Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 12

[p. 40]

Verstrooide Perels,
door A.J.M. Janssens.

Wie heeft er, bij 't doorbladeren van oude boeken, niet soms oude beeldekens of santjes gevonden, van zoo wat 10 centim. op 7 1/2, groot, de eene in perkament, de andere in oud papier, de bovenhelft met eene kleine kopersnede, de onderhelft met een twaalftal verzen versierd?

Vele zijn zwart, andere geschilderd⁽¹⁾, sommige dragen op de keerzijde doodmaren van het begin dezer eeuw. Voorzeker hebben menigen onder u zulke ontmoetingen gedaan, geglimlacht bij het kunstelooze der prentjes en, met zekere verwondering, daaronder de eenvoudige versjes gelezen.

Hier en daar, bij de oude lieden, te lande, vindt men nog van die santjes. Doch de meeste zijn verloren geraakt, indien zij niet, in het album van den eene

(1) Het gebruik van die prentjes te schilderen moet in de jaren 1728-1729 het meest hebben toegenomen, toen Abr. Geloude, verlichter, deken van S¹-Lucasgilde was. Alsdan gebruikte J.-B. de Witt 5 leergasten om beeldekens af te zetten (te verlichten) en Abr. Geloude 8, 't geen eenen buitengewonen zwang verraadt, waarvan men nergens elders een voorbeeld vindt. (Liggeren van S^t Lucasgilde, door Rombouts en Van Lerius, uitgegeven door Julien de Koninck, Antwerpen, II, bl. 756.

[p. 41]

of den anderen verzamelaar werden opgenomen, al waar zij, of om hunne oudheid, of om de kopersnede, of om de kleuren, of om het perkament, of om de doodmaren zijn bewaard gebleven.

Tot nu toe heeft niemand, naar mijn wete, zijne aandacht op de letterkundige weerde der gedichtjes gevestigd, noch getracht deze Verstrooide Perels op te zoeken, te schatten, nog min den oorsprong er van en, indien het mogelijk ware, den vermoedelijken dichter op te sporen. Deze taak heeft mij bekoord.

Doch, vooraleer de vruchten mijner opzoekingen mede te deelen, wil ik eerst eenen twijfel oplossen, die misschien in uwen geest is ontstaan, namelijk dezen: zijn die godvruchtige rijmkens wel weerd dat er eene ernstige Academie bij stilhoude?

Op deze vraag aarzel ik niet ronduit ja te antwoorden, omdat zij een bewijs zijn van den rijkdom onzer taal, eene schakel in de geschiedenis onzer letteren; omdat zij door onze vaderen bemind werden, en ten huidigen dage nog genietbaar zijn.

Een rijkdom zijn ze, dien Frankrijk ons benijden mag. Ge weet dat het gebededicht, sinds de zedelooze Verlaine, in eenige vlagen van berouw, gebeden heeft gedicht, ons als eene Parijsche nieuwigheid wordt aangeprezen, en dat zelfs de Fransche grootspraak durft uitroepen dat niemand, voór Verlaine, gebeden heeft kunnen dichten. Op dien Franschen bluf geven de Verstrooide Perels een klinkend antwoord.

Eene schakel zijn ze. Ja, eene onmisbare schakel, Dietsce Rime, bij voorbeeld, door onzen achtbaren collega jhr de Gheldere uitgegeven, en de berijmde gebeden, door de achtbare medeleden, de heeren de Flou en Gailliard in 't British Museum afgeschreven, aan de godvruchtige werken van dichter Gezelle komt verbinden.

[p. 42]

De dichtkunst der laatste eeuwen leeft niet alleen in de gemoedelijke zededichten, zeer talrijk in dien tijd, door onze voorvaderen zoo geern rond den heerd gelezen: zij leelt ook in ontelbare santjes met gebeden versierd. 't Is aan de vleugelen dier vliegende bladjes dat de dichtkunst hare heiligste gedachten vertrouwde; 't is in dien nederigen vorm dat zij in de gebedeboeken onzer vaderen plaats vond, en met hen naar het altaar des Heeren optoog.

Gelukkige tijd, toen de dichter zijne stem aan de geloovigen leende, om tot God te spreken!

Dan drong hij diep in het herte des volks.

Laat mij hier eene persoonlijke herinnering toe, die mij telkens nog treft wanneer ik er aan denk.

