Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1905

[p. 376]

De last
Roman in twee deelen door G. Vermeersch
Van Dishoeck. Bussum. 1904

Een boek van wanhoop. - Een boek van zedelijke ellende. De bandversiering van Herman Teirlinck brengt ons de hoofdgedachte voor de oogen: 't leven een ondragelijke last!

Een ondragelijke last: omdat de droeve held van heel dit droevig verhaal gebukt gaat onder de macht der dierlijke verlangens van geslachtsdriften, der passie voor drankmisbruik; omdat geen enkel streven naar hooger den wulpschaard bij machte is op te wekken uit den roes van zijn baldadig dronkemans-losbandigheid.

Zoo schijnt me dit werk wel te zijn: een uitstalling van dierlijkheid en verdierlijking, een beschrijven - met een wondere kracht van naturalisme - een beschrijven van physieke en moreele onreinheid. Dit alles badend in een lucht van zwartgallig pessimism; weggeslingerd in een draaikolk van niet te behelpen fatalism. 't Doet u walgen en afwerend de armen uitsteken naar al die ondeugd, naar heel die booze doening van wat, in een bedorven menschenziel, kan leiden tot misdadigheid en afzichtelijken haat, tot wanhoop en zelfmoord.

De schrijver van dit boek maakt geen apotheose van 't kwaad. Hij doet er voor terugdeinzen. Hij vraagt zelfs geen medelijden voor den ongelukkige die, beïnvloed door omgeving en omstandigheid, gedreven wordt tot de uiterste wandaad. En dát zou ik hem wel verwijten willen. De lezing van De Last lokt geen deernis uit het hart, maar afkeer alléén; brengt tot geen vastberadenheid, maar tot moedeloos verafschuwen.

En nochtans, had G. Vermeersch het maar eventjes aangedurfd! Hij had kunnen maken van zijn boek een opwekking tot beter en gezonder willen, een hulp tot dragen van den moeilijken levenslast.

[p. 377]

Hij had de gelegenheden voor handen, ze lagen er voor 't grijpen. Op de pastorij b.v., waar Jan en Romme ondertrouw gaan doen, dáár had hij den priester een taal kunnen doen spreken die dóór-drong tot in de herten der verloofden. En hij legt den pastoor flauw-prekende woorden op de lippen, woorden van onbeduidende oppervlakkigheid! Hij had van dien priester moeten maken een soort opzweeper in plaats van 't geen hij noemt een ‘mensch, de kalmte van doode dingen’. Dan zou er in den verdwaalden jongen een zielestrijd zijn ontstaan, die nu geen plaats grijpt. Want de schaamte die hij gewaar wordt is geen opborrelen van goede neigingen, die te velde trekken tegen zijn slechte inborst. 't Is enkel een lichamelijk voelen van ongemakkelijk-zijn, het niet-durven-opslaan der oogleden in 't bijzijn van iemand die een levend verwijt is voor zijn ondeugd. Zoo iets brengt nooit tot inkeer, zelfs niet tot strijd. En dát hadde ik wel ééns in die lange geschiedenis gewenscht. Al ware de de ontuchtige dan nog bezweken! De lezer zou er ten minste in gevonden hebben een aanmoediging tot eerbaar leven en een weemoedig erbarmen voor de zwakheid van den zondaar.

Maar nu! De arme duts, die de hoofdpersoon is van dit verhaal, hoort nooit meer de klanken der kristelijke zedeleer weerklinken. Alle soorten van koddige theoriën worden hem door zijn makkers aan 't verstand gebracht. Zijn vriend Cies kan geen huwelijk goed keuren of 't moet door de vrouw zelf aangevraagd zijn; Zuul is tegen alle huwelijken omdat ‘de rol van de vrouw onzedelijk is’, omdat ‘het bestaan een gedurige leugen is’. En dan, die schepping van Vermeersch' fantazie: Van Damme! Een soort fakir die leeft op water en brood, die Boeddha aanbidt naast den Zaligmaker, en malle spreuken uitgalmt over zuiverheid en versterving waardoor hij de wereld wil beheerschen. Zoo'n vodde-devoot, die zich oefent ‘in 't ophouden van zijn adem en knipt binst, met kleine eindjes, zijn tongvlies los’ is wel niet geschikt om boetvaardigen te maken.

Overigens de schrijver schijnt er aan te houden de goede invloeden zoo onbeduidend mogelijk voor te stellen.

Zoo is 't gelegen ook met de herinneringen aan vroeger geloof die soms opkomen in den dronkaard, maar zonder vastheid; met het aanschouwen van Kristus- of Mariabeelden die zijn ontnuchterden geest geen hamerslagen kunnen toebrengen van wroeging en gewetensangst. Alles gaat zoo geleidelijk voorbij.

[p. 378]

‘Hij wierp op het kruis maar even een schuwe blik, vol pijn die vlijmde door zijn vleesch, omdat hij de macht tot zelfkastijden miste en zich voelde wegzinken in geniepige schrik voor de smart welke eene opoffering vergde.’ (I blz. 138).

