Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1902

[p. 329]

Het congres van kerkmuziek in Brugge.

De ‘Scola cantorum’ van Parijs, die als doelwit heeft den Gregoriaanschen zang en dezen van Palestrina weêrom in eere te stellen, alsook eene hedendaagsche godsdienstige muziek tot stand te brengen, heeft te Brugge in Oogst laatst, eene reeks uitvoeringen en voordrachten gegeven.

't Was zeker een heerlijk gedacht, de geniale primitieven der kerkelijke toonkunst, in eene warme en welgepaste verbroedering te brengen, met de primitieven der schilderkunst, zoo volledig voor getal en strekking toen vergaderd in dezelfde stad, deze vruchtbare bakermat der edele, zuivere, godsdrenstige kunst.

De kerkzang van den H. Gregorius, zoo ten opzichte van notatie als van vertolking, is sedert eeuwen verminkt, ontaard; de uitvoering was zoo laag gedaald, dat ieder toonkundige van smaak wel zou gedacht hebben, dat de zangen onzer tempels van allen kunstzin beroofd waren, en dat de ‘Cantus planus’ uit onze kerken voor goed diende gebannen.

Met den huidigen ‘polyphonischen’ of meerstemmigen zang, ging het niet veel beter. De werken van Palestrina's school, die in strengen godsdienstigen trant, de lofzangen en gebeden der kerk vertolkten, en drie of vier op zichzelf golvende stemmen, harmonisch eene zelfde gedachte lieten uitdrukken, waren allen vervangen geworden door flauwe, smakelooze, zinnelijke en wel somtijds ontuchtige muziek. Dank aan wansmaak, onwetendheid, zorgeloos- en onverschilligheid sloop er alles onder den naam van kerkmuziek het gewijde huis van den Allerhoogste binnen! Bij zoo verre, dat men aria's uit de bekende opera's op de godsdienstige woorden en gevoelens van eenen ‘O Salutaris’ of ‘Tantum ergo’ ging toepasssen. Zoo diep was de val.

Sedert eenige jaren is men over dat verval beginnen blozen. In ons vaderland wierden de school van Lemmens, de maatschappij van den H. Gregorius, een maandelijksch tijdschrift: ‘Musica sacra’, gouwbonden, zangkapellen enz. gesticht. Men heeft hier en elders de oude handschriften der Gregorianen bestudeerd; de oude Palestriaansche muziek weêrom in eere gebracht; met den bezem is men het onweerdig muziek te keer gegaan, en nu, - wij wijzen met fierheid

[p. 330]

op Tinel en zijne school, - tracht men, met inspanning van krachten, naar de vereischten van de kerkelijke kunst en van den vooruitgang tevens der hedendaagsche toonkunde, muziek te schrijven, dat voortbouwt op de overeeuwsche gewrochten.

Het Congres bracht uitvoeringen, en voordrachten. Heer Bordes, stichter der zangkapel van St. Gervais te Parijs, gaf drie concerten gedeeltelijk uit Palestriaansche en Gregoriaansche muziek samengesteld. Het ‘allelujah’ van Paschen in zijne volle kinderlijke vreugde; de ‘Christus factus est pro nobis obediens’ met zijne diepe, medelijdende klacht, deden daverende toejuichingen opstijgen. Geen wonder! De Gregoriaansche zang, op de oude zwierige rythmen der Grieken en Romeinen gebouwd, streng diatonisch, in eenvoudige melodische liniën 't menschelijke gevoel uitdrukkend, spreekt aan 't herte meer dan aan de zinnen; en om zijnen eenvoud zelf, zal hij altijd door de menigte beter verstaan en gesmaakt worden dan de meer ingewikkelde muziek der polyphonisten.

