Dietsche Warande. Nieuwe reeks 2. Jaargang 11

[p. 416]

Hulsterloe in Reinaert de Vos⁽¹⁾.
door Is. Teirlinck.

De geleerde vossenjacht is nog niet geheel ten einde geloopen!
J.-F. Willems.

Met voorliefde schijnt de dichter van Reinaert I⁽²⁾ het oord Hulsterloe te noemen. Op de volgende plaatsen vindt men dien naam:

‘int oostende van Vlaendren staet
een bosch, ende heet Hulsterloe.⁽³⁾
coninc, ghi moghet wesen vroe,
moochti onthouden dit:
een borne heet Kriekepit,
gaet suutwest niet verre danen.
here coninc, ghine dorft niet wanen,

(1) Dit artikel is een gedeelte eener studie, die uitsluitelijk over de plaatsnamen van den Reinaert handelt en voor titel heeft: De Toponymie van den Reinaert.

(2) Zoo noemen wij met Martin, de oude bewerking van den Reinaert, namelijk het gedicht dat voor titel heeft: van den Vos Reinaerde. Reinaert II is de jongere omwerking en voortzetting.

(3) Vs. 2577, uitgave van E. Martin, Paderborn, 1874. Wij geven den tekst van dezen geleerde; echter Hulsterloe en vroe hebben wij volgens de uitg. van Grater behouden; doch dit oe = 00.

[p. 417]

 

dat ic u der waerheit iet messe:

 

dats een de meeste wildernesse,

 

die men hevet in enich rike.

 

ic segghe u ooc ghewaerlike,

 

dat somwilen es een half jaer,

 

dat toten borne cornet daer

 

no weder man no wijf

 

no creature, die hevet lijf,

 

sonder die ule entre scuvuut,

 

die daer nestelen in dat cruut,

 

of enich ander voghelijn,

 

dat daerwaert gherne wilde sijn,

 

ende daer bi avonture lidet.’

Rein. II heeft korter:

‘int oost van Vlaenderen staet
een bosch, dat heet Hulstelo.⁽¹⁾
sijn rechte naem is also.
pijnt u wel tonthouden dit.
een water, heet Kriekenpit,
het staet daer bi, niet⁽²⁾ ver van dan.
daer en coomt wijf noch man
dicke in enen halven jaer,
(so grote wildernis is daer)
sonder die ule ende die scufuut.’

In p (namelijk de prozabewerking) leest men⁽³⁾:

‘Int oeste van vlaendere(n) staet een bosch en(de) hiet hulterloe en(de) een water hiet criekenput d(at) leit daer bi. Dit is soe groten wildernisse dat daer dicwile in enen helen iaer wijf noch ma(n) en comet sonder die wil en(de) die niet en wil die scouwet.’

Reinke de Vos⁽⁴⁾ schrijft Husterlo.

(1) Vs. 2599.

(2) niet staat niet in het handschrift.

(3) Uitg. van Muller en Logeman, 1894, bl. 53

(4) Uitg. van Lübben, vs. 2441.

[p. 418]

Volgens deze teksten was Hulsterloe dus tevens een bosch en eene wildernis, een der meeste, welke in eenig rijk bestonden; in een half (volgens p heel) jaar ontmoette men daar noch man noch wijf, ten minste bij de bron Kriekepit. En het lag in het oosteinde van Vlaanderen.

2^o De koning gelooft Reinaert's logen niet; de Vos roept de steunende getuigenis van Cuwaert den Haas in. Hij vraagt:

‘weetstu waer Kriekeputte steet?
Cuwaert sprac “of iet weet?
ja ic, hoene sout wesen soe?
ne staet hi niet bi Hulsterloe⁽¹⁾
up dien moer, in die woestine?
ic hebber ghedoghet grote pine,
ende meneghen hongher, menich coude,
ende aermode so menichfoude
up Kriekenputte so meneghen dach,
dat ics vergheten niet ne mach.
hoe mochte ic vergheten dies,
dat aldaer Reinout de Vries
die valsche penninghe sloech,
daer hi hem mede bedroech
entie ghesellen sine.’