Eens droeg ik naar de kerk een familiestuk mede: een oud gebedenboek; 't was een Fransch nogal.

Hoezeer werd ik getroffen, toen ik, op de plaats der communiegebeden, een toegevouwen bladje vond, wellicht door eene dierbare hand geschreven. Ik deed zorgvuldig de versletene plooien open: het waren twee gemoedelijke Vlaamsche dichtjes, ‘vóór en na de H. Communie’. Hoe dikwijls en hoe vurig had eene heilige Tante die niet gelezen? Getroffen was ik, ja, niet alleen als Christen, maar als Vlaming, als dichter. Zie, zegde ik, wanneer onze vaderen, door hunne opvoeding misleid, het Fransch gebruikten, dan voelden zij nochtans de ontoereikendheid dier taal in de plechligste oogenblikken van het Christen leven.

Vlaamsch moesten zij hebben voor het innigste zielsgesprek. De goddelijke taal des gedichts was alleen hunne Godsmeekende lippen weerdig.

Diezelfde indruk ontroert de ziel bij het lezen dier honderden gedichtjes door het godvruchtig gebruik onzer vaderen geheiligd.

[p. 43]

Het zij mij vergund tien perelkens uit het schrijn te halen, in afwachting dat ik gansch de verzameling, in kostelijke snoeren aaneengeregen, late schitteren in Vlaanderens letterkroon.

't Zijn gebeden aan Xaverius, Magdalena, Maria, Jezus, de H. Drievuldigheid en drij verzuchtingen over het bitter lijden Christi.

De kleinste gedichtjes laat ik daar, alsook deze, waar de ontwikkeling der tafereelen en parabels, met de verplichte toepassing er van, te weinig plaats aan de vrije vlucht der dichtkunst overlaat.

Doch ik mag verzekeren dat honderden perels voor de volgende niet moeten onderdoen.

Noch Indisch gout, noch s' werels goet
Ontstack, Xaveri, u gemoet:
Der zielen winst was uwen schat
Die had alleen u hert bevat.
G'en socht noch peerels noch gesteent
Maer traenen, die den somdaer weent.
Och mocht t'mij door u voorspraeck sijn
Dat al mijn werck, mijn moeijt, mijn pijn
Cost dienen tot der zielenwinst
En dat ik achte alderminst
Al wat de werelt meest werdeert
En aen de ziel het meeste deert.

Hoe schoon die tranenperels!

Sondaeres, die Christi voeten

Met boetveerdigh nat begiet

[p. 44]

 

Om uw sondig quaedt te boeten,

 

Jesus door genade schiet]

 

In uw ziel een soeten regen,

 

En hy wascht uw smetten af;

 

Gy verkrygt den hemel-seghen

 

Vry van sonden ende straf.

 

Jesu! geeft myn herte suchten

 

En myn oogen droef getraen

 

Op dat ick de sonden vluchten

 

En beween, die ‘k heb’ begaen.

Hoe diep gevoeld!

O Maria graci-bron
Schoonder als de gulde son,
Claerder als de silvre maen
Die men 's avents op siet staen;
Onversuyver leli bloem,
Uytgelesen maeghden rom,
Bidt u alderliefste kindt
T'geen ghy boven al bemint
Dat myn duysterheyt verdwynt
En syn gratie my beschynt
Op dat ick geheel verlight
Magh voldoen aen myne plicht.

Hoe echt lyrisch!

Lieve Moeder, suyver Maeght
Die voor Jesum sorge draeght
En voor ons hebt opgevoedt
Onsen Heer, ons hoogste goed.
Uwe vreught was wonder groot,
Als hy sat in uwen schoot,
Als hy soogh aen uwe borst
Om te laeven synen dorst,
Als g'hem kuste aen den mondt
Oft hem in syn doecxskens wondt
Voor dees sorgh, voor dese vlydt
Syt van ons gebenedyt.

Hoe teeder!

[p. 45]

Aan Jezus en Maria.
(Corn. de Boudt, F. Huberti.)

 

Jesus en Maria soet,

 

Hulp in mynen tegenspoet,

 

Wegh tot myne saligheyt,

 

Sterckte in myn flouwigheyt,

 

En op dat ick niet en misch,

 

Licht in myne duysternis,

 

Steunstock op dat ick niet val

 

Troost in alle ongeval,

 

Blyschap als ick droefheyt ly,

 

Wapens waer me dat ick stry,

 

Staat my by in allen noodt,

 

In myn leven, in myn dood.

