Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1903

[p. 295]

Pausverandering

Onder dien titel heeft de bekende bekeerde Jörgensen, in het Deensch katholiek tijdschrift ‘Varden’, een merkwaardig artikel aan Leo XIII gewijd. Ook de Vlaamsche lezers zullen er ongetwijfeld met belangstelling een brok uit lezen:

‘Het is niet met het ongeloof der wereld noch met den afkeurenden geest der ketterij dat de Deensche katholieken de groote tijding uit Rome hebben begroet - de tijding van Leo's dood en Pius' keuze. Wij hebben vaarwel gezegd aan eenen vader en eenen anderen vader welkom geheeten. Met weemoed bedenkt men dat men nooit meer Leo's wonderbaar hoofd en gestalte zal zien, zich verheffend tusschen de waaiers van struisveders in de deur der Sixtijnsche kapel - dat men nooit meer den kleinen witten man met den grooten zegen zal zien heendragen boven de jubelende menigte op de wiegende Sedia gestatoria. De ‘leve’-roepen zullen stijgen ter eere van eenen andere; een ander, jonger aangezicht zal zich vertoonen in Leo's plaats; maar zij, die den dooden Paus hebben gekend, zullen hunne tranen niet kunnen weerhouden, als zij zien, dat hij er werkelijk niet meer is...

Met weemoed denken wij terug op den dooden Leo, en met hoop begroeten wij zijn opvolger, den levenden Pius. Indien de weg gemakkelijker te bewandelen is voor den nieuwen pontifex, zoo is het in hoogen graad aan zijn voorganger te danken.

Want het was ja onder moeilijke omstandigheden, dat Leo XIII de leiding der Roomsch-Katholieke Kerk opnam. Slechts acht jaren waren verloopen sedert de Piemonteezen hun intocht in Rome hielden, en de verhouding onder de twee tegeneenstaande machten, het jonge Italië en het oude Pausdom, was niet zoo gekonsolideerd als nu. Met de begraving van Pius IX zag men hoe veel antiklerikaal fanatism het nieuwe

[p. 296]

Rome behelsde; tot een afschuwelijk tooneel kwam het onder het vervoeren van het lijk uit St. Pieter naar de kerk van San Lorenzo buiten de muren, waar Pius een stil graf wenschte te vinden.

Niet alleen tegenover de vijanden was Leo's stelling in den beginne moeilijk, maar ook tegenover de vrienden. De rouw over Pius IX was zoo groot, dat er nauwelijks eenige belangstelling overbleef voor zijn plaatsvervanger. Hoe zou iemand een Paus gelijk Pius IX kunnen vervangen? Het beeld van den afgestorvene straalde zoo zeer in den glans van alle persoonlijke, winnende eigenschappen, dat men bijna verbolgen was tegen dengene, die het vermeet de plaats in te nemen van den onvergetelijken heengegane.

Maar hier ook geschiedde het tegenovergestelde van wat men verwachtte. Leo XIII werd, zoo mogelijk, met nog grooter toewijding en verkleefdheid omringd dan zijn voorganger; en zoo Pius het schoone, weerdvolle voorkomen bezat, dat hem zoo dierbaar maakte aan de Romeinen, dan wist Leo ook andersdenkenden te grijpen en te boeien door het merk van hoog geestesleven, dat als doorstraalde heel zijne ranke, fijne gestalte en zijn karaktervol gelaat.

Beschouwt men nu de geestelijke opgaaf, tegenover dewelke het pausdom zich bevond, bij Leo XIII's troonbestijging, dan erkent men verder dat hij, hier ook, aller verwachting overtrof.

Wanneer de Opperherder der Katholieke Kerk, van uit het Vatikaan, de christene beschaafde wereld aanschouwde, rezen voor zijn blik twee geestesmachten als onverzoenlijke vijanden van het Christendom. De eerste van deze machten was het internationale socialism, de tweede was de internationale wetenschap. Men gedenke dat Leo XIII den pausstoel beklom slechts zeven jaar na de Parijsche Commune en in een tijd, waarin het scheen alsof de darwinistische en materialistische wetenschap, met Häckel, Büchner en Karl Vogt aan het hoofd, op het punt stond alle godsdienst af te schaffen.