Het aandeel van den leeuw was voor den meerstemmigen zang der oude meesters. Palestrina, Vittoria, Rolando Lasso, Josquin des Prés. Heinrich Schutz, Franini, Clemens non papa enz. wierden beurtelings uitgevoerd door de zangers der Fransche Capella. De uitvoering, zwierig, zuiver en sober heeft de zangers eenen welverdienden bijval bij de aanhoorders doen verwerven. Benevens de strengere, grootsche stukken bracht de H. Bordes eenige staaltjes ten gehoore van lichteren dramatischen trant, zooals de Dialogus per la Pascua. Een zangconcert, waatin de H. Bordes de strekking zijner zangkapel wilde bewijzen, was zeer belangrijk, daar zijne ontledingen en uitleggingen den oningewijden ter hulpe kwamen. De godsdienstige concertzangen, op de slotvergadering, des zaterdag avonds voorgedragen, waren prachtig. De zangers van St. Gervaes, ditmaal bijgestaan door de koren en 't orkest van de Brugsche Muziekschool, voerden gedeelten uit van de werken van J. Seb. Bach, Haendel, Beethoven en Mozart, en brachten de volle zaal in verrukking. Wat den H. Bordes op het denkbeeld heeft gebracht als slotnummer, ‘la Redemption’ van Cesar Franck op te disschen, kunnen wij niet recht vatten. Dit werk, wel is waar, schittert door de opvatting, de breedheid der melodische liniën, de soberheid en grootschheid van uitdrukking; een meesterwerk in zijn soort - maar toch! zoo modern en romantisch! - Is de eenheid van indruk welke de verschillende uitvoeringen ons moesten opdringen er niet eenigszins door geschonden geweest?

Den vrijdag heeft de Capella van Blankenberghe eene misse in Gregoriaanschen zang in de H. Bloedkapelle uitgevoerd; den zaterdag droegen in de kerk van 't Begijnhof de zangers van S. Gervais Palestriniaansche stukken voor, en den zondag wierd het Congres plechtig bekroond met de prachtige mis in 5 stemmen van meester Tinel.

Al deze uitvoeringen zijn onberispelijk schoon geweest, maar waarom niet meer Gregoriaansche zangen? Zekerlijk zullen de werken van

[p. 331]

Palestrina, Bach, Haendel. enz. altijd bewondering opwekken; maar ‘si je ne me trompe’ zooals Dom Laurent Janssens schrijft; ‘il y aura entre l'immortalité des plus belles productions de la polyphonie et celles des mélodies une différence notable et caractéristique: tandis que les premières ne seront goûtées que de quelques initiés, les cantilènes liturgiques éternellement jeunes, répondront toujours au sentiment des foules, commes nous voyons le Te Deum éveiller aujourd'hui le même enthousiasme pieux, qu'il y a mille ans et au-delà. Or c'est là, indépendamment des autres titres qui lui viennent de la tradition et de l'usage liturgique, une raison amplement suffisaute pour décerner au chant Grégorien, avec l'éminent directeur de l'institut Lemmens, la palme sur toute autre musique religieuse.’

Zouden wij in onze kerken, dien graad van volmaaktheid kunnen bereiken, welke de uitvoeringen van H. Bordes kenmerkt, zoo voor den Palestriniaanschen als voor den Gregoriaanschen zang? Heer Bordes heeft zijne capella gevormd uit ontwikkelde zangers, in staat, om de voorgelegde stukken zonder vreemde leiding te lezen en te bestudeeren; aan den bestuurder, naderhand, eenheid in opvatting en uitvoering te brengen. Wij denken dat er in onze steden waar de muziek beoefend wordt, middel ware, om met eenige opofferingen van geld, en ook wel persoonlijke toewijding, goede zangkapellen in te richten, zooals, ten andere, meer dan eene stad in ons land er reeds bezit. Te lande zou men desnoods kunnen capella's vormen uitsluitend uit kinders bestaande, met het gevolg dat de kerkzang wel niet altijd met groote volmaaktheid, maar toch op betamelijke wijze overal zou kunnen uitgevoerd worden. Men geve ons de verbeterde en gezuiverde uitgaven van Gregoriaanschen zang, men brenge in onze kerken de klassieken weerom in eere, wel! maar 't geen men vooruit en vooral noodig heeft 't zijn zangscholen. Zooals E.H. Delescluze schrijft ‘Vous ne ferez jamais d'édition si bonne que bonne exécution s'en suive. C'est la perception auditive qui doit se cultiver. Il faut refaire l'éducation de l'oreille.’