In Rein. II:

‘het staet int bosch van Hulsterlo⁽²⁾
op die warande in die woestine.
ic heb daer gheleden menighe pine,
so menighen honger ende dorst,
haghel sne ende grote vorst,

(1) Vs. 2666, Rein. I. Bij Grater Hulst ter toe, schrijfwijze, welke kan gewettigd worden, even als die van Hulsterloe. In het eerste geval ware het een Hulst dat ter Loe (Loo), d.i. op het Loo ligt; in het tweede het Loo van Hulst.

(2) Vs. 2678.

[p. 419]

 

dat iet node soude vergheten.

 

daer en was te biten noch te eten.

 

hoe mocht ie dan vergheten dies?

 

Simonet die rike Vries

 

plach daer te slaen sijn valsche ghelt,

 

daer hi hem altijt op onthelt,

 

ende alle die ghesellen sine.’

In p nagenoeg hetzelfde:

‘het staet int bosch van hulsterloe⁽¹⁾ op die warande in die woestine.’

Hulsterloe, naar deze aanhalingen, was dus een ‘moer’, eene ‘warande’, eene ‘woestine’ - waar de hazen zelve honger en armoede leden, - zoo afgezonderd dat de valsche munter, Simon (of Reinout) de Vries er gerust zijn snood ambacht kon uitoefenen.

3^o In het begin van Rein. II (de voortzetting namelijk) wordt Reinaert opnieuw bij den koning beschuldigd; en Isegrim vermeldt de groote leugens van den Vos en zegt onder andere:

‘ende nochtan heeft hi boven al
den coninc ghemaect so mal,
ende heeft hem ghewijst den scat,
daer niet en was dit noch dat,
in Hulsterlo⁽²⁾ bi Kriekenpit.
Meerre loghen dan dit
weet ic wel was nie gheloghen.’

p heeft hier weer Hulsterloe, bl. 74.

Toont deze plaats niet, dat de koning en zijne vrouw naar Hulsterlo geweest zijn om den grooten schat te zoeken en hem niet gevonden hebben: ‘daer en was dit noch dat!’ En zou dit tevens niet bewijzen, dat Hulsterlo en Kriekenpit⁽³⁾ geene

(1) Bl. 55.

(2) Vs. 3723.

(3) Z. het woord Kriekenpit.

[p. 420]

ingebeelde namen zijn, maar deze plaatsen werkelijk bestonden?

4^o In vs. 6731 spreekt de Wolf, vóór den kamp, nogmaals van dit Hulsterlo tot Reinaert:

‘wat hebdi menich spitich woort
mit loghentael op mi brocht voort,
dat ic stont na des coninx leven
om den scat, dien ghi hem gheven
ende wisen sout in Hulsterlo.’⁽¹⁾

In p immer Hulsterloe.

Zoo luiden de verschillende teksten.

Wij hebben dus de volgende schrijfwijzen:

1.	Hulsterloe in Rein. I en in p;
2.	Hulsterlo in Rein. II (bij Martin ook zoo in Rein. I.);
3.	Husterlo in Reinke (r);
4.	Hulst ter loe, eenmaal in Rein. II;
5.	Hulstelo, eenmaal in Rein. II;
6.	Hulterloe, eenmaal in p.

Dit Hulsterloe was in de Middeleeuwen wel bekend.

1. De naam vindt men voor de eerste maal in eenen giftbrief van 1136. De graaf van Vlaanderen Dirk van den Elzas schenkt Hulsterloe met zijne bosschen, zijn moer, zijne weiden en meerschen aan de abdij van Drongen:

‘Locum quendam sacrae religioni congruum, in fundo Wasiae situm, inter silvam, quae dicitur Conegesfurst et villam Bardamara, nunc Salechem⁽²⁾ vulgo nominatum, S. Trinitati, et perpetuae virgini Dei Genitrici Mariae, necnon S. Joanni

(1) Reinaert II.

(2) Op de gemeente Vracene gelegen.