Door dezen toestand was Leo XIII's arbeidsveld aangewezen. Pius IX was een Mystieker op Petri Stoel geweest; hij had het dogma geformuleerd van der Heilige Maagd Onbevlekte Ontvangenis. Pius IX was derhalve de dogmatische Paus

[p. 297]

geweest; hij had het machtig Vatikaansconcilie bijeengeroepen en aan de Katholieke Kerk een nieuw geloofsartikel gegeven van het hoogste gewicht in de leer van 's Pausen onfeilbaarheid.

Leo's weg was gansch anders gelegen. Hij was, in samenklank met zijnen tijd, een Realist op den pauselijken zetel. Hij zag de wereld verslonden in economische vraagstukken en verdeeld in sociale kampen, en wijdde zich toe aan de studie dezer vraagstukken en het deelnemen aan dezen kamp. Pius IX's tijd was geweest die van de heiligen en van de mirakelen; onder hem had Frankrijk zijn ‘heilig man van Tours’ en zijn ‘Pastoor van Ars’ gehad en de wonderen van Lourdes waren begonnen. Leo XIII raadpleegde de sociaal-economisten - Decurtins in Zwitserland, Léon Harmel in Frankrijk, Vogelsang in Oostenrijk - en liet zich inspireeren door Kardinaal Manning en den grooten ‘arbeidersbisschop’ van Mentz, Ketteler. Hetzelfde jaar, dat de jonge Duitsche Keizer Wilhelm zijn ‘Congres der Arbeiders’ in Berlijn samenriep, zond Leo XIII zijn veel gecommenteerd en dikwijls bestudeerden omzendbrief over het arbeidersvraagstuk, de Encycliek Rerum Novarum.

Hier is de plaats niet om dit document te bespreken; genoege het ons te zeggen, dat dit pauselijk schrift het uitgangspunt was van de beweging, die in verschillige Europeesche landen - Italië, Frankrijk, België, Holland, Engeland - onder den naam Christene democratie voor strijdkreet koos het woord des Pausen: ‘Andiamo al popolo, Laat ons tot het volk gaan!’ In Italië heeft deze Christene democratie op korten tijd eene groote uitbreiding genomen; in Frankrijk worden dezelfde gedachten in 't parlement vertegenwoordigd door den bekenden Abbé Gayraud, samen met zijne collega's Lemire en Naudet.

Een vrucht van deze Christene democratie op Franschen boden zijn de nu verscheidene jaren door herhaalde arbeidersbedevaarten naar Rome. Zij gaan uit van de arbeidersstad des grooten fabrikanten Léon Harmel, Val des Bois, en al de arbeiders die deelnemen aan de bedevaart - verscheidene honderden in getal - zijn gedurende hun oponthoud in Rome 's Pausen gasten, wonen in 't Vatikaan en nemen hunne maaltijden aan lange tafels, die voor hen gedekt staan in het zoo

[p. 298]

genaamde Damascus-hof, en voorgezeten worden ieder door een kardinaal.

In goeden samenklank met deze houding op sociaal gebied staat Leo XIII's politiek optreden, vooral tegenover Frankrijk. Hij ondernam hier de taak om een modus vivendi te weeg te brengen tusschen de Fransche kerkvijandige republiek en de Katholieke Kerk in Frankrijk. Daar hij inzag, dat de tegenzin der republikeinen tegen de Kerk in alle geval grootendeels toe te schrijven was aan de noodlottige alliance die de Fransche klerikalen met de Fransche monarchisten aang egaan hadden, besloot hij dezen band met drieste hand te breken. Leo XIII verstond dat indien de Monarchie, die in hare welvaartsdagen zich niet zoo bijzonder kerkgezind vertoond had, nu plotseling een ander weg insloeg, dit gebeurde omdat de Monarchisten in het Katholicism een ander ‘Retour-princiep’ zagen, met welks voorstaanders zij goede zaken konden doen. Intusschen wenschte Leo XIII geenszins de Kerk en het Christendom te laten enregistreeren onder den ouden rommel van het verleden. Gelijk zijne voorgangers in verzwonden jaarhonderden de Romeinen der oudheid hadden opgegeven om zich te wenden tot de Barbaren der Middeneeuwen, gelijk de latere Pausen kampgenooten waren geworden van de Italiaansche staddemocratie tegen het Hohenstaufsche feudalism, zoo liet nu Leo XIII het uitgeleefde princiep van 't absolutism vallen en huldigde de democratische Republiek. ‘Ralliez vous!’ luidde zijn oproep tot de Fransche Katholieken - ‘Sluit u loyaal aan bij den bestaanden Staat en zoek onder diens regeeringsvorm te werken voor de zegepraal uwer ideeën!’ Deze oproep werd maar gedeeltelijk ingevolgd, en misschien kan men daarin een van de gronden zoeken van den Kulturkamp, die thans in Frankrijk raast.