Zoo is 't eindelijk gelegen met de liefde voor zijn moeder, die bij Jan toch nog altijd boven drijft, maar geen uitwerksel heeft op hem tot beterschap. ‘Och, zijn moeder! Hij ging er in lange tijd niet meer heen en ze kwam nu voor hem staan als een uitdrukking van de hoogste troost Doch hij dierf daar niet meer gaan, aan niemand dierf hij zijn ongeluk bekennen, zij zou hem doorgronden en raden en hij zou van schaamte verzinken. Neen, daar moest hij niet meer gaan, de aanschouwing van haar oud wezen was hem voortaan ontzegd en de troost die hem dat gaf. Hij had niets meer, niets, geen genegenheid, geen liefde, hij kon er zelfs geene meer zien omdat hun betuiging evenals medelijden hem aan zijn ongeluk herinnerde.’ (II blz. 195-196)

Om dit alles nu in één woord samen te vatten: ik had wat meer schoone gevoelens willen zien en wat minder dat altijdslechte! Maar, dan had De Last niet meer geweest De Last van Vermeersch! 't Is waar. En gelijk het boek daar vóór me ligt vind ik het een machtige brok uit het ontuchtige leven van 'nen dronkaard, met zijn gewone blooheid voor 't lachen van anderen om zijne onredelijke zedeloosheid. Maar ik houd niet veel van zulke monografies: waar geen enkel reine figuur in optreed, die dan toch óns verlangen naar zuiver aandoeningen tevreden komt stellen. Dat het leven, gelijk Vermeersch het schildert, niet onwaar is, kan worden volgehouden. Monsters zijn niet uit de wereld. Maar 't had ook niet onwaar geweest indien 't was opgevat lijk ik het wenschte; aan kunstwaarde zou zijn boek niets verloren hebben, ik hadde het met meer genot gelezen en de schrijver zou een betere daad hebben verricht.

Dat is wat ik tegen de strekking van dit werk heb in te brengen. Daar nu Vermeersch het tóch zoo heeft opgevat, blijft er mij enkel te verklaren dat hij meesterlijk zijn idee heeft uitgevoerd. Soms zijn de psychologische toestanden wat langdradig beschreven en hier en daar zijn er ook wel tegenstrijdigheden in de karakters met ietwat onvaste lijnen afgeteekend, maar, over 't algemeen, loopt het verhaal met ingrijpende macht tot waar het komen moest: zelfmoord.

[p. 379]

Van 't begin af is Jan - de hoofdpersoon - letterlijk overmand door zijn slechte driften, en, zoo hij ze niet in daden overgiet, dan is het enkel uit blooheid. Hij trouwt om zijn passie te voldoen; maar kent geen echte, duurzame liefde en zondigt nog den dag zelf van zijn huwelijk! Dan komt de moeheid, de zucht naar nieuwigheden, de haat voor zijn schoonmoeder, die hij slordig vindt, die zijn geldt achterhoudt, die hem niet kan lijden. Dát is een fraaie brok, doch steeds in 't leelijke. Het kan nu paradoxaal schijnen, maar 't is zoo. Die schakeeringen van haat en nijd, die evolutie in dat wild-woeste vijandschap tusschen schoonzoon en schoonmoeder zijn tafereelen om in een Dante's hel te plaatsen.

En eindelijk, wanneer Jan verneemt dat zijn vrouw hem heeft bedrogen dan is 't een reddelooze wanhoop. In alle zijne droefheden was 't immer ‘de straat die hem aantrok’, 't versmoren van zijn ongeluk in den drank, dagen lang, waar hij redding zocht. En nu, nu ‘voelde hij geen weemoed meer, hij was alleen bezield door de wil om er gedaan mee te maken, daar zijn toestand onhoudbaar was... Waarom lijden? Waarom strijden?... Hier lag 't einde van alles, hier, in die gracht, die uitwasemde dood en verrotting; hij zou hier vergaan lijk alles en geen last zou zijn schouders nog drukken...’ (II blz. 208).

Waarlijk in 't beschrijven van ellende naar ziel en lichaam is De Last een boek van groote waarde. Prachtwerk! Maar 'k blijf me altijd nog afvragen: waarom toch steeds het volk zóó afgeschilderd? Zoo dóór en dóór slecht? Waarom zoo een type van ondeugd, met zulk een schrijverstalent afgeteekend en geboetseerd? Waarom zulk een leven verhaald waar woekeren slechts planten van vergif en waar rondwuiven uitwasemingen alléén van rioolgeuren, een leven zonder hemel, zonder zon? Boeken die eindigen als dit: met onbeholpen wanhoopskreten, bewijzen: gemis aan echte levensopvatting, en verwaarloozing van een manhaftige ‘Weltanschauung’.

Aldus klinkt de laatste bladzijde van De Last: ‘Nog eenmaal keek hij (Jan) rond, voelde ondanks zich een rilling en sprong. 't Water plonsde met dof gerucht, rondde in wijde kringen uit en een regen van spetters drupte. Zijn woelende armen sloegen 't plonsende vocht en zijn beenen verwarden in 't wies. Nog eenmaal kwam zijn hoofd boven en hij riep benauwelijk tusschen 't gezijpel van 't water: Onze Heere help mij! Daarna

[p. 380]

zonk hij voor goed weg, nog eenige golvingen ruischten, dan werd langzaam alles effen en stil.’

Een boek van wanhoop en zedelijke ellende!

Waarom er geen opbeuring in gebracht tot het goede, die den Last zou helpen dragen en 's menschen bestaan maken tot een hymne van hoop al schetteren dan ook de droeve geluiden der nijpende smarten?

Karel Elebaers.