[p. 421]

Evangelistae et omnibus Sanctis omnimodis liberum obtuli, in usus Fratrum Regularium, secundum Regulam, beate Augustini ibidem Deo servientium.
Contradidi etiam locum, qui dicitur Hulsterloe, cum silvis et Moer, et pratis, et pascuis, et ceteris appendiciis inter praedicta loca sitis, et usque ad circumjacentes Parochias porrectis.
Hoc autem donum feci petitione Domini Iwani, ejusdem loci Fundatoris, hominis mei, cujus haec feoda fuerunt⁽¹⁾.’

Volgens Corp. Chron. Flandr. I, 604, werd deze gift in 1137 gedaan:

‘MCXXXVII. Imprimis igitur ipse dominus Ywanus attribuit coenobio Trunchiniensi allodium suum Burst, Saleghem et Hulsterloo, ac decimas suas in Wasia et in Torcungis, confectaeque inde sunt tabulae.’

Uit deze oorkonde mag men, met Serrure², opmaken, dat Hulsterloe niet gansch uit een woud bestond; er bevond zich een moer, er waren weiden en meerschen en andere bijhoorigheden. Het gezegde van den Haas: ‘daer en was te biten noch te eten’ moet dus - reeds in 1136 - als eene grootspraak beschouwd worden.

Van dit woud of die bosschen (cum silvis) schiet nu niets meer op Kieldrecht over. Echter ‘Van den Bogaerde⁽³⁾ gelooft dat de polders der gemeenten Kalloo, Doel, Kieldrecht en Verrebroek vóór de over-

(1) Miraeus, Op. dipl. I, 177. Op bladz. 104, I, vindt men den giftbrief van Iwein van Aalst zelf, doch onder het jaartal 1139: ‘In Wasia verò Salichem, cum circumposita terra, et villula, totaque palude, et duabus etiam partibus decimae, quae me contingebant Hulst quoque et Hulsterloe....’ Men ziet ook de twee charters bij Jonckbloet, Gesch. der Mnl. Dichtkunst, I, 193.

2 Geschied, der Ned. en Fr. Letterk. in Vl., 142, 1^e uitgave.

(3) Schrijver van eene geschiedenis van 't Land van Waas.

[p. 422]

stroomingen der Schelde in 1175 en later deelmaakten van het vaste of hooge land, dewijl men op verscheidene plaatsen in hunnen bodem alle soorten van boomen ontmoet, die van eene vroegere vruchtbaarheid getuigenis geven.’⁽¹⁾

2. In eenen brief van Paus Innocentius, van het jaar 1141 leest men onder andere:

‘Statuentes ut quascumque possessiones, quaecumque bona eadem ecclesia inpraesentiarum juste et canonice possidet, aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis poterit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus, et illibata permaneant; in quibus haec propriis duximus exprimenda vocabulis; curtes et villas videlicet Landeghem, Vurslaer, Peteghem, Hastene, Saleghem, Verrebrouck, Hulst et Hulsterloe, incultam terram juxta Belselam, curtim, quae dicitur stabulum, Burst, pomerium, quod juxta eamdem ecclesiam jacet, omnesque mansiones quae inter idem pomerium atriumque interjacent, quas Ywanus praefatae contulit ecclesiae, cum omni decimatione redituum suorum, tam in eadem villa quam in tota Wasia.’⁽²⁾

Hulsterloe, met Hulst en Saleghem, vindt men, nog eens genoemd, nagenoeg op dezelfde manier in een brief van Bisschop Adrianus, in 1144.

3. Men kent, van het jaar 1156, eenen brief van bisschop Godefried van Utrecht, die aan den abt en de kloosterlingen van Drongen het recht gaf om te Hulsterloo de heilige diensten uit te oefenen en er te begraven:

‘Godfridus, Dei gratia sanctae Trajectensis ecclesiae electus, dilectis filiis suis Johanni abbati et fratribus ecclesiae

(1) De Potter en Broeckaert, Geschiedenis van Kieldrecht, bl. 1.

(2) Corp. Chr. Fl. I, 709 en 711.