Zooals Frankrijk den politieken en socialen vooruitgang in Europa vertegenwoordigt, zoo vertegenwoordigt Duitschland den geestelijken. Leo XIII tegenover de wetenschap wil dan zeggen Leo XIII tegenover Duitschland. Onder Pius IX werd de moderne kritieke geest nog buiten de Kerk gehouden. Het werd Leo XIII's opgaaf heur toegang te openen.

Misschien blijkt 's Pausen intellectueele grootheid best op dit gebied. Men kan zijn arbeidersencycliek zonder werking

[p. 299]

heeten, zijn rallieërspolitiek gefeild. Maar over ééne zaak is geen strijd mogelijk - hij heeft den weg gebaand tot eene verzoening tusschen het oude Katholicism en de jonge wetenschap, tusschen de dogma's van den ouden tijd en de kennissen van de twintigste eeuw. Uit dit standpunt aanschouwd, wordt het symboliek dat het Paus Leo XIII gegeven werd de reeks te beginnen der Pausen van het nieuw jaarhonderd.

Zijne leidende gedachte over de wetenschap was deze: ‘Geen enkel werkelijk wetenschapsresultaat kan in strijd zijn met welk ook werkelijk punt van het geloof.’ Met volkomenste onbevreesdheid zag hij daarom de moderne kritiek vooruit rukken met al der exegese en tekstonderzoeking ontleedmessen. Deze nieuwe wetenschap, wier uiteendeelende instrumenten niet ééne heele vlieg schenen te willen sparen in heel het schoone web van het Kerkelijke Christendom, werd door Leo welkom geheeten en zat aan de hooge tafel in 't Vatikaan. Al de handschriften van de pauselijke bibliotheek, al de documenten van het pauselijk archief werden open gelegd voor iedereen, die ze wenschte te bestudeeren.

Keer op keer zette de Paus de katholieken aan om in dit onderzoek te werk te gaan naar de meest moderne princiepen en niets in acht te nemen dan de loutere reine waarheid. ‘Wilt niets waars verzwijgen, noch iets onwaars verklaren,’ riep hij hun toe in een van Cicero's wendingen. In de katholieke wereld stelde Leo een einde aan het romantieke geschiedschrijven en huldigde het exacte in. Mannen zooals Ludwig Pastor, Kraus, Grisar, Mgr Duchesne - om slechts eenigen te noemen, zijn bezield met Leo XIII's geest. En het was een teeken van de richting waartoe de Paus de ontwikkeling wenschte te leiden, dat de Duitsche moderne Jesuiet, de geschiedschrijver Franz Ehrle, geroepen werd tot de gewichtige stelling van bibliothecaris in 't Vaticaan.

Op alle gebieden, kan men zeggen, staat Leo XIII als de groote vernieuwer van het Pausdom. Van een eerweerdig overblijfsel uit den voortijd, dat afbrokkelde met het wegbrokkelende Rome, is de pauselijke Stoel onder zijn lang pontificaat veranderd geworden in een voluit moderne macht, met dewelke de moderne wereld moet afrekenen. Het beste bewijs daarvan was het onlangs met zulk groote pompe afgelegde bezoek van Keizer Wilhelm bij den Paus.