Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1904

[p. 66]

Het onderwijs in Russisch Polen

Onder de maatschappelijke vraagstukken, die thans in alle beschaafde landen de hoofden bezighouden, heeft de opvoeding zeker een plaats van belang. Van verre heeft Rusland het voorbeeld gevolgd, dat van 't Westen kwam. De laatste jaren der regeering van Niklaas II waren jaren van hervormingen. Die hervormingen strekten zich echter niet uit over 't gansche Russische rijk, namelijk niet over de streken, bij 't eigenlijke Rusland ingelijfd. Enkel nu en dan komt er over die verweesde gewesten als een schuwe schemer van 't licht.

Voor Polen in 't bijzonder is dit het geval, voor dat gedeelte van Polen althans, dat krachtens 't congres van Weenen in 1815 aan Alexander I werd afgestaan als ‘het koninkrijk Polen.’

Dit ‘koninkrijk Polen’ wordt belemmerd in zijn geleidelijke ontwikkeling door het Russisch bestuur en vooral door de Russische ambtenaren.

De maatschappelijke toestanden en de schoolquaestie in dit land zijn ten uiterste belangwekkend; maar in Vlaanderen zoowel als in gansch Westelijk Europa zijn ze zeker weinig bekend,

Beter dan Alexander III is Niklaas II jegens de Polen gezind. Dit weten de Polen, en ze doen thans hun best om ten minste een deel van de verbeteringen te bekomen, die Rusland zelf al geniet. Het is hun wensch, de wetten, in Rusland sedert lang van kracht, ook in Polen te zien heerschen; het is hun wensch - en 't mocht hun eisch wel wezen - de wetten te zien toepassen, die hun sedert lang zijn toegestaan, maar die door den onwil van de Russische beambten onuitgevoerd blijven.

Voor meer doelmatigheid in hun aanvragen bij 't bestuur, hebben ze de pers gebezigd en een beroep gedaan op de ontwikkelde Russische klassen.

Twee van de meest bekende Poolsche schrijvers hebben in 't Russisch een boek geschreven, handelend over den toestand van Polen, maatschappelijk en staathuishoudkundig, en mede

[p. 67]

over de schoolquaestie. Dit boek is van 't hoogste belang. Het eerste deel handelt over de werking van gemeentelijke en rechterlijke besturen, over stedelijke crediet- en spaarkassen, over de geneeskundige hulp, over 't lager en middelbaar onderwijs, enz., enz.

De Poolsche taalquaestie biedt meer dan éen punt van vergelijking met de Vlaamsche.

Gelijk in Vlaanderen het volk enkel Vlaamsch spreekt, evenzoo spreekt in Polen het volk niets anders dan Poolsch. Gelijk de Vlaamsche boeren, op weinig uitzonderingen na, geen Fransch kennen, evenzoo weten zeer weinig Poolsche boeren van 't Russisch iets af.

Het Russisch wordt uitsluitend gebruikt in 't bestuur, in 't leger en in de scholen: drie flinke middelen ter verrussing voorwaar!

Het Lager Onderwijs.

Laat ons beginnen met een onderzoek in de Poolsche gemeente-school. Het lager onderwijs op den buiten levert erg onbeduidende uitslagen op. Dit komt eenvoudig hierbij: De school in Polen dient niet tot het verspreiden van beschaving door middel van 't onderwijs; de school in Polen is voor de Russen een staatkundig werktuig. Dat weten de Poolsche boeren; in plaats van lust, hebben ze afkeer voor de school; en als ze hun kinderen thuis houden hebben ze meer dan gelijk.

Wat geest heerscht er in de Russische scholen van 't koninkrijk Polen? Wat invloed oefenen zij uit? Het antwoord ligt in zeker officieel verslag van een Russisch staatsman, een hardnekkig vijand van al wat Poolsch is; den algemeenen gouverneur Van Warschau, generaal Hurko.