Hoe krachtig!

O Jesu! Jesu! Jesu soet!
Ghy syt myn hoop myn eenigh goedt
Ghy syt die ick alleen bemin
Uyt heel myn hert, gedacht en sin
Och oft ghy altyt in myn hert
Gedacht en sin gevonden werdt
O wat geluck was dat voor my,
Dat ghy, o Jesus! heerschappy
Had in myn hert en dat myn ziel
U eeuwighlyck in haer behiel
K'en vreesde dan noyt ongeval;
Want in u Jesu had ick t' Al.

Hoe diep godvruchtig!

Eeuwig God, dry-eenig Wesen
Vader, Soon en heylig Geest,
Uwen Naem moet syn gepresen
G'eert, gekent, bemint, gevreest

[p. 46]

 

Stuyvert my van alle sonden,

 

Dat myn tong bequame werdt

 

Om uw glori te verkonden

 

Stelt uw wooning in myn hert.

 

K' singe: lof zy uwen Naeme

 

Alderhoogste Maiesteyt,

 

Vader, Soon en Geest te saeme,

 

Nu en inder eeuwigheydt.

Hoe statig!

O alder-soetste lydsaemheydt!
O wondere sachtmoedigheydt!
O goedtheydt sonder eynd' oft maet,
Die al ons schuldt te boven gaet;
In al uw' lijden, en verdriet
En klaeght ghy, oft en dreyght ghy niet
Ey siet myn' droeve traenen aen
En hoort de banghe suchten gaen,
Die schieten uyt myn rouwigh hert
Dat door uw Doodt ghemorselt wert
Verschoont toch Jesu myn misdaedt
Vergeef my, Jesu, al myn quaedt.

Hoe smeekend!

Van 't Cruys wordt Jesus afgedaen

Men siet syn vrinden opwaerts gaen

De nagels worden uyt-geboort

Geen droever sught wirt oyt gehoort

Dan als Maria 't lichaem sagh

En hooft op hooft te neder lagh

Bedroeft, beswaert, vol druk en rouw

In pyn en smert, noyt droever vrouw

Ach! was myn hert nu Jesus graf

Ach! dat den Heer die ionst my gaf!

Hoe treffend van beweging!

[p. 47]

Op de wonde der rechte hand.
(F. Huberti. C. de Boudt, A.G. Heydricx.)

 

Jesu, k' bid u door de wonde,

 

Die ghij in u rechte handt

 

Hebt ontvangen voor myn sonden,

 

Stelt my aen den rechten kant,

 

Als ghy sittend, op een wolcke

 

Sult op dien ionghsten dagh

 

Oordeel over alle volcken

 

Strycken, geeft dan, dat ick maph

 

Hooren: comt gebenedyde.

 

Comt besit myns Vaders ryck,

 

T' geen hy u van alle tyden

 

Heeft bereydt voor eeuwighlyck.

Hoe Vondeliaansch van snede?

Nu wij de letterkundige weerde der gedichtjes hebben getoetst, zullen wij eenen oogslag op den samenhang van het geheele werpen.

Rond de 500 gedichtjes heb ik nu verzameld, dank aan de ieverige medewerking van talrijke vrienden en kennissen, aan wie ik heden gelukkig ben mijnen innigsten dank te betuigen⁽¹⁾.

De verzameling bestaat uit genummerde reeksen en ongenummerde.

De eerste zijn volledig. Drie boekskens heb ik aangetroffen, waarin sommige reeksen zijn bijeengebonden. De volledige reeksen (meest in 't zwart) dragen den naam van F. Huberti. Men vindt dezelfde ook geschilderd, soms met eenen anderen naam en soms ongenummerd.

(1) De heer Vervliet, de E.H. Rosel en E. Pater Droeshout van Antwerpen; vrouw Weyn en M. van Poeck, van Sint-Nicolaas; M. Briers van Hasselt; Z.E.H. De Schrevel, van Brugge; Z.E.H. Muyldermans van] Mechelen; E.H. Gezelle van Kortrijk; EE. Paters Discalsen en Predikheeren van Gent en menige anderen stelden hunne moeite en hunne kostbare verzamelingen te mijnen dienste.

[p. 48]

Ook wel met een klein verschil in den tekst.