[p. 423]

B. Mariae Trunchiniensis tam futuris, quam praesentibus, in perpetuum apud Hulsterloo divina celebrandi ac sepeliendi, ut securas faciam conscientias, licetitiam dilectioni vestrae concedo. Datum apud Trajectum, II calendas Augusti, anno Dominicae incarnationis MCLVI.’⁽¹⁾.

‘In 1156 kon dus Hulsterloo geene wilde en onbebouwde streek meer zijn. Reeds vroeger moest het een bebouwd gehucht of een beroemde bedevaartplaats zijn; waartoe strekt anders dit verlof?’ merkt Serrure aan’⁽²⁾. Ik wil hier evenwel tegenover Serrure's meening zetten, dat men wel in ons land kapellen en bedevaartplaatsen kan aanwijzen, in het midden van een woud gelegen. In het Zoniënbosch had men O.L. Vr. van Willerieken, Jesukens-eik bijv., in het bosch van Buggenhout insgelijks een vermaarde bedevaartkapel. En lag de priorij van Groenendaal niet gansch afgezonderd? Dat men bij Hulsterloo (apud Hulsterloo, luidt het) goddelijke diensten deed en er - bijgeval misschien - eenen doode begroef, bewijst nog niet, dat het niet in eene woeste, onbebouwde of onbebouwbare streek lag.

De Potter en Broeckaert deelen het gevoelen van Serrure:

‘Laatstgenoemde aanduiding⁽³⁾ is echter voor Hulsterloo, met het oog op het vermoedelijke tijdstip der vervaardiging van den Reinaert (namelijk in de 2^e helft der 12^e eeuw⁽⁴⁾, bezwaarlijk aan te nemen;

(1) Corp. Chron. Fland., I, 712. Ook de Potter, 37.

(2) Bl. 142.

(3) Namelijk, dat dikwijls in een half jaar geen man noch wijf “toten borne” komt. Doch de dichter bedoelt Kriekepit en niet Hulsterloe.

(4) Meening, welke min aanhangers heeft. “Voor den tijd der vervaarding van ons epos is als terminus post quem het begin der 13^e eeuw aan te nemen; als terminus ante quem het jaar 1280 of zelfs alreeds ± 1255, wanneer de meening juist mag heeten, welke door Franck in de Inleid, op den Alex. wordt voorgestaan en m.i. op goede gronden berust, dat Maerlant bij het dichten des Alexander's den Reynaert gekend heeft:” Van Hellin uitg. van Rein. I. XXXIV. Muller (oude en jong. bew.) geeft e. 1250.

[p. 424]

trouwens in 1156, dus twintig jaren na den afstand van Hulsterloo aan de genoemde kloostergemeente, had deze er reeds eene bidplaats opgericht, in welke de kloosterlingen van Drongen, van wege Godfried, bisschop van Utrecht, het recht bekwamen de goddelijke diensten uit te oefenen en de dooden te begraven. Met C.A. Serrure zijn wij derhalve van gevoelen dat Hulsterloo toen niet meer een wilde en onbezochte streek kon zijn, maar veeleer een vanouds bebouwd gehucht of eene beroemde bedevaartplaats in zijnen schoot bevatte.’

Jonckbloet (uitgave van Rein. I, bl. CXLIV) meent, dat de dichter, die van Hulsterloo spreekt als van een onbewoond, woest oord, hier geen toestand uit zijn eigen tijd heeft geschilderd. ‘Waarschijnlijk maakte hij hier gebruik van een bekende overlevering, die gewaagde van de woestenij van Hulsterloo ten tijde dat de valsche munter Reinout er huisde.’

Misschien ook is het gezegde van den Vos over het kleine Hulsterloe als eene grootspraak aan te nemen.

Niettemin moet het den lezer verwonderlijk schijnen, dat men, in 1442, nog te Kieldrecht (op welks grondgebied Hulsterloe lag) een uitgestrektheid land had, genaamd den Simon (vrgl. met Simon den Vries, den valschen munter), eene andere, de Woestijne, en eene derde, de Wildernesse! Vrg. met vs. 2584: dats een de meeste wildernesse, en vs. 2667: up dien moer, in die woestine⁽¹⁾.

(Wordt voortgezet.)

(1) De Potter en Br., 2, 3.