‘In de officieele school, schrijft deze Hurko, worden de kinderen der Polen zonder de minste welwillendheid behandeld; meer nog, men straft ze omdat ze Polen zijn, men beleedigt hun vaderlandsche gevoelens, men hoont hun godsdienst. Thuis vertelt het kind natuurlijk aan zijn ouders - bij voorbaat al tegen de Russen gestemd - wat het moet hooren en lijden op school; en hoe die anderen, die door geboorte Russen zijn, bevoordeeligd en getroeteld worden.

Zoo wordt er onder meer van de Poolsche kinderen geëischt

[p. 68]

dat ze de Russische taal en spraakleer beter kennen dan de Russische kinderen zelf.

Deze handelwijze leidt noodzakelijk tot heel andere uitslagen dan het Russisch bestuur er van heeft gedroomd. In plaats van in de kinderharten liefde voor Rusland te kweeken, plant ze daarin den haat tegen al wat Russisch is, tegen al wat de schoonste jaren van 't leven met vernederingen en tranen heeft gevuld.’

Dit is welzeker een opvoeding, totaal verkeerd, en die dan ook volkomen haar doel mist.

Hoeveel gemeente-scholen zijn er in 't koninkrijk Polen? Het getal van heden kennen we niet; maar uit een statistiek putten we 't volgende: In 1882 waren er 2,337 scholen voor 127,763 leerlingen op een bevolking van 4,500,000 katholieken. Éen school op 1,925 inwoners. In 1893 waren er 2,569 scholen op een bevolking van 5,542,038 katholieken. Éen school op 2,150 inwoners. En wilt ge weten hoeveel lagere scholen er zijn ten gerieve van 592,776 Poolsche Joden, zegge voor 38,982 joodsche leerlingen? - 2,583. Een sprekend verschil, nietwaar?

Deze statistiek wordt geleverd door een alleszins betrouwbare bron, een Russisch boek, getiteld: ‘O tcherki Privislinia’ geschreven door een hoog bestuursman uit de omgeving van generaal Hurko.

Tot in 1869 werd het onderwijs op de lagere school gegeven in 't Poolsch. 't Volgend jaar werd het anders; 't onderwijs moest in 't Russisch zijn.

Tot in 1879 leerden de priesters op school den catechismus aan. 't Volgend jaar werd het anders; in plaats van priesters waren 't voortaan leeken, geen katholieken meestal, maar protestanten of orthodoxen, natuurlijk meest allen Poolsch onkundig.

't Jaar 1892 scheen een heilzame verandering te brengen. Een Besluit van den Ministerraad, bevestigd door den Tsar, bracht den priester weer binnen de gemeente-school. Maar ongelukkig werd de Russische wet door de Russische beambten weeral verkracht. De algemeene opziener van de omschrijving was daar om een omzendbrief rond te sturen die de toepassing van de wet onmogelijk maakte. In dien omzendbrief stond o.a. dit: ‘De school, waar de catechismus door een katholiek priester wordt aangeleerd, moet worden bezocht door den gouverneur

[p. 69]

van de provincie, door den politie-commissaris en door den stadsergeant; die moeten de kinderen ondervragen over den leergang en over den geest van 't onderwijs, hun door den pastoor gegeven.’

Het spreekt van zelf dat niet éen priester in zulke voorwaarden op school verschijnen wou. Ging men logisch voort met zoo'n stelsel, dan kon men evengoed 's pastoors preek opeischen, om ze vooreerst te laten keuren door de gewapende macht; dan kon men evengoed een soldenier nevens den priester in den biechtstoel zetten.

De kinderen krijgen voortaan hun godsdienstonderricht in de kerk; maar op school hooren ze 't katholieke Credo verklaren door wereldlijke onderwijzers, dikwijls orthodoxen, soms protestanten, weleens vrijdenkers.