Die reeksen bestaan uit:

7	santjes met	12 verzen	Onze Vader.
6	santjes met	8	Wees gegroet.
12	santjes met	12	Het Geloof.
10	santjes met	12	Tien Geboden.
34	santjes met	12	Het Lijden.
24	santjes met	8	De Passie-uren.
128	santjes met	8	De Evangeliën.

De ongenummerde santjes bestaan uit gedichten over het Lijden, evangeliën en godvruchtige uitboezemingen ten getalle van 160, meest van 12 verzen, 48 over Heiligen van 12 verzen, en een zestigtal van 2 en 4 verzen van minder belang.

Hoeveel er nog te vinden zijn, kan ik natuurlijk niet weten.

De namen, die het meeste voorkomen, zijn F. Huberti, Susanna Verbruggen, Corn. de Boudt, Michel Bunel, A-J. Heydreix, Isabella Hertsens, L. Fruytiers.

Enkele santjes dragen den naam van Jo van Sande, M. Gabbaye, Vereycken, Van Bale, C. van Merlen.

Eenige zijn naamloos, doch schijnen mij meestal aan Huberti te moeten toegeschreven worden. Somtijds staan er twee namen te lezen, zooals:

J.-C. Craen - F. Huberti.

Al deze namen zijn namen van plaatsnijders, die in de kunstwereld weinig gekend zijn.

De Liggeren van St.-Lucasgilde, zoo nauwkeurig door Rombauts en Van Lerius uitgegeven, leveren ons aangaande die kunstenaars de volgende inlichtingen:

F. Huberti (eigenlijk Frans Huybrechts) werkte van 1656 tot 1687⁽¹⁾.

(1) Liggeren van S^t-Lucasgilde, II, bl. 276, 341, 389, 409, 527.

[p. 49]

S. Verbruggen staat vermeld in 't jaar 1711⁽¹⁾.

M. Bunel werkte van 1699 tot 1735⁽²⁾.

G. de Boudt werkte van. 1687 tot 1735⁽³⁾.

L. Fruytiers werkte van 1750 tot 1753⁽⁴⁾.

De anderen zijn van hetzelfde tijdvak, tot J.-C. Craen, den laatste, die in 1780 vermeld staat⁽⁵⁾.

Izabella Hertsens en A.-J. Heydreix, wier namen in de Liggeren niette vinden zijn, behooren waarschijnlijk tot de jaren 1736, 1737-1748, 1749 waar de rekeningen van ontbreken.

Uit dit alles mogen wij de volgende besluitselen trekken:

1^o Dat de plaatsnijder, wiens werken nog meest te vinden zijn, namelijk F. Huberti, ook de eerste was in tijdsorde.

2^o Dat zijn werk, gedurende meer dan honderd jaar, is nagemaakt geworden, somtijds tot zeven maal toe, door verschillende plaatsnijders; bij zoo verre dat rond 1780, Huberti's naam alle beteekenis verloren hebbende, de plaatsnijder J.-C. Craen dien naam behield en zijn eigen naam er nevens zette.

3^o Dat de gemelde gedichten meestal moeten gemaakt zijn vóór 1687, jaar van Huberti's dood.

Nu wij het tijdstip der kopersneden hebben vastgesteld, blijft er ons den oorsprong der santjes na te gaan. Zoeken wij eerst of gemelde gedichten in boeken te vinden zijn.

(1) Idem, II, 670, 673.

(2) Idem, 609, 613, 788.

(3) Idem, 521, 757.

(4) Idem, 794, 801.

(5) Idem, 847.

[p. 50]

Toen ik de eerste ontdekte en die aan Biekorf mededeelde, gingen mijn gedachten van Poirters naar Vondel. Ja, naar Vondel zelven, en dit moet u niet verwonderen als gij den meesterlijken versbouw hebt opgemerkt van het gebed aan de Wonde der rechte Hand.

Nochtans is er in Vondel niets van te vinden. Enkel hier en daar een half vers van het Onze Vader en van de Tien Geboden getuigen van eene al te nauwkeurige navolging vanwege de Santjesdichters.

In Poirters vind ik een enkel dichtje in zijn geheel, in den Spiegel van Philagie, te weten een gebed voor de geloovige zielen, aldus beginnende:

Verlost, o Jesu, uit de pijn.

Verder ook hier en daar een half vers.