Tusschen de muziekuitvoeringen werden voordrachten en besprekingen gehoord. Dom Pothier, de geleerde musicoloog en M. Am. Gastoué handelden over Gregoriaanschen zang. Dom Pothier bewees hoe men gemakkelijk overal, tot een zeer betamelijke uitvoering van Gregoriaanschen zang kon geraken; de kerkzang is niets anders dan eene gerythmeerde uitgalming, ‘une déclamation rythmée’. ‘Leeren lezen met zwier en zwang,’ is de hoofdvereischte; de appogiaturen, zooals de quilisma en de stroficus, zijn bijzaken, zuivere versiersels welke door minder geoefende kunstenaars verwaarloosd mogen worden zonder 't grondkarakter van de muzikale zinsnede te veranderen. De kerkzang van den H. Gregorius is in den loop der middeleeuwen allengskens ontaard, deels door de schuld der afschrijvers, deels door de schuld der zangers die verplicht waren ‘van buiten’ te zingen. De ontdekking der antiphonarien van S. Gall en Montpellier, en de aanmoediging van Pius den IX, heeft de geleerden machtig aangedreven om de oude Grego-

[p. 332]

riaansche overlevering op te sporen; en zoo is, onder andere, de uitgave van Solesmes tot stand gekomen. De Heer Gastoué heeft het verband getoond tusschen den Gregoriaanschen zang en dezen der Oostersche volkeren, en op eene klare methodische wijze de metriek en de vorming der ‘modi,’ of wijzen uitgeleid. Het moeilijk vraagstuk van den rythme ‘binaire et tertiaire’ werd door Z.H. den Bisschop van St. Dié aangeraakt. De gemetene deelen van den liturgischen zang der kerk zijn gevormd naar den rythmus der Graeco-romeinsche muziek; wat de proza aangaat heeft de kerk den ‘rythmus oratorius’ door Cicero en Quintiliaen besproken, aangenomen. 't Is over die stoffe dat de geleerde bisschop zijne meening heeft uitgedrukt, afwijkend daarin van Dom Pothier; en Dom Laurent Janssens, die er prijs op stelde ook een wijle, als Vlaming, zijn eigen moedertaal te bezigen, besprak het vraagstuk of de Gregoriaansche zang in hedendaagsche notatie mag gedrukt worden. Daar de weerde der noten niet bepaald, en de rythmus nog niet vastgesteld zijn, is de oude schrijfwijze te verkiezen.

H. Tiry, van Londen, deelde mede, hoe ten gevolge der ontdekkingen van oude handvesten in Engeland, 't Palestriniaansch muziek daar weerom in eere gesteld wordt. E.H. Villetard, briefwisselaar van de Rassegna Gregoriana besprak de kunstbeweging, te Rome; hoe er eene bloeiende ‘Scola’, doordrongen van de beginsels der Benedictijnen, tot stand gekomen is, hoe op bevel van Z.H. den Paus, Gregoriaansch muziek in de Capella Sixtina wordt uitgevoerd, en hoe door voordrachten, tijdschriften en boeken, de beweging in de seminarien, de kloosters en kerken machtig vooruitschrijdt. De Heer Moregas y Rodes zette eindelijk in eene gloedvolle rede de catalaansche beweging op toonkundig gebied uiteen.

De indrukwekkendste redevoering was deze van den H. Tinel, die aantoonde hoe de muziek van Palestrina de gaven bezit welke de kerkmuziek moeten kenmerken. Hij bracht ter loops duchtige slagen toe aan die toondichters welke door den zoogezeiden ‘Style fleuri’ en den smaakloozen ‘Amoroso’ de kerkelijke zangen onteeren. Is er niets meer te doen voor de hedendaagsche toondichters? De H. Tinel denkt dat eene nieuwe school tot stand zal komen, met Bach tot aanvoerder of ingevende ziel; uitspruitende uit den Gregoriaanschen zang zal die toonkunst de zuivere maar levende declamatie der H. Boeken zijn; men zal er rekening houden met de sterke en zwakke gamme der modernen, en 't hedendaagsch al te dramatisch orchest vervangen door 't orchest zooals Bach het opvatte.

Laat ons hopen dat dit Congres practische besluiten zal voor gevolg hebben, de slapers en de onverschilligen wakker schudden, en de ware, echte kerkelijke muziek in onze tempels doen dreunen.

Hare hoogste vlucht toch dient de kunst in onze kerken te nemen, waar zij haar lied moet doen weerklinken, den Almachtige, bron en doel van het Schoone, ter eere.

Eugène Isebaert.