Het onderwijs op de gemeenteschool, is, gelijk al gezegd werd, uitsluitend in 't Russisch. En waarom zou 't anders? Alles is Russisch op de middelbare school; 't is dus wel noodig dat van op de lagere school de Polen Russisch leeren. Afgezien nog van 't verkeerde der redeneering in zichzelf, vergeet men daarbij dat de lagere school nog iets anders is dan een voorbereiding tot de gymnasia.

De kinderen van de boeren gaan naar de lagere school zoowat 50 tot 100 keer per jaar. En na eenige zulke jaren is 't met hun onderwijs op school gedaan.

Die kinderen nu, als ze aankomen op school, weten geen iota van Russisch af. Het is wel heel en gansch onmogelijk dat ze leeren binnen zoo kort een tijd én de taal van dit onderwijs én de onderwerpen, de stof. Als de kinderen thuis komen van school verneemt de Poolsche boer dat ze de lessen niet verstaan, dat ze de eenvoudigste rekenvragen onopgelost moeten laten omdat ze geen weg weten met die onverstaanbare benamingen, dat de catechismusles gegeven wordt door een leek, in veel gevallen niet eens een katholiek.

Is het te verwonderen dat de Poolsche boer onverschilligheid, soms onwil toont jegens de school. En dat men hem niet beschuldige van gebrek aan weetlust! Omstreeks 1840 ontstond er een drang naar verstandelijke ontwikkeling, die klom en klom dertig jaar lang. Maar dan ook leerde men lezen, schrijven en rekenen in 't Poolsch.

[p. 70]

Verbeeld u een Vlaamsche dorpschool waar het er toegaat als volgt; de katholieke godsdienst wordt aangeleerd door een protestantsch leeraar; rekenkunde, aardrijkskunde, enz., wordt gegeven in 't Fransch; van Vlaamsche spraakkunst niets of bijna niets... En bedenk dan of 't wonder is dat de Polen hun scholen niet dragen in hun hart.

De Russen zelven erkennen dat er in de Poolsche scholen zou moeten verandering komen. In 1897 gaf wijlen prins Imeretjuski, gouverneur generaal van Warschau, een verslag over den toestand van 't land en van de scholen in 't bijzonder. Dat verslag is welsprekend genoeg: ‘Het onderwijs van 't Poolsch in de gemeente-scholen is nog ellendiger dan in de colleges. De college-leerlingen zijn door 't fortuin van hun ouders beter in staat de leemten van vroeger aan te vullen door afzonderlijke lessen; maar met de Poolsche boerenjongens is het anders gesteld... Is die handelwijze van den Staat tegenover de Polen rechtvaardig? Ik ben zoo vrij het te betwijfelen. En dat de Russische school bij de Polen niets anders dan afkeer wekt, dat begrijp ik ten volle.’

De zaak is zoo klaar als de dag: De school moet zoodanig zijn ingericht dat het volk er zijn voordeel uit haalt; en 't onderwijs moet voorzien in de zedelijke en stoffelijke noodwendigheden van 't volk. Daarom willen de Polen bekomen van 't bestuur:

1.	Dat de priesters de les geven van godsdienst in de school, vrij, zonder toezicht van policie.
2.	Dat niet enkel de Russische, maar ook de Poolsche taal wordt aangeleerd (schrijven en lezen).
3.	Dat ieder onderwijzer Poolsch kan.
4.	Dat de rekenkunde in 't Poolsch gegeven wordt.

Het Middelbaar Onderwijs.

Even belangrijk is 't, de rol van 't Poolsch na te gaan in 't Middelbaar Onderwijs. Maar vooreerst moeten we zien hoe 't in de colleges gesteld is met het onderwijs van de levende talen. Fransch en Duitsch zijn verplichtend, ook in de gestichten voor juffrouwen. 't Programma van die scholen eischt dat de leeraars van die talen bij hun uitleggingen zoo weinig mogelijk Russisch

[p. 71]

gebruiken, en dat ze 't er op aanleggen de leerlingen zoo gauw mogelijk de aan te leeren taal te doen verstaan en spreken.