In een boek, gedrukt bij W^we Jacobs in 1711 onder den naam van Godvruchtigheyt der Uitverkoren, behelzende een soort van Kruisweg van 18 statiën, vind ik gedichten uit Poirters afwisselend met andere uit de santjes; somtijds verzen uit beide bronnen ondereen.

Niets anders heb ik in boeken kunnen vinden.

Trachten wij nu het doel der santjes na te gaan.

Voorzeker zijn deze eene tegenwerking geweest tegen het protestantismus en wel bijzonderlijk te Antwerpen.

't Is daar dat de santjes gesneden zijn en ook wel gedicht. Sommige bijzonderheden van spelling en van rijm duiden het aan⁽¹⁾.

De gedichten der santjes kunnen, nog min dan de prentjes, uit eene bloote koophandelsonderneming voortgesproten zijn. De eenheid van geest en de breedte

(1) Spreckt en breckt, tydt en euwigheyt.

[p. 51]

van opvatting verraden het werk eener kloosterorde⁽¹⁾.

Nu, iedereen kent de machtige werking der vermaarde societeit Jesu te Antwerpen in de XVI en XVII eeuwen.

Door hare uitgebreide sodaliteiten deed zij haren invloed in al de rangen der maatschappij gevoelen. Niet min dan zes sodaliteiten bloeiden er te dien tijde, en Rubens zelf schaamde zich niet er deel van te maken⁽²⁾.

Aan de leden dezer sodaliteiten werden suffragiën of maandpatronen uitgedeeld, en lang heb ik gemeend dat onze Verstrooide perels suffragiën waren, doch verdere navorschingen hebben deze gissing niet gestaafd.

Immers die suffragiën zijn gekend, pater Ad. Poirters heeft er voor de suffragiën der heiligen geschreven⁽³⁾, die men denkt eene vertaling te zijn der Fasti Mariani van Bruner, en deze behelzen geen gedichten.

't Is dus voor een ander doel dat die santjes moeten gediend hebben, waarschijnlijk, als aanmoediging van de kinderen voor het werk der Christelijke Leering, waar de Jezuïeten het bestier van hadden en waar de sodaliteiten zoo machtig aan medewerkten⁽⁴⁾.

(1) Wij lezen in den Catalogue raisonné des trois frères Wierix par M.L. Alvin, Bruxelles 1866, introduction p. XXI:
‘Jusqu'au milieu du XVII siècle la fabrication des images de piété a été pour la Belgique l'objet d'une industrie considérable dont la ville d'Anvers était le siège. Elle occupait un très grand nombre d'ouvriers, d'artisans et d'artistes. C'est dans cette pépinière que se sont développés les plus habiles graveurs qui furent les initiateurs du reste de l'Europe....
Les pères de la Compagnie de Jésus se sont constamment appliqués à propager les images de sainteté. C'était dans leur pensée un moyen efficace de combattre le progrès du protestantisme. Les frères Wierix ont travaillé habituellement sous la direction et pour le compte des Jésuites.’

(2) Les anciennes congrégations à Anvers. Précis historiques 1882 passim.

(3) Volksalmanak voor Nederduitsche Katholieken, 1873. - Pater Adrianus Poirters, S.J., door H.-G. Allard, bl. 27.

(4) ‘Précis historisques, 1882.) Depuis l'année 1591, sans parler des églises paroissiales, six autres locaux étaient ouverts aux Jésuites pour l'instruction des enfants du peuple... Bientôt le nombre s'éleva jusqu'à seize: en 1610, grâce au zèle des congréganistes, douze nouvelles écoles s'y ajoutaient. Pour attirer à l'instruction religieuse les enfants de la classe ouvrière, on leur donnait dans la matinée des dimanches des classes de lecture et d'écriture. Les membres des sodalités allaient fréquemment les encourager en leur distribuant de modestes récompenses.
Une sodalité spéciale fut fondée en 1618 sous le nom de sodalité des catéchismes sous la protection de Saint Charles Borromée. Les associés visitaient les écoles, interrogeaient les enfants et distribuaient des récompenses.’

[p. 52]

Het gebruik van santjes te geven bestond reeds in de eerste helft der zeventiende eeuw te Meenen. De Jezuïeten van Kortrijk die daar den catechismus leerden, ontvingen toelagen van de stad voor het aankoopen van boecxkens en sentjes⁽¹⁾.

