _*

Meermalen reeds heeft zich de gelegenheid voorgedaan de theologische ἀϰρίβϵια van den dichter te bewonderen. Daartoe dient nog wat volgt.

1.

De leering over God, voornamelijk in den 1^en Reizang, werd reeds door vele critici gewaardeerd. Wij merken liever op hoe de bijbelsche gedachte: God is licht, de Godmensch is licht uit licht, met steeds nieuwen glans fonkelt (216, 220, 291, 328-9, 357, 409, 414, 474, 513, 733, 741, 774 enz. Vlg. o.a. Is. lx, 19-20; i Joann. i, 5; Apoc. xxi, 23).

2.

De verdeeling der engelen in 9 koren (241 vlg.) komt, althans hoofdzakelijk, overeen met de gewone leer der theologen sedert Pseudo-Dionysius. Waar Vondel aan zekere engelen de ‘gestarnten en ronde hemelklooten’ laat draaien, kan hij zich beroepen op talrijke oudere schrijvers. De voorstelling der engelen kon niet anders dan anthropomorphisch zijn, ook wat hun driften betreft; dat zij nochtans soms al te stoffelijke, zinnelijke neigingen hebben, werd reeds boven toegegeven. Insgelijks is de gedaanteverwisseling van Lucifer (1941 vlg.) en van de andere verdoemde geesten (1973-7) afkeurenswaardig, voornamelijk indien men vs. 1951-8 geheel en al letterlijk moet verstaan, waaraan men toch twijfelen kan. Middeleeuwsche afbeeldingen zijn hiervoor geen voldoende verontschuldiging. Doch, afgezien van deze vlekken, tracht Vondel de on-

[p. 50]

	stoffelijke natuur der engelen zoo etherisch mogelijk af te malen^(1). Alzoo, in den strijd, geen woord van wonden en bloedvergieten. - Daarover meer in mijn uitgaaf, I Aanhangsel, §§ II en IV (Gent 1902). Op een paar plaatsen (1086, 1326) schijnt de kennis der goede engelen van den Rei niet volmaakt genoeg voor geesten; men kan nochtans een bevredigende uitlegging dezer verzen geven. Wat de godgeleerdheid oordeelt over een voorbereiden hemeltocht, over den tijd waarin het stuk speelt, werd reeds boven aangestipt.
3.	Volgens de algemeene leering leefden de engelen in den hemel zonder nochtans God van aanschijn tot aanschijn te aanschouwen; daar ook hebben zij gezondigd. De voorstelling met hoven, paleizen, transen, enz. moest de dichter in zijn verbeelding scheppen. Dat de engelen onder malkander gedachten wisselen, dat de booze geesten tot val gebracht werden door een voornamen, ja door den voornaamsten misschien onder hen, dat zij allen te zamen zondigden, dat er afvielen uit alle koren (1410 vlg.), dat de getrouwen toch veel talrijker bleven dan de opstandelingen: ziedaar zooveel meeningen door Vondel aangenomen, welke de theologen gereedelijk zullen onderteekenen.
4.	Bewonderenswaardig is doorgaans de juiste beschrijving van den staat onzer eerste ouders, vóór en na de zonde (105-125, 207 vlg., 2052-2061, 2128 vlg.)^(2) te meer daar Vondel leefde in een tijd waar over de erfzonde veel geschreven en gewreven werd. Dit alleen zou kunnen bewijzen dat de dichter zijn inlichtingen uit echt katholieke bronnen geput heeft. Waar er vs. 2049 verondersteld wordt dat ook indien Adam zondigt zonder dat er een Verlosser komen zal, een ‘kleen getal’ menschen toch tot het bovennatuurlijk geluk kan geraken, liever dan op een verstrooidheid van Vondel

(1) Dit had men te Utrecht, in 1904, nog meer moeten in acht nemen, al was het maar voor de kostumeering. Daarom, hoe verdienstelijk dan ook in menig opzicht, voldeed deze opvoering van Lucifer onzen godsdienstzin niet.

(2) Vgl. Vondel's Berecht voor Adam in ballingschap.

[p. 51]

te denken, schuive men die onnauwkeurigheid op de drift en de zeer begrijpelijke onkunde van Lucifer; overigens deze spreekt zich zelven tegen in vs. 2067.

5.

Een deel der straf van Adam en Eva, de verbanning uit het aardsch paradijs, gaat uit van Michaël (2146): in de H. Schrift (Gen. iii, 23-4) is het God zelf die dit vonnis velt en uitvoert. Ook de inkerkering der duivelen in de hel geschiedt op bevel van Michaël (2160 vlg.). Dat de helsche geesten heerschers zijn over de heidensche wereld en invloed uitoefenen op het afgodendom (2063 vlg.) is een gedachte die vaak bij de kerkelijke schrijvers voorkomt, en dan ook in zekeren zin moet aangenomen worden. Vlg. Deut. xxxii, 17; Ps. xcv, 5; i Cor. x, 20. Met een woord, in bijzaken, voornamelijk waar de inkleeding van het treurspel het vereischt, wijkt Vondel niet zelden af van de meest gewone leer. Bijzaken toch ziet men door de vingers bij een dichter: men weet wel dat hij het niet zoo meent. Doch in de hoofdlijnen zijn Vondel's verzen doorvoed van de echte leering^(1); zij maken op godsdienstige gemoederen een weldadigen indruk, een heel anderen dan b.v. De Ondergang der eerste Wareld, waar de kern zelf uit veronderstellingen spruit, waar een godgeleerde niet om kan. Poëzie op stootende verdichtingen tierend is niet ten volle genietbaar, zoowel als - men vergete het toch niet! - poëzie uit valschheid opwassend geen poëzie meer is.