Allicht komt hierbij de meening in 't hoofd van den lezer dat men ten minste zooveel voor het Poolsch, voor de moedertaal, doet. Glad mis. In de kostscholen voor juffrouwen zijn de uren aan 't Poolsch gewijd, onnaspeurbaar schaarsch. En dan nog is het leergangetje vrij. Hebben de programma-makers wellicht gemeend dat er bij de Polen noch vrouwen noch dochters zijn? Of heeft ernstige studie van Polen hen tot de overtuiging gebracht dat de Poolsche moeders de moedertaal best missen kunnen? In elk geval: het feit is daar: Fransch en Duitsch verplichtend, Poolsch vrij,... in Polen.

De leeraars voor vreemde talen moeten mannen zijn van erkenden ijver. Daarnevens is 't wel gebeurd dat de leeraars voor 't Poolsch om hun al te groote vlijt op de vingers werden geklopt.

In de taallessen wordt, naar de nieuwste methodes, de aan te leeren taal ook als voertaal gebezigd, zooals we 't overigens boven al zagen. Die leerwijze schijnt echter voor 't Poolsch niet te deugen: In 't onderwijs van de moedertaal moet Russisch de voertaal zijn. De Poolsche spraakkunst wordt gegeven in 't Russisch, vertalingen uit het Poolsch worden gegeven in 't Russisch, een beknopte leergang van Poolsche letterkunde, 't wordt alles gegeven in 't Russisch.

Ik haal hier de woorden aan van een Russisch schrijver over de rol van 't Poolsch in de Poolsche middelbare scholen: De leergang van Poolsch in de colleges is een gekpartij, een spotternij 't zij met de taal, 't zij met de leerlingen. Dat men wegvage uit het programma liever dan te ontheiligen 't geen de Polen dierbaar is boven stoffelijk goed!

Eindelijk werd het 1899. Er kwam een besluit van den Raad der Ministers, door den Tzar goedgekeurd; daarbij werd de toelating verleend het Poolsch in 't Poolsch te onderwijzen. Maar ongelukkig waren weer de Russische beambten daar om uit te roeien wat van hooger hand werd geplant. Krachtens een omzendbrief van 1901 door den algemeenen opziener van 't openbaar onderwijs verliest de Poolsche leeraar het van staatswege toegestane recht in 't Poolsch te doceeren en enkel in bepaalde gevallen mag hij in 't Poolsch zijn teksten verklaren.

[p. 72]

De Raad van Opvoedkunde beslist wat en wanneer er uit te leggen valt in 't Poolsch of in 't Russisch. Evenals vroeger wordt de Poolsche spraakkunst in 't Russisch gegeven.

Vrij wat Russische bedienden in Polen, hoofdzakelijk onder de mindere, beschouwen het onderwijs van 't Poolsch als een ding dat toegelaten wordt en dat eigenlijk toch maar verboden moest worden.

Viel er nog te leeren voor hen, ze zouden in 't artikel ‘De Moedertaal’ van een Russisch opvoedkundige wel wat kost voor hun hersens vinden. Daarin lees ik o.a. dit:

De moedertaal is de groote opvoeder, zonder haar kunnen de andere opvoeders niets....

‘De taal openbaart de levenskracht van een volk; en dat niet enkel; maar ze is het leven zelf van een volk. Als de taal verdwijnt, is 't met de natie gedaan. Daar is de verklaring van 't feit hoe onze broeders uit het Westen de dwingelandij van vreemde volkeren hebben kunnen dragen. Veel hebben ze geleden, zonder morren; maar zoodra ze zagen dat er gevaar kwam voor hun taal, zijn ze opgesprongen ten strijde, omdat ze wel wisten dat het hier gold hun leven of dood.’

Warschau.

X.