De eerste santjes, die men in de catechismussen deelde, waren er dus zonder rijmkens, aangezien Huybrecht slechts in 1656 begon te etsen.

Hoe is men nu op 't gedacht gekomen van minder belang te hechten aan de prentjes en er geestelijke verskens bij te voegen? 't Was waarschijnlijk om met minder onkost meer goed te stichten. De plaatsnijders moesten dan niet van eersten rang zijn, 't geen de onze ook niet waren. De verskens spraken minder tot de oogen dan tot het hert, ze vielen gansch in den smaak van het volk.

En wie hadden de paters Jezuïeten van Antwerpen toen onder hen, om het dichtwerk aan te vangen? Wel, pater Adrianus Poirters zelven, hem die den grootsten bijval toen verwierf met zijne predikingen en zedeboeken, beide met rijmkens doorspekt⁽²⁾, die de ydelheyt der

(1) Histoire de la ville de Menin, par le D^r Rembry-Barth, boekd. IV, bl. 713.

(2) Volksalmanak voor Nederlandsche Katholieken, 1872, H.J. Allard, bl. 116.

[p. 53]

werelt schreef in 1644, in 1658 Rosalia, opzettelijk gemaakt voor de sodaliteit der jongelingen, en stierf in 1674.

Huybrechts werkte van 1656 tot 1687. Dus kon hij 18 jaar met P. Poirters werken.

Ik heb volle vertrouwen dat dat de nauwkeurige opzoekingen dte de E.P. Droeshout thans doet, om de volledige geschiedenis op te maken der Societeit Jesu, te Antwerpen, ons weldra met zekerheid de betrekkingen zullen doen kennen, die ik vermoed tusschen Poirters, Huybrechts en de sodaliteit der Christelijke Leering bestaan te hebben.

Het werk der Christelijke Leering bestaat nog te Antwerpen, en over weinige jaren deelde het nog suffragiën aan zijne leden uit. Deze, in 1836 gedrukt door J van Merlen, Korte Nieuwstraat, droegen nog de kopersneden van Huberti boven op het blad geprent; de verzen hebben met den gedrukten tekst niets gemeens.

Ik vermoed dat die plaatjes, voor de santjes der kinderen gemaakt, na de afschaffing der Jezuïeten, in t bezit van het werk der Christelijke Leering gebleven zijn, en later, nadat de plaatjes uit den smaak der kinderen waren geraakt, op de suffragiën te pas gebracht.

Stellig zijn deze bewijzen niet, ik beken het gewillig. Doch indien iemand mijne gissingen wilde tegenspreken, zou ik hem vragen: wie anders dan Poirters, in de tweede helft der XVII^e eeuw, te Antwerpen bekwaam was om de lieve verzen der Verstrooide perels te dichten?

In afwachting houd ik het voor hoogst waarschijnlijk dat pater Adriaan Poirters de dichter is, dien wij zoeken, hetzij hij alleen of met de medehulp zijner kloostergenooten de santjes dichtte.

We weten dat Poirters, naar 't voorbeeld van Rubens, somtijds het mindere werk door anderen, onder

[p. 54]

zijne leiding, liet verrichten⁽¹⁾. Mogelijk is het ook dat deze medewerkers den arbeid nog eenige jaren na Poirters' dood hebben voorgezet, zoolang er nog handschriften van den meester voorhanden waren.

Mijne taak is volbracht.

Ik wilde vier duizend vijf honderd verzen, van de tweede helft der XVII^e eeuw, uit de vergetelheid redden, en zooveel perels aan de kroon hechten van onzen gemoedelijksten dichter uit dien tijd.

Mocht mijn nederig werk de aandacht op een te veel verwaarloosd punt onzer lettergeschiedenis vestigen; mocht het de verzamelaars, met wie ik nog niet in betrekking kwam, aanzetten om mij hunne schatten bekend te maken, opdat de heruitgave, die ik bereid, zoo volledig mogelijk weze, dan ware mijn vurigste wensch vervuld.

(1) Volksalmanak voor Nederlandsche Katholieken 1872, H.J. Allard, blad. 87, nota 2.

(1) De spelling is trouw gevolgd. De lezer zal genoeg bemerken dat de toonlooze e niet wegvalt vóór eenen klinker, en dat wiens en dien in twee lettergrepen worden gelezen.