_* * _*

Och, hadden altijd onze dichters den Meester nagevolgd ook in zijn benuttiging der H. Schrift. Onze letterkunde zou dan aan zooveel smakelijke lettervruchten rijker zijn. Hier vooral is Vondel nauwgezet, ja angstvallig: hij wacht zich wel een tekst in een verdraaiden zin aan te wenden.

(1) Op Lucifer kan toegepast worden wat Baumgartner (op. cit. blz. 263) zegt van Vondel's leerdichten: ‘Er zeigt sich da als einen eminent theologischen Dichter, vielleicht nächst Dante und Calderon als einen der grössten, welche das katholische Dogma verherrlicht haben.’ Hoe steken hiertegen de dolle opwerpingen der Predikanten af die het stuk valsch, afgodisch, heiligschennend vonden!

[p. 52]

't Spreekt vanzelf dat hij de gewone uitlegging der schriftuurverklaarders uit zijn tijd volgt, en aldus op ettelijke plaatsen een tekst gebruikt in een zin die nu zelf bij de strengsten geen bijval meer geniet. Alzoo b.v. in het adduxit van Gen. ii, 9 moet men niet een ‘ommegang van hondertduizent dieren’ (85), d.i. een optocht voorbij Adam, een ‘processie’ zien⁽¹⁾. In Hebr. i, 6 et cum iterum introducit primogenitum... is er spraak van het laatste oordeel; in vs. 226 duidt die tekst op het oogenblik der Menschwording.

Daarbij om zijn spel zoo hemelsch mogelijk te maken heeft Vondel uit de Schriftuur zooveel geput als hij maar kon. Eerstens wat de keus der personen aangaat, noemt de dichter al de goede engelen die in de kanonieke boeken vermeld zijn, en wel met hun karakter en gepaste bezigheid. Schieten die namen te kort, dan gaat hij uit het 4^e Boek van Esdras zijn Uriel halen, of geeft aan sommige geesten menschennamen uit de H. Schrift, als Ozias, Azarias (2155, 2163), die volgens de woordafleiding op engelen toepasselijk zijn. Azarias overigens is Rafaël's naam in het boek van Tobias. Maceda (2165) is in de Schriftuur een plaatsnaam, doch zijn beteekenis incendium maakt hem geschikt voor den engel die ‘den zwavelpoel onsteekt in 't middelpunt der aerde’. - Namen voor den duivel had Vondel bij de vleet in de heilige Boeken. Apollion, Belial, Belzebub worden onderscheidene engelenpersonen. Satan, Azazel (Lev. xvi, 10, hebr.) en Asmodeus (Tob. iii, 8) konden wegblijven.

Verder zijn geheele verzenbrokken slechts aaneenschakelingen van teksten, b v. 221-31. Wat al meesterlijke aanwendingen konden hier aangehaald worden⁽²⁾? Ja, men zou kunnen staande houden dat er niet één belangrijke tekst over de engelen bestaat dien Vondel niet verwerkt heeft. Deze zucht om uit de H. Schrift den ‘honig te zuigen’ heeft zelf den dichter wel eens een part gespeeld! Vs.

(1) Het woord ommegang moet zóó verstaan worden, alhoewel het elders bij Vondel ook in de beteekenis van gezellig verkeer voorkomt. Vondel immers verstond zóó, met zijn tijdgenooten, de plaats uit de Genesis.

(2) B.v. 220: Hebr. I, 3; 301 vlg.: Is. VI, Apoc. IV, 8, enz. Zie de aanteekeningen in mijn uitgaaf.

[p. 53]

1491-3 schijnt Rafaël reeds de visio beatifica te genieten, d.i. Gods aanschijn te aanschouwen, want de aangewende teksten hebben duidelijk dezen zin. Quandoque bonus...

Eindelijk in eenige uitdrukkingen die bij 't eerste aanzien vreemd voorkomen, erkent men bij nader onderzoek den invloed der gewijde Boeken. Zoo Almogendheden 5; roest 121; goden 257, 588, 1159; Adams lenden 420; hemelsch heir 972, voor de sterren; Sterken 2138. Waar (1381) leviathans overdrachtelijk de booze engelen beduidt, dacht wellicht Vondel op Is. xxvii, 1.

Reeds veel te lang zetten wij het geduld van den lezer op de proef! Doch waarom ook is Vondel zoo zaakrijk, dat wanneer men aan 't ontleden gaat, er geen einde aan komt!

J. Salsmans, S.J.